હૈયાને દરબાર

રમેશ પારેખને ગાવાનો બહુ શોખ. અમરેલીમાં ‘મોરલ મ્યુિઝક ક્લબ’ ચલાવતા હતા. મુરલી બૈરન ભયી ઓ કનૈયા … એમનું ફેવરિટ ગીત. આ ગીત સાંભળીને રીતસર ચોધાર આંસુએ રડે. શંકર જયકિશનના તેઓ મોટા ફેન હતા. ઢોલ પણ ખૂબ સારું વગાડતા

ગઝલનો એક એક શબ્દ વાંચતાં રૂંવાડાં ખડાં થઈ જાય એવું તમે અનુભવ્યું છે ક્યારે ય? રમેશ પારેખની ‘હાથને ચીરો’ ગઝલને અડતાં જ મગજમાં વિસ્ફોટ થવા માંડે એવી ચોટદાર આ રચના છે. ગીત-ગઝલ, મીરાંકાવ્યોથી લઈને આલા ખાચર સુધી રમેશ પારેખનું ફલક એટલું વિસ્તૃત છે કે દર ગુરુવારે એમનું એક ગીત લઈને ‘હૈયાને દરબાર’માં ર.પા.ને આસનસ્થ કરી શકાય. પરંતુ, ર.પા.ને આજે યાદ કરવા છે જુદા કારણસર. સાલ 2006. મે મહિનાનો ધોમધખતો તાપ અને પારાવાર ઉકળાટ. કવિ પણ તન-મનથી બેચેન હતા છતાં મિત્રપુત્રના લગ્નમાં હાજરી આપવા રાજકોટથી અમદાવાદ ગયા. ત્યાં જ હૃદયરોગનો હુમલો આવ્યો. રાજકોટ પાછા લાવવામાં આવ્યા પણ બચી ન શક્યા. તારીખ હતી 17મી મે. યોગાનુયોગે આજે 17 મે છે અને ર.પા.નું સ્મરણ તીવ્ર બને છે. ર.પા.ની જાતજાતની કવિતાઓ મનમાં ધમાચકડી મચાવી રહી છે એમાંથી હળવેથી રસ્તો કરીને આ ગઝલ બહાર આવે છે. બૉમ્બની માફક પડે કાયમ સવાર, એ જ કચ્ચરઘાણ ઘટના નીકળે …! ઉફ્ફ! સવાર બૉમ્બની જેમ પડવાને બદલે કૂંપળની જેમ ફૂટતી હોત કે લીલાંછમ ઘાસની જેમ ઊગતી હોત તો કેવું સારું થાત!

વેલ, ર.પા.ના મૃત્યુની એ ‘કચ્ચરઘાણ’ ઘટનાને વિસારી દઈ ચાલો જઇએ ફ્લેશબેકમાં. વાત છે લગભગ 1968ની આસપાસની. રમેશ પારેખને ગાવાનો બહુ શોખ. અમરેલીમાં ‘મોરલ મ્યુિઝક ક્લબ’ ચલાવતા હતા. મુરલી બૈરન ભયી ઓ કનૈયા … એમનું ફેવરિટ ગીત. શંકર જયકિશનના મોટા ફેન. આ ગીત સાંભળીને રીતસર ચોધાર આંસુએ રડે. તેઓ ઢોલ પણ ખૂબ સારું વગાડતા. એકવાર કવિમિત્ર અનિલ જોશી જોડે રાજકોટ રેડિયો સ્ટેશનમાં ઓડિશન આપવા ગયા. દેવેન શાહ રાજકોટ રેડિયો સ્ટેશનના ડિરેક્ટર હતા. એમણે બન્નેને વોઇસ ટેસ્ટ આપવાનું કહ્યું.

એમને આ બન્ને કવિઓનો અવાજ પસંદ આવ્યો અને કહ્યું કે તમને એકાદ કાર્યક્રમમાં ગાવા બોલાવીશું. ર.પા. તો ખુશ. ગામ આખાને કહી વળ્યા કે અમે તો ગાવાના. જુવાનીનો જોશ અને કરિયર બનાવવી હતી એટલે એમને તો થયું કે બસ, હવે તો આપણી ગાયક તરીકેની કારકિર્દી પાકી. પણ થયું એવું કે રેડિયો સ્ટેશનમાંથી કદી નોતરું આવ્યું જ નહીં. નહીં તો કદાચ આપણને વાગ્ગેયકાર ર.પા. મળ્યા હોત. કેમ કે તેઓ તેમની રચના ઘણીવાર કમ્પોઝ પણ કરતા હતા. આ વાત યાદ કરી અનિલ જોશીએ.

તેમણે એ જ સમયગાળાની અન્ય એક ઘટના પણ તાજી કરી હતી. એ વખતે રેડિયો જ માત્ર મનોરંજનનું માધ્યમ એટલે રેડિયો પર કાર્યક્રમ માટે જવા મળે એ તો બહુ મોટી ઘટના. ‘કાવ્યધારા’ કાર્યક્રમમાં ર.પા.ને કાવ્યપઠન માટે નિમંત્રણ મળ્યું. કવિ તો ગેલમાં આવી ગયા. સગાં-વહાલાં, મિત્રમંડળને ઘરમાં ભેગું કર્યું. સાંજે સાડા છએ કાર્યક્રમ શરૂ થવાનો હતો. વાતાવરણમાં ગજબની ઉત્તેજના હતી. છ ને સત્યાવીસ થઈ. આગળનો કાર્યક્રમ પૂરો થયાની ઘોષણા ઉદ્ઘોષકે કરી અને બોલ્યા કે હવે શરૂ થાય છે ‘કાવ્યધારા’. હજુ તો આ વાક્ય પૂરું કરે એ પહેલાં આખા અમરેલીમાં વીજળી ગૂલ. જિંદગીમાં પહેલીવાર રેડિયો પર ચાન્સ મળ્યો ને કરુણ રકાસ થઈ ગયો. અડધા કલાકે લાઈટ આવી ત્યારે અનાઉન્સમેન્ટ થયું કે, "હમણાં જ તમે ‘કાવ્યધારા’ કાર્યક્રમ સાંભળ્યો. હવે પ્રસ્તુત છે પ્રાદેશિક સમાચાર. નામ સુધ્ધાં સાંભળવા ના મળ્યું એ વિચારે કેવું વીલું મોઢું થયું હશે કવિનું એની કલ્પના આપણે કરી શકીએ છીએ!

