મરાઠીમાં પણ સાંસ્કૃિતક પતનની શરૂઆત થવા માંડી છે. મરાઠી પ્રજાની સાહિત્યપ્રીતિને કેટલાક ચલતા પુર્જા લોકો વટાવી રહ્યા છે. કાર્યપદ્ધતિ બહુ સિમ્પલ છે. જે લોકો નબળું લખે છે અને નબળું પ્રકાશિત કરે છે એને સાહિત્ય તરીકે ખપાવો. રેખા એટલી લાંબી ખેંચો કે એમાં મરાઠીના મૂર્ધન્ય કવિ વિંદા કરંદીકર અને ઉત્કૃક્ટ સાહિત્યનું પ્રકાશન કરતું મૌજ પ્રકાશન નાનાં લાગે

તાયફો : વીતેલા સપ્તાહના અંતમાં પુણે નજીક પિંપરી ખાતે મળેલા અખિલ ભારતીય મરાઠી સાહિત્ય સંમેલનમાં શરદ પવાર, મુખ્ય પ્રધાન દેવેન્દ્ર ફડણવીસ વગેરે હાજર હતા; પણ અવ્વલ દરજ્જાનો એક પણ મરાઠી સાહિત્યકાર ઉપસ્થિત નહોતો.

ત્રીસેક વર્ષ પહેલાં મુલુંડમાં મરાઠી સાહિત્યના એક કાર્યક્રમમાં મરાઠી પ્રજાનો ભાષાપ્રેમ અને સાહિત્ય તેમ જ સાહિત્યકારો માટેનો પ્રતિસાદ જોઈને આ લખનારે અક્ષરશ: શરમ અનુભવી હતી. મરાઠી પ્રજાની રસિકતા સામે ગુજરાતીઓ નાદાર લાગે. મરાઠી કવિ મંગેશ પાડગાંવકર અને ગુજરાતી કવિ લાભશંકર ઠાકરનું એક જ અઠવાડિયામાં અવસાન થયું. મારી દૃષ્ટિએ લાભશંકર ઠાકર વધારે પ્રતિભાવંત કવિ હતા. મંગેશ પાડગાંવકર માટે મરાઠી અખબારોમાં સરેરાશ ચાર આખાં પાનાં ફાળવવામાં આવ્યાં હતા, જ્યારે ગુજરાતી છાપાંઓમાંથી ગણતરીનાં છાપાંઓમાં અંદરના પાને લાભશંકર ઠાકરના અવસાન વિશે એક ફકરો આપવામાં આવ્યો હતો. મોટા ભાગનાં અખબારોમાં તો લાભશંકર ઠાકરના જવાની નોંધ સુધ્ધાં લેવામાં નહોતી આવી.

પણ હવે એમ લાગે છે કે મરાઠીમાં પણ સાંસ્કૃિતક પતનની શરૂઆત થવા માંડી છે. મરાઠી પ્રજાની સાહિત્યપ્રીતિને કેટલાક ચલતા પુર્જા‍ લોકો વટાવી રહ્યા છે. કાર્યપદ્ધતિ બહુ સિમ્પલ છે. જે લોકો નબળું લખે છે અને નબળું પ્રકાશિત કરે છે એને સાહિત્ય તરીકે ખપાવો. રેખા એટલી લાંબી ખેંચો કે એમાં મરાઠીના મૂર્ધન્ય કવિ વિંદા કરંદીકર અને ઉત્કૃક્ટ સાહિત્યનું પ્રકાશન કરતું મૌજ પ્રકાશન નાનાં લાગે. નાનાં શું નજરે પણ ન પડવાં જોઈએ. નબળા મહત્વાકાંક્ષી અને લોકપ્રિય સાહિત્યકારો ચલતા પુર્જા‍ પ્રકાશકો સાથે મળીને સાહિત્યસંસ્થાઓને કબજે કરી રહ્યા છે. મરાઠી સાહિત્યની સર્વોચ્ચ સંસ્થા મરાઠી સાહિત્ય મહામંડળ અત્યારે હાઇજૅક થઈ ગયું છે. આ મહામંડળ દર વર્ષે મરાઠી સાહિત્ય સંમેલનનું આયોજન કરે છે જેમાં હજારોની સંખ્યામાં લોકો ઉપસ્થિત રહે છે. વિભાગીય બેઠકોમાં સાહિત્યકાર અને સાહિત્યકૃતિ વિશે ચર્ચા થાય છે. આ સિવાય સમાંતરે અનેક કાર્યક્રમો અને બેઠકો થાય છે. અત્યારે સ્થિતિ એવી છે કે મરાઠી સાહિત્ય સંમેલન નામનો મુખ્ય મંચ અને એની છાયામાં સંમેલન વખતે કામ કરતા લગભગ ડઝનેક મંચો પર મીડિયોકરોએ કબજો કરી લીધો છે. વિંદાની વાત જ નહીં કરવાની અને નાના લોકપ્રિય મીડિયોકર સાહિત્યકારોને સ્થાપવાના. ટૂંકમાં, મીડિયોકર લેખકો અને પ્રકાશકોએ મળીને સાહિત્યને કૉમોડિટી બનાવી દીધી છે અને સાહિત્યરસિક મરાઠી પ્રજાને ગ્રાહક.

