Partition-70 years on અને Dangerous borders આ બંને કાર્યક્રમો ઓગસ્ટ માસમાં BBC2 પરથી પ્રસારિત થયેલા. તેમાં ચર્ચાયેલ મુદ્દાઓ રસપ્રદ હતા.
ભારતની સ્વતંત્રતા અને પાકિસ્તાનની રચના વિષે ચર્ચા થાય છે, તે કરતાં વધુ મહત્ત્વ ભારતના ભાગલાને અપાય છે. 1947 પછી બંને પાડોશી દેશો વચ્ચે સુલેહભર્યું શાંતિપૂર્ણ સહઅસ્તિત્વ સંભવ નથી બન્યું. ક્યારેક એવો વિચાર પણ આવે કે જો કાશ્મીરની માલિકીનો પ્રશ્ન સર્જાયો જ ન હોત કે આઝાદી બાદ તરત તેનો ઉકેલ આવી ગયો હોત તો ભારત-પાકિસ્તાનના સંબંધો કેવા હોત? ભારત-પાકિસ્તાન વચ્ચે મૈત્રીભર્યા સંબંધો હોત તો બંને દેશોની જગતમાં કેવી પ્રતિભા હોત?
સાંપ્રત સમયના હિન્દુ-મુસ્લિમ વચ્ચેના તનાવભર્યા સંબંધો માટે મોગલ શાસન અને ધર્મ પરિવર્તનને જવાબદાર ગણવામાં આવે છે. એ સંદર્ભે અન્ય જાતિઓની ભારત પરની ચડાઈઓ વિષે વિચારતાં ધ્યાન પર આવ્યું કે જે ભૂમિ ભાગને આપણે ભારત તરીકે જાણીએ છીએ તે ધરતી પર આર્યો આવેલા જેઓ અલગ જાતિના વંશજ હતા, જુદા રંગના હતા, જુદી ભાષા બોલનારા હતા. તેઓ મૂર્તિપૂજામાં નહોતા માનતા. તેમને ભારતના મૂળ નિવાસીઓ – દ્રાવિડિયનો સાથે થોડો સંઘર્ષ થયો, પરંતુ ત્યાર બાદ પરસ્પરની ભાષા, ખોરાક, રહેણી કરણી, દેવ-દેવીઓ અને તહેવારોની આપ-લે થઇ, એકબીજાં સાથે લગ્ન કર્યાં અને એક અલગ સમાજ અને સંસ્કૃિતનું નિર્માણ થયું. તે પછી તો શક, હૂણ, કુષાણ જેવી અનેક જાતિઓના રાજાઓ આવ્યા, લડાઈઓ થઇ અને મોટે ભાગે ભારતમાં સ્થાયી થઇ ગયા અને તેમનો ભારતીય સંસ્કૃિત અને પરંપરામાં સમન્વય થયો, ભારત વધુ સમૃદ્ધ થયું. મોગલો પણ આવ્યા, વિજયી બન્યા અને દેશમાં વ્યાપી ગયા. અહીં એક સવાલ મનમાં ઊઠે કે આક્રમણ કરનાર દરેક રાજવંશ સાથે એક નવો ધર્મ અને જીવન પ્રણાલી આવી ત્યારે ભારતના મૂળ વતનીઓ કેમ તેમનાથી એટલા વિક્ષુબ્ધ નહોતા થઇ ગયા, જેટલા મોગલો અને ઇસ્લામના આવવાથી થઇ ગયા?
જમ્મુ-કાશ્મીર ભારતનું એક પ્રાકૃતિક સૌંદર્યના શિરમોર સમાન અણમૂલ રાજ્ય બની રહેવાને બદલે ધર્મને બહાને કાયમી સમરાંગણ બની ગયું. શાને કારણે આવી સ્થિતિ થઇ? દુનિયાના મુખ્ય ધર્મો તો હજારો વર્ષથી માનવ સમાજને સંસ્કૃત કરીને માનવ તરીકેની ગરિમા આપતા આવ્યા છે, કદી વિભાજિત નહોતા કરતા, તો હવે શું થયું છે એ માનવ જાતને? જમ્મુ-કાશ્મીરની ખીણમાં બહુમતી મુસ્લિમ પ્રજા પર હિન્દુ રાજાઓએ રાજ કર્યું અને એક સૈકા સુધી શાંતિથી રહ્યા ત્યાં આજે શુક્રવારની નમાજ પૂરી થાયે ભારતીય સેના વિના કારણે મુસ્લિમો પર લાઠી ચાર્જ કરે, ટીયર ગેસ છોડે અને બદલામાં મુસ્લિમો ભાંગ ફોડ કરે એવો એક રિવાજ થઇ ગયો છે, શા માટે?