પછી તો જો કે ર.પા.એ નક્કી કર્યું હતું કે ગાવાનું મન થાય તો પોતાનાં જ ગીતો સ્વરબદ્ધ કરીને તક મળે ત્યાં ગાઈ લેવા. ર.પા.ને એ જ રીતે છેલ્લે ભાઈદાસમાં 2002ની સાલમાં અનિલ જોશીના કાવ્યસંગ્રહ ‘ઓરા આવો તો વાત કરીએ’ના વિમોચન પ્રસંગે ગાતા સાંભળ્યા હતા. રમેશ-અનિલે અનિલ જોશીનાં એક ગીત કૂવો ઉલેચીને ખેતરમાં વાવ્યો ને ઊગ્યો તે બાજરાને મોલ … ગાઈને હોલ ગજવ્યો હતો. સ્વરાંકન બેશક ર.પા.નું જ. એ ગીતમાં બન્નેનો કાઠિયાવાડી લહેકો આઈવો, ઉઈગો, વાઇવો બિલકુલ યાદ છે.

અલબત્ત, આજે અહીં જે ગઝલ વિશે આપણે વાત કરવાના છે એની સાથેય સ્મૃિત જોડાયેલી છે. ર.પા.ની નહીં, અમારી. ગુજરાત યુનિવર્સિટીના સમાજવિદ્યા ભવનમાં હું એમ.એ. વિથ પોલિટિકલ સાયન્સ કરતી હતી. પિરિયડ ભરવા પૂરતો જ નાતો એ ભવન સાથે. બાકી, અમારા ધામા હોય ભાષા-સાહિત્ય ભવનમાં. મિત્રો બધા અંગ્રેજી અને ગુજરાતી લિટરેચરવાળા. એમાં એક વખત આ ગઝલ એક મિત્રએ વાંચી. એ વખતે જ હૃદય સોંસરવી ઊતરી ગઈ હતી. પછી થોડાં જ વર્ષોમાં આશિત-હેમા દેસાઈના કંઠે સાંભળીને સખ્ખત મજા પડી ગઈ. એક એક શેર તો વાંચો તમે, સાહેબ અને સાહિબાન! સ્તબ્ધ આંખોની કરો ખુલ્લી તપાસ, ભોંયરાઓ એના ક્યાં ક્યાં નીકળે …! નાનકડી આંખની રોશનીને સહારે ર.પા. તમને સીધા સ્મરણોના પાતાળકૂવામાં લઈ જાય. ‘જે દેખાય છે એ હોતું નથી’ એવી દંભી દુનિયાની નરી, નગ્ન વાસ્તવિકતા દરેક શેરમાં પ્રગટે છે. આશિતભાઈનું સ્વરાંકન પણ લાજવાબ. ફક્ત ગુજરાતી સંગીતને સમર્પિત આ યુગલે ર.પા.ની આ રચનાને બાગેશ્રી રાગની સ્વરછટામાં અદ્ભુત બહેલાવી છે.

આ ગઝલના સંદર્ભમાં આશિત દેસાઈ કહે છે, "મને હંમેશાં કંઇક અનોખું, અનયુઝવલ કરવું ખૂબ ગમે. કોઈ જુદી પ્રકારનું ગીત કે ગઝલ મારા હાથમાં આવે એટલે મારી પ્રયોગશીલતા ઉદીપ્ત થાય. આ ગઝલ ટૂંકી બહેરની છે પણ મને એનો મૂડ ખૂબ જ ગમ્યો. ગઝલની ખાસિયત છે કે દરેક શેર એકબીજાથી સાવ ભિન્ન હોય. આ ગઝલની ઉડાન અને ઉઠાવ ‘ક્યા બાત હૈ’ પુકારી ઊઠીએ એવાં અદ્ભુત છે. ગઝલનું અર્થઘટન હું એ કરું છું, જે ર.પા.એ પણ માન્ય રાખ્યું હતું, કે તમે કોઈ પણ વ્યક્તિને પહેલી વાર મળો ત્યારે એને હૃદયના કોઇ એક નિશ્ર્ચિત ખાનામાં સ્થાપિત કરી દો. મિત્ર, સ્નેહી, સ્વજન, પ્રિયજન જેવા કોઈ પણ ખાનામાં. પછી પરિચય વધતાં એ વ્યક્તિ ઊઘડવા માંડે. એના વ્યક્તિત્વના અન્ય પાસાં દેખાવા લાગે અને કોકવાર તો એ લાવા થઈને નીકળે. આ વાત મને અસર કરી ગઈ. આમે ય રમેશ પારેખમાં લયકારી જબરજસ્ત છે. વાંચતા વાંચતાં જ ગીત-ગઝલ કમ્પોઝ થઈ જાય. આવી ગઝલને આમ તો કોઈ હાથ ના અડકાડે પણ મારી પાસે આવતાં જ એ તરત કમ્પોઝ થઈ ગઈ. ગઝલમાં ડ્યુએટનો ભાવ પ્રમાણમાં ઓછો હોય છે પરંતુ, આ ગઝલ હું ને હેમા હાર્મનાઈઝ કરીને હંમેશાં સાથે જ ગાઈએ છીએ. 35 વર્ષ પહેલાં મેં એ સ્વરબદ્ધ કરી હતી અને આજે ય ખાસ્સી લોકપ્રિય છે. ર.પા.ને કોઈ કક્ષામાં મૂકી કે નાણી શકાય એવી અમારી હૈસિયત નથી. મોરારિબાપુ કહે છે ને કે ર.પા. એ કશુંક ભાળી ગયેલો માણસ છે. અમારે માટે ય રમેશ એટલે રમેશ એટલે રમેશ.

સાવ સાચી વાત છે અશિતભાઈની. ર.પા.ધૂની માણસ હતા. આ ધૂનીપણાને લીધે જ કદાચ એમણે કવિતામાં એકેય વિષય બાકી નથી રાખ્યો. આ જુઓને એક કવિતા : ઈશ્વરે કહ્યું : માગ, મેં કહ્યું : ગધેડો આપ. પછી તો કવિતાનો ભાવાર્થ એ છે કે કવિ ગરોળી, વાંદો માગે છે. ઈશ્વર બગાસું ખાઈને કહે છે કે "તું પસંદગી કરવામાં કાચો છે. ત્યારે કવિ કહે છે કે "કાચો નહીં સાચો છું, કારણ કે તું મને સ્વર્ગ આપીશને તો ય હું એનાથી ઉબાઈ જઈશ. તારું સ્વર્ગનું વરદાન એકવિધતાના શાપમાં બદલાઈ જશે. એના કરતાં મારું મન જ સમૂળું પાછું લઈ લે, એ જ તમામ ચીજને એકવિધતામાં ફેરવી દે છે. મારે તારી જેમ નરકમાં સબડવું નથી.