નિશાનચૂક માફ પણ નહીં માફ નીચું નિશાન એવી ખુદ્દારી બતાવતી એક કહેવત છે. હવે ઊંધી સ્થિતિ છે. જો મોટું નિશાન સર કરવાની આવડત ન હોય તો નિશાન નીચે લઈ આવો એટલે આસાનીથી એને સર કરીને સિદ્ધિ મેળવી શકાય. આમ જે લોકો ઉત્કૃષ્ટ સાહિત્યસર્જન કરવાની ક્ષમતા ધરાવતા નથી એવા લોકો રસિકોની રસિકતાને અભડાવી રહ્યા છે. ટેસ્ટ જ નીચે લઈ આવો એટલે મરાઠી ભાવક બાપડો વિંદાને ગોતવા જવાનો જ નથી. મીડિયોકર સાહિત્યકારો પ્રતિષ્ઠાની વાસનાથી પ્રેરાઈને અને પ્રકાશકો પૈસાની વાસનાથી પ્રેરાઈને સાથે મળીને મરાઠી સાહિત્યરસિકની રસિકતા નીચે લાવી રહ્યા છે. આ ઉપરાંત રાજકારણીઓ, શિક્ષણનો ધંધો કરનારા શિક્ષણસમ્રાટો, બિલ્ડરો અને સત્તાના દલાલોએ સાહિત્યસંસ્થાઓ પર કબજો જમાવ્યો છે.

વીતેલા સપ્તાહના અંતમાં પુણે નજીક પિંપરી ખાતે મળેલું અખિલ ભારતીય મરાઠી સાહિત્ય સંમેલન આવો એક તાયફો હતો. સંમેલનમાં શરદ પવાર હતા, મુખ્ય પ્રધાન દેવેન્દ્ર ફડણવીસ હતા, પિંપરી ચિંચવડના પાલક પ્રધાન હતા, બીજા પ્રધાનો અને રાજકારણીઓ હતા, શિક્ષણસમ્રાટ ડી. વાય. પાટીલ હતા; પણ અવ્વલ દરજ્જાનો એક પણ મરાઠી સાહિત્યકાર સંમેલનમાં ઉપસ્થિત નહોતો. મરાઠીઓ જેને દર્જેદાર સાહિત્ય કહે છે એ માટે કોઈ જગ્યા જ બચી નથી ત્યાં એ લોકો આવીને કરે શું? જે સાહિત્યકારો પુણે અને પુણેની નજીકના પરિસરમાં રહે છે તેમણે પણ સંમેલનનો બહિષ્કાર કર્યો હતો. સંમેલનના અધ્યક્ષપદ માટે કોઈ શ્રીપાલ સબનીસ નામના સાહિત્યકાર ચૂંટાઈ આવ્યા એ મરાઠી સાહિત્યજગત માટે આઘાતજનક ઘટના હતી. આ માણસ કોણ છે અને તેમનું સાહિત્યમાં શું યોગદાન છે એવા પ્રશ્નો પુછાવા લાગ્યા હતા. સંમેલનના અધ્યક્ષપદ માટેની ચૂંટણીપ્રક્રિયામાં જરૂર એવી કોઈક ખામી છે જેને કારણે સાહિત્ય સાથે સીધો સંબંધ ન હોય એવા અ-સાહિત્યકાર પણ ચૂંટાઈ શકે છે. મરાઠી અખબારોમાં છેલ્લા એક મહિનાથી સાહિત્ય સંમેલનના નીચે જતા ધોરણ વિશે ચર્ચા ચાલી રહી છે. આમાં પાછા શ્રીપાલ સબનીસ વધારે પડતા બોલકા છે. તેઓ સાહિત્યની વાત કરવા જેટલું કૌવત ધરાવતા નથી એટલે સાહિત્ય કરતાં રાજકારણ વિશે વધારે બોલે છે. એક વખત ગુસ્સામાં નરેન્દ્ર મોદીનો ઉલ્લેખ તેમણે તુંકારે કર્યો હતો. સહિષ્ણુતાની તરફદારી કરો અને વડા પ્રધાનનો ઉલ્લેખ કરતી વખતે સભ્યતા પણ ન જાળવો એ કઈ સહિષ્ણુતા!