ત્યાંની આમ પ્રજા ભારતીય સૈન્યને પોતાના પ્રદેશમાંથી ચાલ્યા જવાનું કહે છે. નોર્ધર્ન આયર્લેન્ડમાં શાંતિ જાળવવા વાસ્તે જેમ બ્રિટિશ સૈન્યની હાજરી લોકોને માન્ય ન હોવાથી દસકાઓ સુધી સતત હિંસા-પ્રતિહિંસા થતી રહી તેવું જ કાશ્મીર પ્રશ્ને થઇ રહ્યું છે. એ પ્રદેશની યુવા પેઢીએ હિંસા સિવાય કંઈ જોયું નથી. હજારો નિર્દોષ નાગરિકોના ચહેરાઓ ગોળીથી વીંધાયા છે, જેમાંના ઘણા બાળકોને અંધાપો આવ્યો છે. એવું એક બાળક ગાંધીના પૂતળાને સ્પર્શી તેના પર શાંતિ શોધવા પ્રયાસ કરે છે, એ ચિત્ર ભારત અને પાકિસ્તાનની સરકારો 70 વર્ષથી કાશ્મીરનો પ્રશ્ન હલ કરવામાં કેવા નિષ્ફ્ળ થયા છે તે બતાવે છે. પણ સત્તાન્ધ નેતાઓને તો અન્યના દર્દને સ્પર્શીને અનુભવવાની ઇન્દ્રિય જ ક્યાં છે? ગાંધી તો સત્ય, અહિંસા અને પ્રેમ આપણે માટે મૂકી જ ગયા છે, આપણે એ બધું ખોઈ બેઠા, તો હવે એમની પાસે શું શોધવા જઈએ? શ્રીનગર અને દલ સરોવર પૃથ્વી પરના સ્વર્ગ સમાં, આજે વેરાન પડ્યાં, તે કોને આભારી? પ્રાકૃતિક સૌંદર્ય જ્યાં હિલ્લોળા લે છે, એ હિમાલયની ગોદ સૂની પડી, જાણે માના ખોળામાંથી અમન અને ચમન બંને બેલડાના પુત્રો ઝુંટવાઈ ગયા.
પાકિસ્તાન એક અલગ દેશ તરીકે અસ્તિત્વમાં આવ્યો તેનો પાયો ભલે ધર્મ હોય, પણ તેની અસ્મિતા અને પડોશી દેશ સાથેના સંબંધો બહુ આયામી હોવાના. કમનસીબે ત્યાંની પ્રજા હજુ અન્ય ધર્મીઓને અને તેમનાં મૂલ્યોને તેના ખરા અર્થમાં મૂલવટી નથી થઇ. હજુ આજે પણ પાકિસ્તાની જનતાને બોલીવુડની ફિલ્મો ગમે છે પણ ભારત દેશ સાથેના રાજદ્વારી સંબંધો સુધરે તે માટે કોઈ ખ્વાહિશ નથી. આથી જ તો કાશ્મીર પ્રશ્નનું બહાનું આપીને આક્રમણો થતાં રહે તેમાં નવાઈ નથી. તો સામી બાજુએ ભારતની સહિષ્ણુતા અને ધર્મ નિરપેક્ષતા પણ ભયમાં છે કેમ કે હિંદુત્વવાદને રાજસત્તાનો ટેકો છે. સાંપ્રત સમયના શાસનમાં મુસ્લિમ વિરોધી લાગણી બળવત્તર બની છે એટલે ભારત સદીઓથી જેમનું વતન છે તેવા મુસ્લિમોને ‘પાછા જાઓ’ તેમ કહેવાતા ‘દેશપ્રેમી હિંદુઓ’ કહે છે, તો એ પ્રજા ક્યાં જાય? પોતાનું વતન, ઘર-બાર, આજીવિકા વગેરે છોડીને ક્યાં ય જઇ શકે તેમ ન હોવાથી મુસ્લિમો હિંસક બનવા મજબૂર બન્યા હોય એવું શક્ય છે. આર્યો ભારત ભૂમિ પર પોતાનું ઘર બનાવીને રહ્યા ત્યારે મૂળ વતનીઓ દ્રવિડિયનોએ તેમને ‘પાછા જાઓ’ એમ કહેલું હશે? તો જે પ્રજા સદીઓથી આપણા જ દેશનો અંતરંગ ભાગ બનીને વસી રહી છે તેના પ્રત્યે આવો દુર્ભાવ અને દુર્વ્યવહાર શાને કારણે?