"યાર, મારા ગજા બહારનું વરદાન ન માગ. એમ ગળગળા સાદે કહેતાં ઈશ્વર લાચારીથી હાથ ઘસે છે. આવી તો કેટકેટલી રચનાઓ યાદ કરવી? ર.પા. એટલે રંગદર્શિતા, આત્મલક્ષિતાના કવિ, છતાં માંહ્યલો એકાંતપ્રિય. ર.પા.ની લયમાં હિલ્લોળ છે. પોતાની જ રચનાની કડક સમીક્ષા કરી શકે એવા વિવેચક પણ ખરા. હેમાંગિની દેસાઈ ર.પા. સાથેની એમની સ્મૃિતઓ સંકોરતાં કહે છે, "અમને બન્નેને રમેશ પારેખની રચનાઓ બહુ જ ગમે છે. એમની સાથેનું સુખદ સ્મરણ એ છે કે 2006ની 12મી મેએ અમારો રાજકોટમાં શો હતો. એમની સામે ફરી એકવાર હાથને ચીરો તો ગંગા … ગાઈ અને તેઓ ખૂબ પ્રસન્ન થયા હતા. પણ એ વખતે ખબર નહોતી કે આ અમારી છેલ્લી મુલાકાત હશે. પાંચ જ દિવસ પછી હાર્ટ ઍટેકમાં તેઓ મૃત્યુ પામ્યા. કાશ, એ વાત પણ અફવા હોત ..! બાકી આ ગઝલને કમ્પોઝ કરવા હિંમત જોઈએ. આખી ગઝલનો મુસલસલ થોટ એ જ છે કે માણસ, પરિસ્થિતિ કે સંજોગો જે દેખાય છે નથી હોતાં, એનો ગર્ભિત અર્થ અને સ્વભાવ કંઇક જુદા જ નીકળે.

1940માં 27 નવેમ્બરે જન્મેલા રમેશ પારેખ ગુજરાતી ભાષામાં સંસ્કૃતના કાલિદાસ, અંગ્રેજીના શેક્સપિયર, રશિયાના દોસ્તોવસ્કી, બંગાળના ટાગોર અને ઉર્દૂના ગાલિબ જેવું જ સાહિત્યિક સ્થાન ધરાવે છે છતાં કેટલા ગુજરાતીઓ એમના સાહિત્યથી પરિચિત છે ભગવાન જાણે! ગુજરાતીઓ વસે છે ત્યાં દરેક સ્થળે રમેશ પારેખ મહોત્સવો યોજાવા જોઈએ. એ જ એમને સાચું તર્પણ કહી શકાય.

આ ગઝલ યુટ્યુબ પર સાંભળવાનું યાદ છેને?

https://www.youtube.com/watch?v=rqOKOdTSmAU

http://www.bombaysamachar.com/frmStoryShowA.aspx?sNo=409982

‘હાથને ચીરો તો ગંગા નીકળે’ – કાવ્ય નીચે રજૂ કરીએ છીએ :

હાથને ચીરો તો ગંગા નીકળે
છેવટે એ વાત અફવા નીકળે.

બોમ્બની માફક પડે કાયમ સવાર
એ જ કચ્ચરઘાણ ઘટના નીકળે.

કોઇ સપનું છીછરું વાગ્યું હતું
ને જનોઇવઢ સબાકા નીકળે.

સ્તબ્ધ આંખોની કરો ખુલ્લી તપાસ,
ભોંયરાઓ એના ક્યાં ક્યાં નીકળે.

એ શું ક્બ્રસ્તાનનું ષડયંત્ર છે?
મુઠ્ઠીઓ ખૂલે તે મડદાં નીકળે.

દાબડીમાં એક માણસ બંધ હોય
ઢાંકણું ખોલો તો લાવા નીકળે.

વક્ષની ખંડેર ભૂમિ ખોદતાં
કોઇ અશ્મિભુત શ્રદ્ધા નીકળે.

માર્ગમાં આવે છે મૃત્યુની પરબ
જ્યાં થઇ હરએક રસ્તા નીકળે.

ર નિરંતર મેશ–માં સબડે અને
સૂર્ય પણ નીકળે તો કાળા નીકળે.

 – રમેશ પારેખ

ઘણી વાર ફરિયાદનો સ્વર ઊઠે છે કે વિનોદ આજકાલ બહુ તાજગીભર્યો જણાતો નથી. યા તો એ બહુ માંદો હોય છે, યા તો એ સાવ ફિક્કો હોય છે.

ગમે તે હોય, પણ મુદ્રણમાં, મૂવીમાં ને ટીવી પર માણસને હસાવવા માટે અઢળક ધન અને શ્રમ ખરચવામાં આવે છે, જે ક્રિયા શિશુને તો એનો ઢીંગલો નજરે ચડ્યો કે સહજ છે. બાળક રામ જો ચાંદાની રુદનયુક્ત હઠ પકડી બેસે તો ચંદ્રનું પ્રતિબિંબ દેખાડીને એમને હસાવી શકાય છે. મોટા ભાગની ટીવી-સિરીઝ તથા કૉમેડીઓ એક કાન કે ચક્ષુમાંથી પસાર થઈ બીજામાંથી નીકળી જાય તેવી હોય છે. એ કિંચિત્‌ સમય-ભંગુર જ નીવડે છે.

એક વાર ટીવી પર ટ્રિવિયા (નજીવી બાબતો) ઉપર સવાલ-જવાબનો શો કરવામાં આવ્યો. બે ટીમોએ સામસામે માહિતી-ચાતુર્યના મોરચા માંડ્યા અને સાવ જ નકામા ઇન્ફર્મેશનના ગોળા ફોડ્યા. ઊબ ઓછી કરવા સૂત્રધારે વચ્ચે-વચ્ચે સ્ટુડિયોના શ્રોતાઓને સવાલ કરવાનું શરૂ કર્યું. એક સવાલ આવો હતો : ‘લગ્નજીવનનાં પચીસ વર્ષ પૂરાં કરનાર દંપતીને સૌથી યોગ્ય ભેટ કઈ ?’ લગભગ તરત જ હૉલ પાછળથી કોઈનો જવાબ આવ્યો : ‘છુટ્ટાં-છુટ્ટાં વેકેશન.’