છેલ્લા એક દાયકાથી મરાઠી સાહિત્ય સંમેલનનું ભજવાતું સર્કસ જોઈને અને કુપાત્ર માણસોને સંમેલનના અધ્યક્ષપદે પહોંચી જતા જોઈને શનિવારે શરદ પવારે સાહિત્યકારોને સલાહ આપી હતી કે હવે અધ્યક્ષની ચૂંટણી કરવાનું બંધ કરો; ચૂંટણીનું ગંદું રાજકારણ અમે (રાજકારણીઓ) કરીએ છીએ એટલું પૂરતું છે, એને સાહિત્ય અને સર્જકતા સુધી લઈ જવાની જરૂર નથી; કમસે કમ એને અભડાવવાનું બંધ કરો. તેમણે સલાહ આપી હતી કે હવે પછી મરાઠી સાહિત્ય સંમેલનના માજી અધ્યક્ષો નવા અધ્યક્ષની નિમણૂક કરે. આમાં સાહિત્યનું, સાહિત્યકારોનું અને મરાઠી ભાષાનું ગૌરવ જળવાશે. બરાબર ચાલીસ વર્ષ થયાં એ ઘટનાને જ્યારે દુર્ગા સમાન મરાઠી સાહિત્યનાં વિદુષી દુર્ગા ભાગવતે ઇમરજન્સીના વિરોધમાં યશવંતરાવ ચવાણને સાહિત્યના મંચ પરથી ઉઠાડી મૂક્યા હતા. કહેવાની જરૂર નથી કે એ પછી દુર્ગા ભાગવતને જેલમાં જવું પડ્યું હતું અને જેલમાં જવું પડશે એની દુર્ગા ભાગવતને જાણ હતી. ક્યાં એ ખુદ્દારી અને ક્યાં અત્યારની લાચારી!

પિંપરીનું અધિવેશન ડી. વાય. પાટીલની શિક્ષણસંસ્થામાં યોજાયું હતું. ડી. વાય. પાટીલ મુખ્ય યજમાન હતા. મંચ પર સાહિત્યકારો કરતાં નેતાઓ અને સત્તાના દલાલો વધુ હતા. સંમેલનમાં ફાઇવસ્ટાર હોટેલ જેવી વ્યવસ્થા કરવામાં આવી હતી. મરાઠી અખબાર ‘લોકસત્તા’એ સંમેલનને અખિલ ભારતીય ખર્ચીક (ખર્ચાળ) સંમેલન તરીકે ઓળખાવ્યું હતું. સંમેલનના અધ્યક્ષ શ્રીપાલ સબનીસ પોતાના ઔપચારિક ભાષણમાં મુખ્ય પ્રધાન દેવેન્દ્ર ફડનવીસનો ઉલ્લેખ કરવાનું ભૂલી ગયા હતા કે પછી જાણીબૂજીને ઉલ્લેખ નહોતો કર્યો. મુખ્ય પ્રધાન સંમેલનનું ઔપચારિક ઉદ્ઘાટન થાય એ પહેલાં ઊઠીને ચાલ્યા ગયા હતા.