ચર્ચિલે ઈચ્છેલું કે એકેશ્વરવાદમાં માનનાર ધર્મ ઇસ્લામના અનુયાયીઓને પોતાને માટે અલગ દેશ મળે તો ત્યાં બ્રિટન અને પશ્ચિમના અન્ય દેશો પોતાનું થાણું નાખી શકે અને સામ્યવાદી રશિયાનો પગપેસારો યુરોપ ભણી આગળ વધતો અટકાવી શકે. પાકિસ્તાને તો આટલાં વર્ષો સુધી પશ્ચિમના દેશોને વફાદારીપૂર્વક સાથ આપ્યો, જ્યારે ભારતને ભાગે તો તેની સાથે દુશ્મનાવટ, ચાર લડાઈઓ અને ત્યાંથી નિકાસ થતા આતંકવાદનો પ્રસાદ જ મળ્યો, જેના મૂળમાં કાશ્મીરનો વણઉકલ્યો પ્રશ્ન મુખ્યત્વે કારણભૂત છે, તેમ માની શકાય. આજે હવે અમેરિકા અને બ્રિટનને આંગણે પાકિસ્તાનથી નિકાસ થયેલ આતંવાદ ઘર જમાઈ થયો, ત્યારે એ દેશ axis of evil લાગવા માંડ્યો. 70 વર્ષને અંતે બંને પાડોશી દેશો અણુશસ્ત્રો એકબીજાની સામે તાકીને બેઠા છે. સમજવાનું એ છે કે ભારતના વિભાજનની માગણી પ્રજાની નહોતી, તે વખતના રાજકારણીઓ, મુસ્લિમ લીગ, કોંગ્રેસ અને બ્રિટિશ એસ્ટાબ્લિશમેન્ટની હતી. ધર્મ અને સંસ્કૃિત માનવીની ઓળખ માટે જરૂરી છે. એ આપણને સમૃદ્ધ કરે, વિભાજિત નહીં, એ હકીકતને વિસારે પાડીને છેવટ ભાગલા પડ્યા જેના પ્રત્યાઘાતો આજ સિત્તેર વર્ષો પછી પણ બંને દેશોને અનુભવાઈ રહ્યા છે.
જરા વિચાર કરીએ તો જણાશે કે હરપ્પા અને મોંહે-જો-ડરોની સિંધુ સંસ્કૃિતને પોતાની પીઠ પર વહીને આવેલા લોકો અત્યારના પાકિસ્તાનમાં આવેલ સિંધ પ્રદેશથી માંડીને કચ્છ, રાજસ્થાન, પંજાબ અને ભારતના અન્ય પ્રાંતોમાં ફેલાવી, છેક મણિપૂર, ઇમ્ફાલ, બ્રહ્મદેશ, અરે, કાશ્મીરથી કન્યાકુમારી સુધી વસતી જનતાએ એ સંસ્કૃિત અપનાવી. તે વખતે ભારત એક ધ્વજ નીચે ગઠિત થયેલ નહોતો તો પણ આર્થિક, સામાજિક, સાહિત્યિક અને વૈજ્ઞાનિક વિકાસ ગજબનો થયો કેમ કે ધર્મ અને રાજનીતિની સંકુચિત, સ્વાર્થી અને ઘાતક દખલગીરી નહોતી. જે ધર્મ સમાજના બદલતાં વલણો તથા પ્રવાહોને કલા-સંસ્કૃિત દ્વારા વ્યક્ત કરવામાં બાધક બને અને માત્ર ધર્મના ચીલાચાલુ પોથીમાંના ઉપદેશોનું અંધ અનુકરણ કરવા ફરજ પાડે, એ પ્રજા પાસે ઝનૂની વર્તન કરવા સિવાય બાકી શું રહે? આ હકીકત ભારત-પાકિસ્તાન બંને સારી રીતે જાણે છે.