વાંકા મોં ઉપર ફિક્કું સ્મિત ફેલાવી સૂત્રધાર સિલ્વર જ્યુબિલીનું મહત્ત્વ સમજાવવા લાગ્યા. અને ત્યાં ને ત્યાં જ ચાલુ શોમાં, વળી એક બીજું હાસ્ય જન્મતાંવેંત રૂંધી દેવામાં આવ્યું.

એ એક સચોટ ઉદાહરણ હતું, સ્વયંસ્ફૂર્ત અને ઉપજાવેલા હાસ્ય વચ્ચે તફાવત બતાવતું, ખરેખર રમૂજી અને જોડી કાઢેલી જડતા વચ્ચે તીણી રેખા ખેંચતું. ટીવીનું હાસ્યયંત્ર રોજેરોજ હજારો જોક ઓકી કાઢે છે, પણ ત્યાં જોક વધારે અને હાસ્ય ઓછાં હોય છે. દેખીતી રીતે જે વસ્તુની અછત જણાય છે તે છે રસાળ હસનીયતાની પરખ, તે અંતઃસ્ફુરણા જે માણસને પોતાની જોડે શાંતિથી રહેવામાં સહાય કરી શકે, જે ગ્રાહકોની ગરદી વચ્ચે અતિશ્રમમાં અટવાયેલા દુકાનના ક્લર્કને ડ્યૂટી બજાવવામાં સ્વસ્થતાનો ટેકો આપી શકે. રસાળ હસનીયતાની અંતઃસ્ફુરણા ઉપજાવી કાઢવી મુશ્કેલ છે, કેમ કે તે મોટે ભાગે જીવતાજાગતા મનુષ્યોમાં અને રોજિંદા વાસ્તવિક પ્રસંગોમાં રહેલી છે.

તેથી લેખિત વિનોદના વિશારદો વિશેષ કરીને તે લેખકો છે, જેમનામાં મનુષ્યતાનાં અનિવાર્ય સત્યોને મોટા ઉદ્દામ આકારો આપીને નિરૂપવાની આવડત હોય છે. રમૂજી બનવામાં બહાદુરીની જરૂર છે, કેમ કે તમે કેટલા હાંસીપાત્ર છો, એવું સાંભળવું કોઈને ગમતું નથી. પોતાના પુસ્તકની પ્રસ્તાવનામાં વર્ષો પૂર્વેના એક હાસ્યલેખકે જણાવ્યું ‘આજે લોકો ઘણા ગંભીર છે અને જે લેખક તેમને ગંભીરતાથી ગણનામાં લેતો નથી તેને શંકા અને ચિંતાની નજરે જોવામાં આવે છે.’ પણ આજે બહોળા પ્રસારણના પ્રહસનલેખકોને એવો કશો અંતરાય નડતો નથી. તેઓ તો જનતાના હળવા રંજનને બહુ ગંભીર વ્યવસાય ગણે છે. અને કદાચ તેથી જ તેમનાં ઍસેમ્બ્લી-લાઇન પરથી સરી આવતાં ટીખળો જાણે લંગડાતાં લાગે છે.

પ્રસ્તાવનાના એ લેખકના મતે ‘સાચા વિનોદલેખકને સફળતા મળવાની સંભાવના ઘણી ઓછી છે. એ બાલ્યધ્રુવથી ઊડી આવતાં પારેવાં જેવો છે, જેને ક્યાં ય બેસણું મળતું નથી. … વિનોદલેખકોનો વર્ગ ખિન્ન મનુષ્યોનો વર્ગ છે અને ટોળાંથી જુદા હોવાની આ ભાવના જ એમને એવા બનાવે છે.’

બીજા એક ઉત્તમ વિનોદલેખક ઈ.બી. વ્હાઇટ આ જ વાતને આગળ વધારીને ‘અમેરિકન વિનોદનો ખજાનો’ નામના પુસ્તકમાં કહે છે કે ‘આપણામાંના દરેકમાં જીવનસોંસરવી વિષાદની એક ઊંડી ધારા વહે છે. લગભગ દરેક જણ માનસિક ઊર્ધ્વતાની ક્ષણો અને નિમ્નતાની ક્ષણો વચ્ચે સતત ઝોલાં ખાવાની વિકૃતિ લઈને જીવે છે. અને બેશક, પરિસ્થિતિની કે મૂડની એવી ગમગીની અનુભવવા તમારે વિનોદલેખક હોવાની કોઈ જરૂર નથી. પરંતુ, સહુને ખબર છે તેમ, હસવા અને રડવા વચ્ચે બહુધા ઘણી ઝીણી રેખા ખેંચાયેલી છે. અને એકાદ વિનોદી લખાણ જો કોઈ વ્યક્તિને એવા બિંદુ ઉપર લાવીને મૂકી દે કે જ્યાં એની ભાવાત્મક પ્રતિક્રિયા ભરોસાપાત્ર રહે નહીં અને એવું લાગે કે એ વિપરીત ક્ષેત્ર ભણી ભાંગી પડશે, તો તે એટલા માટે બનતું હોય છે કે વિનોદી લખાણ, કાવ્યરચનાની જેમ, એક વધારાનું આગવું તત્ત્વ ધરાવે છે. એ ચંચળ બાળકની જેમ મોટા ગરમ અગ્નિની પાસે રમતું હોય છે, જેનું નામ છે સત્ય. અને ક્યારેક-ક્યારેક વાચકને એની ઉષ્ણતાનો સ્પર્શ થઈ જાય છે.’

વિનોદ ગમે ત્યારે છાનો છાપો મારે છે

આપણે સૌએ જીવનમાં કોઈ કોઈ વાર એવી ઉષ્ણતા અનુભવી છે, અને હસવા અને રડવા વચ્ચે પસંદગી કરવી પડતી હોય, તો આપણે મોટે ભાગે હસવું સ્વીકારીએ છીએ. જીવનની આધિ અને ઉપાધિ સામે વિનોદવૃત્તિ આપણું પહેલું રક્ષણ છે. વિનોદવૃત્તિને આ રીતે ઓળખાવાઈ છે : ઘટનાઓ કે વિચારોમાં રહેલાં વાહિયાત અને અસંગત તત્ત્વોની કદર અને મુલવણી કરવાની શક્તિ.