મરાઠી સાહિત્ય સંમેલનમાં મર્યાદાનું છેલ્લું તળિયું પણ તૂટી ગયું છે. એકમાત્ર ગુલઝારને છોડીને આદરણીય કહેવાય એવો એક પણ સાહિત્યકાર ડી. વાય. પાટીલ વિદ્યાપીઠમાં બાંધવામાં આવેલા મંગેશ પાડગાંવકર સભાગૃહમાં ઉપસ્થિતિ નહોતો. જો મંગેશ પાડગાંવકર હયાત હોત તો તેમણે પણ કહ્યું હોત કે બસ થયું, મારું નામ સભાગૃહ સાથે ન જોડો!

સૌજન્ય : ‘કારણ-તારણ’ નામક લેખકની કોલમ, “ગુજરાતી મિડ-ડે”, 19 જાન્યુઆરી 2016

http://www.gujaratimidday.com/features/columns/marathi-sahitya-sammelan-2016-2

‘ચાય પે ચર્ચા’ની નાટ્યાત્મક (અલબત્ત, થવી જોઈતી) મોદી પહેલ સાથે એક પા રામ માધવની અલ જજીરા મુલાકાત તો બીજી પા પઠાણકોટની આતંકવાદી ઘટના, શું કહેવું આ જુગલબંદીને મિશે અને વિશે.

‘અખંડ ભારત’ની સંઘ પરિવારની પરિકલ્પના(દાયકાઓના દાયકાઓની સંકલ્પના)માંથી ડોકાતો ‘બિગ બ્રધર’વાદ પાકિસ્તાનને પક્ષે સતત ફરિયાદની બાબત રહી છે. ઉલટ પક્ષે, કાશ્મીરમાં લશ્કરી સામેલગીરી સાથે કબાઈલી સંડોવણીને પગલે આ ઉપખંડમાં પાકિસ્તાનનું લોક્સ સ્ટૅન્ડાઈ કે’દીનું સવાલિયા દાયરામાં મુકાયેલું છે. બાંગલાદેશની ઘટનાએ જો એક રાષ્ટ્ર તરીકે પાકિસ્તાનના વજૂદને પડકાર્યું છે તો હિંદુ અગર મુસ્લિમ હોવાને ધોરણે દ્વિરાષ્ટ્રવાદના સંપ્રદાયને પણ પડકાર્યો છે. પાકિસ્તાનમાં આવા એક સમગ્ર ચિત્રની દૃષ્ટિએ જો પુનર્વિચાર આવશ્યક છે તો રાષ્ટ્રની હિંદુ વ્યાખ્યા સાથે કથિત અખંડ ભારતના દ્વિભાજનવિભાજનની જે પરિસ્થિતિ સરજાઈ તેમાં પણ સંઘ પરિવારની સંકલ્પનાને નવેસરથી તળેઉપર તપાસવાની તાકીદ પડેલી છે.

વસ્તુતઃ સંઘ પરિવારની, ખાસ કરીને એની પક્ષીય પાંખરૂપ જનસંઘ અને ભાજપની તવારીખમાં કંઈ નહીં તો એવા ત્રણ સંકેતો ખસૂસ પડેલા છે જ્યારે અખંડ ભારત સંપ્રદાય પરત્વે પુનર્વિચારનો સ્વીકાર થયેલો હોય. અલબત્ત, ‘વી ઓર અવર નેશનહુડ ડિફાઈન્ડ’ (ગોળવલકર) અને ‘હિંદુત્વ’ (સાવરકર) પ્રકારના વૈચારિક અખાડા અને નિંભાડામાં ઉછરેલ કવાયતી માનસને સારુ આ પ્રક્રિયા કાં તો ઊંધે ઘડે પાણી જેવી અગર તો પાકે ઘડે કાંઠા ચડાવવા જેવી બની રહી છે.