ભારત-પાકિસ્તાન વચ્ચેના સીમાંત પ્રશ્નો વિષે સમાધાનનો અભાવ, તેને પરિણામે ખેલાતા યુદ્ધો અને નાના મોટા છમકલાઓને કારણે સૈનિકોના ગુમાવવા પડતા જાન અને આમ પ્રજામાં ફેલાતી પરસ્પર અવિશ્વાસની લાગણી એ ભારતની આંતરિક શાંતિ બહુ મોટો પ્રશ્ન છે. ગુજરાતની મુલાકાત લઈએ તો એવો ભાસ થાય કે ભારતનું 1947માં થયેલું વિભાજન એ એક ઇતિહાસની ઘટના બની ચૂકી છે, ત્યારે ખેલાયેલ હિંસા આજે ધૂંધળી લાગે છે અને બધું થાળે પડ્યું લાગે છે. પરંતુ જેમ જેમ રાજસ્થાન, પંજાબ અને કાશ્મીર તરફ જઈએ તો વિભાજન સમયની હિંસક જ્વાળાઓ હજુ ભડકતી જોવા મળે છે. ભાગલા હજુ આજે પણ પડતા હોય તેવા તાદ્રશ દ્રશ્યો જોવા મળે છે. આ બીના તત્કાલીન લાગે અને બંને કોમ વચ્ચેની કડવાશ હજુ મહેસૂસ થાય છે. હજુ આજે પણ સામાન્ય જનતા એ પીડા સહન કરે છે; 70 વર્ષ બાદ પણ!
ભારત અને પાકિસ્તાન પોતપોતાની હેસિયત પ્રમાણે અલગ અલગ ક્ષેત્રોમાં પ્રગતિ કરશે. દુનિયામાં પાંચમા પૂછશે પણ ખરા. એક વખત કાશ્મીરના કબજાના વિવાદનો ઉકેલ લાવીશું એટલે સારાયે ભારતમાં હિન્દુ-મુસ્લિમ કોમ વચ્ચે સુમેળ અને શાંતિભર્યા સંબંધો કેળવાશે એવી અભિલાષા અસ્થાને નથી.
e.mail : 71abuch@gmail.com
ગાવોં મેં હમ દેખતે થે કિ બહુત સારે લોગ હોતે થે. વો છોટી સી લાલ રંગ કી પતલી સી કિતાબ રખતે થે. ઉસ મેં લિખતે થે કિ બબલુ કો ઢાઈ રૂપિયા, છોટું કો પજામેં કે નાડે કે ડેઢ રૂપિયા, બાલ કટાને કે સવા રૂપિયે … તો વો શામ કો આ કે જરૂર અપના હિસાબ લિખતે થે. તો મૈં કહતા થા કિ ચાચા કાહે ઇતના સારા લિખતે રહતે હૈ. ઇસકા ક્યા ફાયદા હૈ. આપકે પાસ સો રૂપિયે હૈ. આપને ખર્ચ કિયે. જો બચ ગયે, વો આપકે હૈ. ઇતના અલગ-અલગ ક્યોં યાદ કરતે હૈ. તો વો સબ આધાર સે જુડ જાયેગા. તો આપ લોગોં કા કામ બચ જાયેગા, ખાતા લિખને કા. ક્યોંકી યે સબ સરકાર જાનેગી કી આપ પજામા કી નાડે કે પીછે ઇતના પૈસા ખર્ચ કર રહે હૈ. કહાં જહાજ સે જા રહે હૈ. કહાં બાથરૂમ મેં જા રહે હૈ. કહાં બેડરૂમ મેં જા રહે હૈ. યે સબ સરકાર જાન જાયેગી. જાનને કે બાદ સરકાર ક્યા કરેગી યે મુઝે