વિનોદનું પોતાનું જાણે કે અલાયદું અસ્તિત્વ છે અને એકદમ અણધાર્યા સમયે અને સ્થાને એ આપણી ઉપર છાનો છાપો મારે છે. દાખલા તરીકે, એક નિવૃત્ત બ્યુટી-ક્વીનને કોઈ સામયિક માટે પોતાનો દિવસ કઈ રીતે ગુજરતો તેનું વર્ણન કરવાનું હતું. એણે ગંભીર નિશ્ચયથી શરૂ કર્યું, પણ પછી સવાર સવારમાં જ થોડીક મુશ્કેલી આવી પડી. ‘યા તો હું મારી મદદનીશને ફોન કરીને મને ઉઠાડવા કહેતી યા તો પેલા નાના ઘડિયાળનું ઍલાર્મ વાપરતી જે મૂરખની જેમ ટિકટિકટિક કર્યા કરતું,’ એણે લખ્યું. ‘પછી જલદી-જલદી તૈયાર થઈ જતી … અને ટેબલ પર હારબંધ ગોઠવેલી છેલ્લીઘડીની બધી ચીજો ફટાફટ એક બૅગમાં ઠાલવી દઈ બહાર નીકળતી વખતે મારા શરીરને ચેક કરી લેતી કે બધાં મારાં કપડાં ઉપર છેને.’

ભલે એક ક્ષણ માટે, પણ આ છોકરીએ દુનિયા સામે હાજર થવાની તૈયારીના શુષ્ક ગંભીર નિત્યક્રમને એક હળવાશનો વળાંક આપી દીધો, અને વાચકની કલ્પનામાં એક હાસ્યાસ્પદ ચિત્ર ઊભું કર્યું. ઘણી વાર એવું ચિત્ર વ્યક્તિના પોતાના માનસમાં જ ઉત્પન્ન થતું હોય છે. બીજા વિશ્વયુદ્ધ વેળા લંડનના એક લત્તા પર બૉમ્બમારો થઈ રહ્યો હતો અને ત્યાં રહેતાં એક વયસ્ક દંપતી ઝટઝટ શેલ્ટરમાં જવાની તૈયારીમાં હતાં. પતિ પ્રવેશદ્વાર આગળ ઊભો હતો અને ઉપલે માળેથી પત્ની નીચે ઊતરે તેની અધીરાઈથી વાટ જોતો હતો. થોડો સમય વીતી ગયો ને પત્ની હજી ઉપર જ હતી.

‘ચાલ, ચાલ, મેરી, તું હજુ શું કરી રહી છે?’ પતિએ બૂમ પાડી.

‘મારું દાંતનું ચોકઠું મળતું નથી,’ પત્નીએ ઉપરથી કહ્યું.

‘દાંતનું ચોકઠું? ઓ ભગવાન! તે આ લોકો કંઈ સૅન્ડવિચ નથી ફેંકી રહ્યા!’

દરેક માણસને આવી વાતમાં રમૂજ લાગે જ એવું નથી, કારણ કે વિનોદવૃત્તિ એ ઘણી વ્યક્તિગત બાબત છે. કોઈ માણસ સાવ વિનોદવૃત્તિ વિનાનો પણ લાગતો હોય છે. જો કે એ વાત સંશયાત્મક છે. કોઈને સાવ વિનોદવૃત્તિ રહિત ગણવો એ તો અક્ષમ્ય અપમાન કહેવાય. કોઈ લેખકના શબ્દો છે : ‘માણસો દેશદ્રોહ, ખૂન, ચોરી-લૂંટફાટ, બનાવટી દાંત કે બનાવટી વાળ બધું કબૂલ કરશે, પણ વિનોદનો અભાવ કબૂલ નહીં કરે. એવું સ્વીકારવાનું શૌર્ય જે વ્યક્તિમાં હોય, તેને બધું માફ.’ વિનોદ માણસને પ્રાણીઓથી જુદો પાડતો મોટામાં મોટો ગુણધર્મ છે.

જાત પર હસવું એ ઉમદા લક્ષણ છે : કૉમેડી અને વિનોદ એકસરખાં નથી. વિનોદવૃત્તિનો અર્થ એટલો જ નથી કે સૂચન થાય ત્યારે હસવું, પણ એથી ઘણો વધુ છે. અને હાસ્ય કંઈ હંમેશાં વિનોદવૃત્તિ સાથે જ સંકળાયેલું નથી હોતું. યુદ્ધમાં માણસો ત્યારે પણ હસે છે, જ્યારે જોખમ એમની ઉપરથી પસાર થઈ જાય છે અને એમને કોઈ ઈજા થતી નથી. ભયમાંથી નીપજેલું હાસ્ય હર્ષમાંથી ઊપજેલા હાસ્ય કરતાં ઓછું આનંદદાયક નથી હોતું. તેમ જ બીજું કોઈ કારણ ન હોય અને માત્ર મનની રંગીની અનુભવાતી હોય, ત્યારે પણ લોકો હસે છે. વળી, માણસો પોતાની ભૂલ ઉપર પણ હસે છે, પણ કંઈક ઓછા જોશમાં; અને બીજાની બેવકૂફી અને બદકિસ્મતી ઉપર પણ, અલબત્ત જરાક વધુ જોશમાં.

જાત ઉપર હસવું એ વર્તનમાં ઉતારવાલાયક ઉમદા અને મુશ્કેલ લાક્ષણિકતા છે. તમારી પોતાની મૂર્ખામી સમજવી અને પોતાના જ આડંબરના ફુગ્ગામાં સોય ભોંકવી એ બાહોશી અને બહાદુરી માગી લે એવું આચરણ ગણાય. વિનોદનાં વિચક્ષણો હંમેશાં પહેલપ્રથમ પોતા ઉપર હસતાં હોય છે.

એક માણસ પોતાની પીએચ.ડી.ની ડિગ્રી ઉપર ખુશ હતો, પણ તેને મ્યાનમાં રાખતાં એને આવડતું હતું. એક વાર એણે પ્રવચનમાં કહ્યું, ‘આ ડિગ્રીનો અર્થ એવો છે કે એને મેળવનારને જીવનમાં સૌથી છેલ્લી વાર તપાસી લેવામાં આવ્યો છે, અને પછી સંપૂર્ણ જાહેર કરી દેવામાં આવ્યો છે. એ પછી, કોઈ પણ નવા વિચારો એને આપી શકાય નહીં.’ એ જ દોહ્યલી લાક્ષણિકતા દર્શાવતી એક બીજી ઘટના આમ છે : હસવાના સામયિકના કાર્યાલયમાં એક નોકરીનો ઉમેદવાર આવ્યો, જેને ઉપરીએ ઇન્ટરવ્યૂના અંતમાં છેલ્લો સવાલ આ પૂછ્યો, ‘તમે બીજા ન કરી શકે એવું કશું કરી શકો છો?’ ઉમેદવારે તરત કહ્યું, ‘બેશક, હું મારા પોતાના હસ્તાક્ષર વાંચી શકું છું.’ અને એને નોકરી મળી ગઈ.