રહો, પહેલાં પેલા ત્રણ સંકેતોની નોંધ, જરી ઉતાવળે. ૧૯૬૪-૬૫માં રામ મનોહર લોહિયા અને દીનદયાલ ઉપાધ્યાયે એક સંયુક્ત નિવેદન પ્રસારિત કરીને ભારત-પાક અર્ધસમવાય (કોન્ફેડરેશન)ની હિમાયત કરી હતી. પાકિસ્તાનને ગળી જઈ શકતા કે પૂર્વ બંગાળ (બાંગલાદેશ) જેવો સાંસ્થાનિક અનુભવ આપી શકતા ભારત નામે ‘બિગ બ્રધર’ને બદલે ૧૯૪૭માં અસ્તિત્વમાં આવેલા બે સ્વતંત્ર દેશો એકબીજાના રાજકીય અસ્તિત્વના સમાદરપૂર્વક સાથે હોઈ શકે એવું અને છતાં ઉપખંડને જોડતું આ સૂચન હતું. સ્થાપના સમયથી આશરે દોઢ દાયકા સુધી વારે વારે ‘અખંડ ભારત’ દોહરાવતા જનસંઘમાં પુનર્વિચારની સહેજસાજ પણ આ પહેલ હતી.

બીજો સંકેત ૧૯૯૯માં લાહોરની બસ પહેલ સાથે વડાપ્રધાન વાજપેયીએ આપ્યો હતો, ‘મિનારે પાકિસ્તાન’ની સત્તાવાર મુલાકાત લઈને. મુસ્લિમ લીગે ૧૯૪૦માં પાકિસ્તાનનો ઠરાવ કર્યો એ સ્થળે રચાયેલો આ કીર્તિમિનાર છે. મતલબ, સ્વતંત્ર ભારત સ્વતંત્ર પાકિસ્તાનનો લિહાજ કરે છે એ મતલબનું જવાહરલાલ નેહરુ હસ્તક હોઈ શકે એવું આશ્વાસનકારી અભયવચન આપવાની હિંમતભરી પહેલ સંઘ પરિવારી વાજપેયીએ કરી હતી.

ત્રીજો સંકેત, હમણાં જેમનું નિધન થયું અને દારા શિકોહની સ્મૃિત સાથે સંકળાયેલા ઉદ્યાનમાં દફન થયું તે મુફતી મોહમ્મદ સઈદ (પીડીપી) સાથે ભાજપે કાશ્મીરમાં રચેલી સંયુક્ત સરકાર વાટે વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ આપ્યો છે. જમ્મુ-કાશ્મીરનાં ચૂંટણી પરિણામોની કોમી ધ્રુવીકૃત તાસીર (જમ્મુમાં ભાજપ અને કાશ્મીર ખીણમાં પીડીપી)ને સુલઝાવતી આ સમજૂતી હતી. નેશનલ કૉન્ફરન્સને મુકાબલે અલગતાવાદીઓ સાથે કંઈક ખુલ્લાપણાથી જઈ શકતા મુફતી મોહમ્મદ સઈદ જોડે જોડાણ કરવા પૂંઠે સત્તાધક્કા ઉપરાંત પુનર્વિચારની અનિવાર્યતા નથી તેમ કહી શકાતું નથી.

નહીં કે પાકિસ્તાનને પક્ષે કસુર નથી. નહીં કે પાકિસ્તાન કથિત ‘નૉનસ્ટેટ ઍક્ટર્સ’ને લાંબો વખત પોષ્યા અને કેટલોક વખત સાંખ્યા પછી હવે પુનર્વિચારની કશ્મકશમાં નથી. નહીં કે મજહબી રાષ્ટ્રવાદ વિ. બિનસાંપ્રદાયિક રાષ્ટ્રવાદના મુદ્દે ત્યાં ૧૯૪૭ને મુકાબલે જુદેસર વિચારવલણો નથી. ઉલટ પક્ષે, ભારતમાં આજે સત્તારૂઢ વિચારધારાએ, ખાસ કરીને એના અખાડા અને નિંભાડામાં પાકેલા કવાયતી જમાવડાએ પણ નવેસર વિચારવાની તાકીદ એટલી જ સાફ છે.