માલૂમ નહીં હૈ. તો યે સારી ચીજે ચલ રહી હૈ ઔર જન્મ પ્રમાણપત્ર તો ઠીક થા, મૃત્યુ પ્રમાણપત્ર મેં ભી આપને આધાર કો જોડ દીયા. બતાઈએ હમારે મરને કે બાદ ભી આધાર અમર રહેગા, ઔર યે લડાઈ ઈસી બાત પે હોનેવાલી હૈ કી બતાઓ આત્મા અમર હૈ કિ આધાર અમર હૈ. તો કોઈ ગીતા કો કોટ કરેગા તો કોઈ મુઝે કોટ કરેગા કિ નહીં નહીં આધાર અમર હૈ. આત્મા અમર નહીં હૈ ક્યોંકી આત્મા કે પ્રમાણ નહીં હૈ, આધાર કે પ્રમાણ હૈ. વો ‘યુ.આઈ.ડી.એ.આઈ.’ કે પાસ જમા હૈ, આપ કે દુનિયા કે જાને બાદ ભી આપ કા આધાર હૈ. તો યે હાલત કી સ્થિતિ મેં હૈ. નિયંત્રણ કી સ્થિતિ મેં હૈ. સારી સમસ્યાઓ કી જડ આધાર હૈ. ઔર વો ગવાહ હૈ, કિ કોઈ ખાંસી, સર્દી, વિટામીન કી દવા કે રૂપ મેં પેશ કી જા રહી હૈ. તો ઇનસે એક આધાર મિલ ગયા હૈ હમારી સરકારોં કો. વો આધાર ઇસલિયે મિલા હૈ કિ હમ સબ અબ જનતા તો રહે નહીં. ઔર હમ સબ જનતા ન રહે, ઇસકી તૈયારી હો રહી હૈ. જો હૂકુમત હૈ, અબ વો બદલ ગઈ હૈ, વો આપકી હુકૂમત નહીં હૈ. વો હમારી ભી હુકૂમત નહીં હૈ. વો ચંદ લોગોં કે ખ્વાબ કી હુકૂમત હૈ, વો વહાં પર હંમેશા હંમેશા કે લિએ રહેના ચાહતે હૈ. ઔર ઇસલિએ વો ઇસ નંબર કે જરીએ સારા ખેલ કરના ચાહતે હૈ. અબ યે બાત હમ સિર્ફ યહી તક સમજ રહે હૈ, કે શાયદ દો રુપિયે કિલો કા ચાવલ સબકો સહી સહી પહોંચે. ઇસલિએ આધાર હૈ. લેકિન યે ઉસકે આગે કી ચીજ હૈ. ઇસ કે ખતરે પર ન તો પૂરી તરહ સે હમારી નજર હૈ, ન હમ ઉસકો સમજ પાતે હૈ.
યુપી મેં સુપ્રિમ કોર્ટ કે આદેશ કે બાદ કરીબન એક લાખ પચહતર હજાર શિક્ષાકર્મી વિસ્થાપિત કર દીયે ગયે. આદેશ કે કારન, તહત જો ભી હો, લેકિન સરકાર કી યે જિમ્મેદારી થી, કિ વો ઇસ પર સંવેદનશીલતા દીખાએં, કિ પૌને દો લાખ શિક્ષકોં કા પરિવાર સડક પર આ ગયા હૈ, તો ઉસકા ક્યા કિયા જાના ચાહીયે. લેકિન વો ભટકતે રહે, ટેલીવિઝન ચેનલોં કે લોગ નહીં આયે, ક્યોંકી વો જબ સત્તા કી ગોદ મેં બેઠ રહે થે, તો સુરતવાલે ભી તાલી બજા રહે થે, ઔર શિક્ષામિત્ર ભી તાલી બજા રહે થે. ઔર જબ હમ સવાલ કર રહે થે તો યે દોનોં હી હમકો ગાલી દેને લગતે થે.