વિનોદ જાતજાતનાં પડીકાંઓમાં વીંટાઈને મળે છે, પ્રૅક્ટિકલ જોકથી માંડીને સધાયેલા પ્રતિકાવ્ય સુધી. પણ જે હાસ્ય લોકોને ઉમળકાથી યાદ રહી જાય છે, તે મોટે ભાગે રોજિંદા જીવનમાં અણધાર્યાં ટપકી પડતાં હાસ્યજનક વચનો કે ઘટનાઓ છે. ગાંધીજી એક વાર જેલમાં હતા, ત્યારે ત્યાં નાનામોટા અપરાધમાં સપડાયેલા બીજા કેદીઓ પણ હતા. ગાંધીજીએ જોયું કે કેદીઓને મળવાને દિવસે બધા કેદીઓનાં સગાંવહાલાં ને મિત્રો આવતાં, પણ એક માણસ હંમેશાં સામેની કોટડીમાં એકલો બેસી રહેતો. એક દિવસ કેદીઓને કશી સૂચના માટે એક હૉલમાં એકઠા કરવામાં આવ્યા. દયાથી પ્રેરાઈને સૌની સમક્ષ ગાંધીજીએ એને બહુ મૃદુ સ્વરમાં પૂછી નાખ્યું, ‘ભાઈ રામુ, મેં જોયું છે કે ક્યારે ય તને મળવા કોઈ આવતું નથી. તારે કોઈ સગાંસંબંધી કે મિત્રો નથી શું?’ ‘હાસ્તો, બાપુ, છેને,’ રામુએ હરખાઈને જવાબ આપ્યો, ‘પણ એ બધાં અહીં જ છે.’

આપદા વહેંચવાથી અડધી થાય છે, આનંદ વહેંચવાથી અનેકગણો થાય છે. અને બન્ને પ્રસંગે જીવવામાં સહાયરૂપ વિનોદવૃત્તિનું મૂલ્ય અને મહત્ત્વ સમજવું જરૂરી છે.

વિનોદની કૉમ્યુિનટી : ભારતમાં એક કૉમ્યુિનટી એવી છે કે જેની સંખ્યા બહુ અલ્પ છે, પણ એ ઘટતી સંખ્યામાંથી પણ ગરમાવો મેળવવા એ કૉમ્યુિનટી વિનોદનો સહારો લે છે. જાહેર છે કે આપણે ત્યાં નાટકોની શરૂઆત કરવામાં પારસીઓએ પહેલ કરી હતી, અને એમનાં નાટકો મોટે ભાગે હસવાનાં જ નાટકો હતાં.

એ અંગે કર્ણોપકર્ણ સંભળાતી આવેલી એક ઘટના વ્યક્ત કરવા જેવી છે. નાટકોના પ્રારંભના અને પછી એમની જમાવટના એ જમાનામાં એક નાટકકંપનીએ ‘સત્યવાદી હરિશ્ચંદ્ર’ નામનું ગંભીર નાટક થિયેટરમાં મૂક્યું, જે ખૂબ ચાલવા લાગ્યું. થોડા સમય પછી એની બાજુની જ ગલીમાં પૅરડીમાં પહોંચેલા એક પારસીએ ‘પારસી હરિશ્ચંદ્ર’ નામનું નાટક શરૂ કર્યું. એમાં કશું જ ગંભીર નહોતું; જાતજાતના સીન અને ડાયલૉગ ઍબ્સર્ડના ઓવારા પર તાતાથૈયા કરતા હતા. જેમ કે રાજાના તપથી જેમનું ધ્યાન ખેંચાયું છે, તે ઇંદ્ર દેવલોકમાં બેસૂર કંઠે ગાતા ‘એ કોન કરે છે ટપ ટપ ટપ, મારું ઇંડ્રાસન ડોલાવિયું …’ અને ઇંદ્રની ભૂમિકા કરતો નટ નટખટ હલનચલન સાથે નિરાળું નૃત્ય કરતો.

કહેવાની જરૂર નથી કે આવા ફજેતાઓના શોખીન પ્રેક્ષકો ગંભીર નાટકને બદલે ‘પારસી હરિશ્ચંદ્ર’ની ગલી ભણી ઊમટી પડ્યા. ભાંગી પડેલી કમાણીથી ગુસ્સે થઈને ગંભીર નાટકની કંપનીએ પારસી નાટકકંપની ઉપર બદનામી વગેરેનો કેસ માંડ્યો. જો કે ‘પારસી હરિશ્ચંદ્ર’નો મોટા ભાગનો નફો હૉસ્પિટલની સખાવતમાં જતો હોવાથી કેસ ફાવ્યો નહીં.

વીસમી સદીના પારસી નાટકકારોમાં અદી મરઝબાન, હોમી તવડિયા, નાદર નરીમાન જેવાઓનાં નામ જાણીતાં છે. પરંતુ સામાન્ય પારસીઓની પણ રોજબરોજની જિંદગી હસવા-હસાવવાની પળોથી પરિપૂર્ણ હોય છે. ક્લાસરૂમમાં શિક્ષક પૂછે છે કે ‘સ્પીકર ઑફ ધ હાઉસ’ કોણ છે, અને એક પારસી વિદ્યાર્થી હાથ ઊંચો કરીને જવાબ આપે છે, ‘મારી મમ્મી.’ અને મુંબઈના એક પારસીને મતે બી.બી.સી.નો સાચો અર્થ ફ્‌લોરા ફાઉન્ટન પર આવેલો ‘ભીખા બહેરામનો કૂવો’ છે.

એ વિનોદી કૉમ્યુિનટી ગુજરાતી ભાષાને ગોળમટોળ કરીને જે વાણી પીરસે છે, તે ઘણાંને મીઠી લાગે છે. કોઈ-કોઈ વાર એ કૉમ્યુિનટીના કેટલાક સભ્યોની જીભ ઉપરથી ફૂટતી ભાંડણકલાના મરીમસાલા પણ એમાં ભળેલા હોય છે. એનો પરચો આપતી એક રમૂજ આવી છે : માએ દીકરાને પૂછ્યું, ‘બરજોર, તારા પપ્પા સીરી પરથી પરી ગિયા તે વખતે સું બોલિયા?’ બરજોરે કહ્યું, ‘મા, હું બધા ખરાબ વર્ડ કારી નાખું?’ મા : ’હાસ્તો, બેટા.’ બરજોર : ‘કંઈ નહીં.’