ભારત સરકારે પાકિસ્તાન તરફથી થતી હરકતો બાબતે શુચિર્દક્ષ પ્રતિભાવ બેલાશક આપવો રહેશે, જેમ કોઈ પણ સરકારે બીજી સરકાર પરત્વે સતર્ક ને સાવધ રહેવાપણું છે. પણ ચક્રવર્તી સમ્રાટ પરંપરામાં રાજ્યની વિસ્તરતી હદો (સાંસ્કૃિતકને નામે રાજનૈતિક લેબેનસ્રોમ) એ એક જીર્ણમતિ અને પ્રતિગામી એટલી જ વિપરીતપરિણામી સંકલ્પના છે. દુનિયાભરમાં આવનજાવન, વસનપુનર્વસન અને ડાયસ્પોરા-દ્વિનાગરિકતા દોર વચ્ચે જૂના રાષ્ટ્રવાદે હવે વિશ્વમાનવતાના વ્યાપક સંદર્ભમાં બંધારણીય રાષ્ટ્રવાદરૂપે એક લચીલું રૂપ લેવું રહેશે.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 જાન્યુઆરી 2016; પૃ. 01-02 & 19

ગુજરાતી ગદ્યની સરળતા, સહજતા અને પ્રાસાદિકતાને પ્રગટાવવામાં ગાંધીજીનું અમૂલ્ય યોગદાન છે. એ જ રીતે ગુજરાતી આત્મકથાનું એક મહત્ત્વનું સ્થિત્યંતર રચવામાં પણ તેમનો ફાળો કંઈ ઓછો નથી. તેમની આત્મકથા ‘સત્યના પ્રયોગો’ વિશ્વસાહિત્યની સર્વશ્રેષ્ઠ આત્મકથાઓમાં માનભર્યું સ્થાન ધરાવે છે. અહીં ‘સત્યના પ્રયોગો’ સંદર્ભે વાત કરવાનો મારો આશય છે.

‘ભલે મારા જેવા અનેકોનો ક્ષય થાઓ પણ સત્યનો જય થાઓ. મારે જેવા અલ્પાત્માને માપવાને સારુ સત્યનો ગજ કદી ટૂંકો ન બનો.’

ગાંધીજી ઉપર્યુક્ત વિધાનને ‘સત્યના પ્રયોગો’માં સાર્વત્રિક રીતે વળગી રહ્યા છે. ‘સત્યના પ્રયોગો’માં અનેક જગ્યાએ ગાંધીજીની સત્યનિષ્ઠાની ઝાંખી થાય છે. અહીં ચોરી, માંસાહાર, દારૂ, ત્રણેક વખત ઊભા થયેલા વ્યભિચારના પ્રસંગો, બીડી પીવાની કુટેવ, પત્ની તરફનું નિષ્ઠુર વર્તન એમ અનેક સંદર્ભોના આલેખનમાં ગાંધીજીની સત્યનિષ્ઠા જોવા મળે છે.

‘સત્યના પ્રયોગો’માં ઠેર-ઠેર નિખાલસતા જોવા મળે છે. ગાંધીજી જે કંઈ જીવ્યા છે એનું તત્કાલીન સમજરૂપે જ ગાંધીજીએ નિખાલસતાથી આલેખન કર્યું છે. પોતાના એક મિત્રને લીધે કસ્તૂરબાને દુઃખ આપ્યાની વાતને ગાંધીજી વર્ણવે છે.

‘હું પ્રેમી તેવો જ વહેમી પતિ હતો. મારા વહેમમાં વૃદ્ધિ કરનારી આ મિત્રતા હતી. કેમ કે મિત્રની સચ્ચાઈ ઉપર મને અવિશ્વાસ જ નહોતો. આ મિત્રની વાતો માનીને મેં મારી ધર્મપત્નીને કેટલુંક દુઃખ દીધું છે.’

ગાંધીજીએ આત્મરતિ અને આત્મશ્લાઘાને બાજુ પર મૂકી દઈને સંપૂર્ણ પ્રામાણિકતાથી આ આત્મકથા લખી છે. તેઓ ‘બાળવિવાહ’ પ્રકરણ સંદર્ભે કહે છે :

‘આ પ્રકરણ માટે ન લખવું પડે એમ હું ઇચ્છું છું, પણ આ કથામાં એવા કેટલાયે ઘૂંટડાં પીવા પડશે. સત્યના પૂજારી હોવાનો દાવો કરીને મારાથી બીજું થાય તેમ નથી.’