ઐસા ક્યા હો ગયા હૈ ઇસ દેશ મેં. ક્યા ઇસ દેશ કી જનતા દેશ કે ખિલાફ હો ગઈ હૈ? ઐસા તો નહીં હુઆ હૈ ના! નહીં ઇસકે કોઈ પ્રમાણ મિલતે હૈ. તો યે આપ ટેલિવિઝન ચેનલો સે સતર્ક હો જાઈએ. મેરી એક થિયરી હૈ માને તો, કેબલ કનેક્શન કટવા દિજીયે, ઔર જો તીનસો રૂપિયે મહિને કે બચેં, ઉન્હેં પ્રધાનમંત્રી રાહત કોષ મેં દાન દે આઈએ. કમસે કમ ગરીબોં કા વિપત્તીઓ મેં ભલા તો હોગા. આપ બીમાર તો નહીં હોંગે. બીપી કે મરિઝ હો જાયેંગે રોજ રાત કો વો ચાર રિટાયર્ડ લોગોં કો દેખતે, ક્યા બકવાસ કર રહે હોતે હૈ વો. રોજ ચલે આતે હૈ, રોજ સીમા પે સમસ્યા હૈ, રોજ રાષ્ટ્રવાદ કી સમસ્યા હૈ ભાઈ! ઐસે કૈસે હો સકતા હૈ ઇસ દેશ મેં? ક્યા હમને ગરીબી કી સમસ્યા સે ઇજાદ પા લિયા હૈ. તો આપ લોગોં કો યે સમજના પડેગા કિ યે રોજ યે અલ્પસંખ્યક બનાયે જા રહે હૈ. જનતા કી લગાઈ બડી મુશ્કેલ હો ગઈ હૈ. વો ઇસ પોલરાઈઝેશન સે ઇતની આસાની સે નહીં નીકલ સકતી. ફંસ ગઈ જનતા ઇસ દેશ કી. અબ વો ફંસ ગઈ હૈ. તભી વો ડરી હુઈ હૈ. તભી વો કહેતી હૈ, આપ ઊઠા લિજિયે હમ સે નહીં હોગા. હમ નહીં બોલ પાયેંગે. જૈસે આપ ડરે હો ઇસ તરહ સે સ્વીકાર કરને લગેંગે, ઉસ દિન આપ ઇસ દેશ કે ઇતિહાસ કે સાથે બહોત બડા ધોકા કરેંગે. મત કિજિયેગા. ક્યોંકી જો ઐસે ઐસે લોગ દેશ કે લિયે લડ ગયે હૈ. ક્યોંકી ઉન્હે ન કભી સ્કૂલ મિલા ન કૉલેજ મિલા. ન ઉન્હોંને ઇસ આઝાદ હિન્દુસ્તાન મેં અચ્છે દિન દેખે. ઉન્હોને હમારે લિયે ઇતની લડાઈયાં લડી. ઇસલિયે રાજનીતિ દલ કો વોટ દેના અલગ બાત હૈ, દેતે રહીયે, ઉસ મેં કોઈ સમસ્યા નહીં હૈ. વોટ દેને કે બાદ પ્લીઝ, વાપસ લૌટ કર આઈયે ઔર જનતા બન જાઈએ. કમ સે કમ પત્રકાર કો ગાલી દેને મેં યે મત કિજિયે. યે મીડિયા ખરાબ હૈ યે જરૂર ક્વેશ્ચન કિજિયે. યે ક્યા સવાલ હૈ કિ આપ ઍન્ટી હૈ, ઉનસે પૂછીએ ના, યે ક્રોધ ક્યો હૈ? કુછ મિલા હૈ, કિતના મિલા હૈ? પૂછીએ યે સવાલ. હમસે ક્યોં પૂછતે હો કી મૈં ઍન્ટી ક્યોં હુ. મૈંને ક્યા કિયા? મૈંને આપસે કહા હૈ કિ ક્યા આપ કિસી કો વોટ ન દે. મેને તો યહી કહા, કિ જો ગટર મેં જા રહા હૈ, ઉસકે પાસ તીન હજાર રૂપિયે કા માસ્ક ક્યોં નહીં હૈ. આધાર નંબર તો ઉસકા હો ગયા, માસ્ક હી નહીં આયા. ઓક્સિજન કી કમી સે બચ્ચે મર ગયે, આધાર નંબર હૈ. તો તર્ક, બાત, બહસ, વિચાર કહીં તો હોગી ના! હર તર્ક કા યે જવાબ નહીં હો સકતા, ચુનાવી જીત. અગર બહુમત સે ચુનાવી જીત સે સારે સવાલ સમાપ્ત હો જાતે, તો ચુનાવ ખત્મ હોને કે બાદ દેશ કી સભી સંસ્થાઓ કો બંદ કર દેના ચાહીએ. ફિર ચુનાવ કે છ મહિને પહેલે ટીવી ભી ખુલેગા ઔર અખબાર ભી છપેગા.