પારસી બાની અવનવા મૌલિક શબ્દપ્રયોગો તેમ જ રૂઢિપ્રયોગોથી ભરપૂર છે, જેમની રચનાઢબ પારસીઓની વિનોદવૃત્તિની સાક્ષી પૂરે છે. પેઢીઓના પ્રયાણની સાથોસાથ એ શબ્દપ્રયોગો ધીરે-ધીરે ભૂંસાઈ જાય તે પહેલાં જાણીતી લેખિકા સુની તારાપોરવાલા અને નોંધપાત્ર પત્રકાર મહેર મારફતિયાએ ભારે શ્રમ અને ખંતથી એમને ‘પારસી બોલ ૨’ નામના પુસ્તકમાં સંકલિત કર્યા છે. એ પુસ્તક વિશે ઉત્સાહભેર અભિપ્રાય આપનાર વ્યક્તિઓ છે સંગીતવિશારદ ઝુબિન મહેતા, લેખક રોહિન્ટન મિસ્ત્રી, તંત્રી પત્રકાર બચી કરકરિયા અને અભિનેતા બોમન ઈરાની.

આપણા રોજિંદા રમૂજદારો : જગતનું સાહિત્ય એવાં પાત્રોથી ભરેલું છે, જેમનો એકમાત્ર ઉદ્દેશ છે વિષાદમાંથી આપણને ઉલ્લાસમાં લાવવાનો, કરુણને હસનીય બતાવવાનો. શેક્સપિયરના રાજાઓ પાસે એમના મશ્કરાઓ હતા, તો સંસ્કૃતના નાયકો પાસે એમના વિશ્વાસપાત્ર સાથી વિદૂષકો હતા.

આજે પણ એવા હસમુખાઓ થકી આપણી રોજબરોજની જિંદગી સમૃદ્ધ છે. મોટી કંપનીઓમાં નાનામોટા જોકરનો રોલ સંભાળી લેતા કામદાર મળી આવે છે. હોટેલોમાં પરિચિત ગ્રાહકને મૃદુ જોકની મફત ડિશ પીરસવા કોઈ ને કોઈ વેઇટર તત્પર હોય છે. કારખાનાંઓના કારીગરોમાં, ક્લબના સભ્યોમાં, રમતગમતની ટીમોમાં — બધાંની વચ્ચે કોઈક નાનો વિદૂષક પોતાની હાજરી શોભાવે છે. શું તેમની કદર થાય છે ? કદાચ જોઈએ તેટલી નહીં.

એક અંગ્રેજ હાસ્યલેખક કહે છે કે લોકો વિનોદ ઉપર લેખ લખતા રહ્યા છે અને ભાષણો આપતા રહ્યા છે અને બહુધા સૌ આવો પ્રારંભિક પ્રશ્ન પૂ્‌છતા રહ્યા છે, ‘આપણે શા માટે હસીએ છીએ?’ પણ એક દિવસ કોઈક એવું કહેશે, ‘શા માટે નહીં?’ અને પૂછનારા પછી કઈ દિશામાં જોશે?

વિનોદ તો અહીં છે જ, બહાર બધેબધ વિહરતો, જીવનની જદ્દોજહદ સામે કવચ ધરતો. જરૂર છે જીવનમાં એને ઉતારો આપવાની, એની થોડી કાળજી કરવાની અને બધું સલામત ટકી રહેશે.     

Email: plainsborochess@yahoo.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 મે 2018; પૃ. 16-18

મુંબઈની પ્રતિષ્ઠિત – સ્ટ્રેન્ડ બુકશૉપ

અંગત-સ્પર્શનું અમૂલ્ય પ્રતીક – હવે એક ભૂતકાળ

અંગત-સ્પર્શ(પર્સનલ ટચ)ના પ્રતીક સમાન, મુંબઈના ધમધમતા ફોર્ટના વ્યાપારી વિસ્તારમાં આવેલી સ્ટ્રેન્ડ બુકશૉપ ૨૭ ફેબ્રુઆરી, ૨૦૧૮ના દિવસે બંધ થઈ. પુસ્તકપ્રેમીઓ માટે અને ખાસ તો મુંબઈગરાંઓ માટે અને જ્યારે પણ મુંબઈ જવાનું થાય, ત્યારે આ પુસ્તકની દુકાનમાં જનારી વ્યક્તિઓ માટે એક મોટો અભાવ સર્જાયો. ખૂબ જ માહિતીસભર અને વિનમ્ર સ્ટાફ જોઈતું પુસ્તક મેળવી દેવા માટે ગ્રાહકને મદદ કરે અને જો હાજરમાં ન હોય, તો થોડોએક દિવસોમાં મેળવી આપવાનું વચન આપે. એ બધાંની પાછળ તેના સ્થાપક અને સદ્‌ગૃહસ્થ ટી.એન. શાનબાગ હતા, જેઓના પર્સનલ ટચથી સ્ટ્રેન્ડની પ્રતિષ્ઠા આસમાને હતી. દરેક પુસ્તક ઉપર ૨૦ ટકાનું વળતર એ દરેક ગ્રાહકને અચૂક અપાતો બીજો લાભ હતો અને બિલમાં દરેક પુસ્તકનું નામ તો લખ્યું જ હોય.