એ જ રીતે જીવનમાં બનેલા વિવિધ પ્રસંગોનું તેમણે પ્રામાણિકતાથી આલેખન કર્યું છે. સત્યના વિવિધ પ્રયોગોમાં તેમના પર પડેલાં કષ્ટો, મુશ્કેલીઓ વગેરેનું નિરૂપણ અહીં જોવા મળે છે.

‘સત્યના પ્રયોગો’માં અનેક જગ્યાએ તેમની તટસ્થતાના દર્શન કરાવ્યા છે. આ આત્મકથામાં જીવન દરમિયાન ભિન્ન-ભિન્ન ક્ષેત્રોમાં અનેક વ્યક્તિઓના પોતાને થયેલા પરિચયના નિરૂપણમાં તેઓ તટસ્થતા જાળવી શક્યા છે. ખ્રિસ્તી મિત્રોની ધર્મવિષયક માન્યતાઓ અને પોતાની ધર્મવિષયક માન્યતાઓ વચ્ચેના સંઘર્ષમાં તેઓ પૂરેપૂરા તટસ્થ રહી શક્યા છે. બાળપણના કેટલાક અનિષ્ટ અનુભવોના આલેખનમાં પણ તેમની તટસ્થતા ધ્યાન ખેંચે છે. ‘પિતાજીનું મૃત્યુ અને મારી ખામોશી’ પ્રકરણમાં પોતાની વિષયવૃત્તિને લીધે પિતાની અંતિમ ઘડીએ તેમની પાસે ન રહી શક્યા એ પ્રસંગના આલેખનમાં ગાંધીજીની તટસ્થતા કાબિલેદાદ છે.

આત્મકથાકાર તેના વિશાળ જીવનપટ પર વિસ્તરેલા પ્રસંગોમાંથી પસંદગીની કસોટીપૂર્ણ પ્રક્રિયામાંથી પસાર થાય છે. ગાંધીજીએ પ્રસંગોની પસંદગીના સંદર્ભમાં પોતાની વિવેકદૃષ્ટિના ‘સત્યના પ્રયોગો’માં ભરપૂર દર્શન કરાવ્યા છે. તેમણે પોતાનું બીકણપણું, શરમાળપણું, કુટુંબીજનો સાથેનું આગ્રહી વર્તન, લગ્નજીવનના અણબનાવો, વ્યભિચારના પ્રસંગો વગેરેના આલેખનમાં વિવેક જાળવ્યો છે. દરેક પ્રસંગને ગાંધીજી ચોક્કસ સમયે રજૂ કરે છે. તેઓ કહે છે :

‘વિષય ભોગવવાની વૃત્તિ તો પાછળથી આવી. તે હું વર્ણવી શકું છું, પણ એવી જિજ્ઞાસા વાંચનારે ના રાખવી. કેટલુંકે જે જણાવવા જેવું છે તે હવે પછી આવશે.’

આમ ‘સત્યના પ્રયોગો’માં તેમની વિવેકદૃષ્ટિનો સુપેરે પરિચય થાય છે.

‘સત્યના પ્રયોગો’માં ગાંધીજીએ કરેલા પ્રસંગનિરૂપણ વિશે વાત કરીએ તો ચોરીનો પ્રસંગ, મદ્યપાન-માંસાહાર-ધુમ્રપાનના પ્રસંગો, શાળાજીવન દરમિયાન ઇન્સ્પેક્‌શનનો પ્રસંગ ચોરી બદલ પિતાજી પાસે માફી માગવાનો પ્રસંગ, વ્યભિચારના પ્રસંગો, કૉલેજજીવન અને વિલાયતગમનના પ્રસંગો, દક્ષિણ આફ્રિકામાં સત્યાગ્રહ સંદર્ભે ઊભા થયેલા પ્રસંગો, રેલવેના પ્રસંગ, વકીલાતના પ્રસંગો, આઝાદીની લડતના વિવિધ પ્રસંગો, એમ અનેક પ્રસંગોના આલેખનમાં ગાંધીજીની સિદ્ધિ જોવા મળે છે.