૧૯૪૮માં મુંબઈના સ્ટ્રેન્ડ સિનેમામાં શાનબાગે એક કિયોસ્ક મુકાવેલું અને તેથી જ્યારે મોટી દુકાન કરી, ત્યારે પણ એ જ નામ રાખ્યું અને શાનબાગનું ૨૦૦૯માં અવસાન થયું, ત્યાં સુધી આ જ નામ રહ્યું. સ્ટ્રેન્ડની દુકાનમાં વારંવાર જવાનું સદ્‌ભાગ્ય મને મળ્યું છે અને પૅંગ્વિનના પ્રકાશિત અનેક પેપરબૅક ત્યાંથી ખરીદ્યાં છે. જ્યાં પોલ સ્પોટ્‌ર્સ, આબ્બર્તો મોરાવિયા, અને બીજાં અનેક અને તેમાં ખાસ કરીને નોબેલ પ્રાઇઝ- વિજેતા લેખક સોલબેલોની નવલકથાઓ ‘હર્ઝોગ’ (જેના વિષે સ્વ. ડૉ. દિગીશ મહેતાએ ગ્રંથમાં આસ્વાદ કરાવેલો અને જે લેખક ઉપર ઉમાશંકર જોશીનાં પુત્રી સ્વાતિ જોશીએ ડૉક્ટરેટ કરેલું) અને ‘સીઝ ધડે’ શાન લાગે મારા હાથમાં મૂકેલાં ત્યારે ખૂબ જ રોમાંચ અનુભવેલો, અનેક વિદ્યાર્થીઓ, વિદ્વાનો, ગ્રંથસંગ્રાહકો, લેખકો અને અનેક રાજદ્વારી વ્યક્તિઓએ આ શોપમાંથી પુસ્તકો ખરીદ્યાં છે, જે પૈકી જવાહરલાલ નેહરુ, મનમોહનસિંહ, (જેઓ ત્યારે બાજુમાં જ આવેલી રિઝર્વબૅન્ક ઑફ ઇન્ડિયાના ગવર્નર હતા, એ.પી.જે. અબ્દુલ કલામ, વિક્રમ સારાભાઈ અને બીજા અનેકોએ અહીંથી પુસ્તકો ખરીદ્યાનું નોંધાયું છે. જાણવા પ્રમાણે તો સ્ટ્રેન્ડમાં રહેલું દરેક પુસ્તક શાનબાગે વાંચેલું જ હોય અથવા તો એ પુસ્તક વિશે તેઓ વાત કરી શકતા અને તેમને જાણકારી તો હોય જ. તમને બીજે ક્યાં ય ન મળે પણ તમને જોઈતું પુસ્તક સ્ટ્રેન્ડમાંથી તો મળી જ રહે. તાત્કાલિક ન મળે, તો મેળવી આપશું, એ આશ્વાસન તો મળે જ.

આ પ્રકારની બુકશૉપ્સ અનેક મોટાં શહેરોમાં આવેલી છે, જેમ કે બૅંગ્લૉરમાં ‘બ્લોસમ્સ’, લખનઉમાં ‘અડવાણી’, દિલ્હીમાં ‘બેહરીસન્સ’ આ બધી દુકાનોનું સંચાલન કે માલિકી એવા લોકોના હાથમાં છે કે જેમને પુસ્તકો માટે અતિશય આદર છે, દુકાનો પણ આરામદાયક અને આત્મીયતનો અનુભવ કરાવે છે. પણ આ પૈકી ‘અડવાણી’ બંધ પડી છે.

શાનબાગનાં પુત્રી વિદ્યાવિરકરના મતે પુસ્તકોની દુકાન ચલાવવી એ હવે આર્થિક રીતે પરવડે તેવું રહ્યું નથી. લોકો હવે ડિજિટલ પુસ્તકો ખરીદે છે. અથવા તો ઑનલાઇન મેળવી લે છે. બીજાં કારણો પણ હોઈ શકે, જેમ કે જાણકારી ધરાવતા કુશળ કર્મચારીઓ ન મળે, બીજાં ઉદ્યોગગૃહો તરફથી સ્પર્ધા અને ખરે તો લોકો હવે પુસ્તકો ખરીદતાં નથી. અપવાદ રૂપે  અમદાવાદ, વડોદરા જેવાં શહેરોમાં ‘ક્રૉસવર્લ્ડ’ની દુનિયા  સરસ ચાલે છે. આવી અન્ય શહેરોમાં પણ હશે જ.

પણ કદાચ આધુનિક સમયમાં લોકો પાસે નાની અને આત્મીય જગ્યાઓ માટે સમય કે ફુરસદ નથી. મુંબઈમાં ત્રણ વર્ષ પહેલાં જ કલાકારો, ફિલ્મનિર્માતાઓ, પત્રકારો અને સર્જકોએ મળવા માટેના આદર્શ સ્થાન સમાન ‘સમોવર’ નામની લીકર અને નાસ્તાની દુકાન બંધ થઈ ગઈ છે. તેના થોડા સમયમાં જ મુંબઈ અને કદાચ તો દેશનું સૌથી જાણીતું ‘રિધમહાઉસ’ બંધ થયું. બદલાતી ટેક્‌નોલૉજી સામે ઝીક ન ઝીલી શક્યું (ખબર પ્રમાણે આ નીરવ મોદીને વેચવામાં આવ્યું છે, જો કે સત્તાવાર રીતે તેની જાહેરાત કરવામાં નથી આવી). મુંબઈમાં ઈરાની હોટેલો ગણીગાંઠી છે. દોડધામમાંથી આરામ અને શાંતિ બને તેવાં સ્થળો હવે ઘટતાં જાય છે. ‘મારાં માતા-પિતા’ હું નાનો હતો, ત્યારે મને અહીં લઈ આવ્યાં હતાં અને આજે હવે હું મારાં સંતાનોને લઈને આવ્યો છું. – આવી કૉફીશૉપ આવાં સ્થળોએથી થોડાં વર્ષોમાં અદૃશ્ય થઈ જશે.

‘સ્ટ્રેન્ડ’ બંધ થઈ રહ્યું છે, તે સમાચાર ફેલાતાં સંવેદનશીલ લોકોએ તીવ્ર આઘાતની લાગણી વ્યક્ત કરી હતી અને યાદ કરેલું કે શાનબાગે તેમને કેવું વળતર આપ્યું હતું અથવા તો પૈસા પછીથી આપજો એમ કહ્યું હતું. કોઈ પુસ્તકપ્રેમી નિરાશ થઈને જવો ન જોઈએ, એ તેનો મુદ્રાલેખ હતો.

તેની જગ્યાએ કંઈક નવું ઊભું થશે. ‘સ્ટ્રેન્ડ’ કદાચ ભુલાઈ જશે, પરંતુ ત્યાં નિયમિત રીતે જતા લોકો કે જેઓ બુકશેલ્ફમાંથી તેમને જોઈતાં પુસ્તકો મેળવી લેતાં અને ખાસ તો ૨૦ ટકાના ડિસ્કાઉન્ટ સાથે અને શાનબાગ સાથેનું સગપણ, ચિરંજીવ રહેશે. ભાવનગર શહેરની પુસ્તકોની પ્રતિષ્ઠિત સંસ્થા ‘પ્રસાર’ બંધ થયાના સમાચાર ‘નિરીક્ષક’માં પ્રકાશિત થયા હતા. સંભવતઃ સમગ્ર ભારતમાં આજે આ દશા છે.

(પૂરક માહિતી : સૌજન્ય : સિદ્ધાર્થ ભાટિયા)

લખ્યા તા. ‘વિશ્વપુસ્તક દિવસ’, ૨૩-૪-’૧૮

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 મે 2018; પૃ. 19