ભૂતકાલીન બનાવોને યોગ્ય પરિપ્રેક્ષ્યમાં વિચારીને ગાંધીજીએ કરેલા આત્મનિરીક્ષણ અને આત્મપરિક્ષણના અનેક ઉદાહરણો ‘સત્યના પ્રયોગો’માં જોવા મળે છે. અહીં સુધારાની ધગશમાં માંસાહારનો આશ્રય, ચોરીના પ્રાયશ્ચિત સંદર્ભે પિતાજીની માફી માગવી, પિતાજીના મૃત્યુ વખતે હાજર ન રહી શક્યા તેમાં પોતાની વિષયવૃત્તિ જવાબદાર, પત્ની તરફના કડક વર્તનનો પશ્ચાતાપ, પત્નીને અક્ષરજ્ઞાન ન મળ્યું તેમાં પોતાનો દોષ, પુત્રોને યોગ્ય કેળવણી આપવામાં પોતાની નિષ્ક્રિયતા એમ અનેક સંદર્ભોમાં ગાંધીજીની આત્મપરિક્ષણની વૃત્તિના દર્શન થાય.

‘સત્યના પ્રયોગો’માં ગાંધીજીએ તેમના માતા-પિતા, પત્ની કસ્તૂરબા, હેડમાસ્તર દોરાબજી એદલજી ગીમી, નારાયણ હેમચંદ્ર, શ્રીમદ્‌રાજચંદ્ર, ગોપાલકૃષ્ણ ગોખલે, કૃપલાની, રાજેન્દ્ર બાબુ, શેઠ અબ્દુલ્લા, વ્રજકિશોર બાબુ, બાલા સુન્દરમ્‌, લોકમાન્ય તિલક, ફિરોજશાહ, રામકૃષ્ણ ભાંડારકર, ઘોષાલબાબુ, ડૉ. પ્રફુલ્લચંદ્ર રોય, મિ. કોટ્‌સ, મિ. એલેક્‌ઝાંડર વગેરેના તાદૃશ વ્યક્તિચિત્રો આલેખ્યાં છે. ‘સત્યના પ્રયોગો’ના આ વ્યક્તિચિત્રો લઘુ ફલકના રેખાચિત્રો જેવાં બન્યાં છે. જે આત્મકથાની ઉલ્લેખનીય સર્જકતા છે.

‘સત્યના પ્રયોગો’માં તત્કાલીન ગુજરાત, ભારત, આફ્રિકા, બ્રહ્મદેશ અને યુરોપના દેશોના ઐતિહાસિક-રાજકીય-સાંસ્કૃિતક-સામાજિક પરિવેશનું હૂબહૂ આલેખન થયું છે. જેમાંથી તત્કાલીન સમાજજીવનનો પરિચય મળી રહે છે. અહીં દક્ષિણ આફ્રિકાનો સત્યાગ્રહ, ભારતનો સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામ, ગિરમીટ પ્રથાની નાબૂદીની ચળવળ, ખિલાફત ચળવળ વગેરેનું નિરૂપણ થવાથી આ આત્મકથાનું દસ્તાવેજી મૂલ્ય વધી જાય છે.

ગાંધીજી ‘સત્યના પ્રયોગો’ની પ્રસ્તાવનામાં જ આ આત્મકથા લખવા પાછળનો પોતાનો ઉદ્દેશ જણાવતા લખે છે :

“મારે તો આત્મકથાને બહાને સત્યના મેં જે અનેક પ્રયોગો કરેલા છે તેની કથા લખવી છે.”

‘મારા બધા પ્રયોગોનો સમુદાય પ્રજાની પાસે હોય તો તે લાભદાયી થઈ પડે એમ હું માનું છું.’આમ સત્યના પ્રયોગોની કથાના નિરૂપણમાંથી આ આત્મકથા સર્જન પામી છે. ગાંધીજીએ એટલે જ ‘સત્યના પ્રયોગો’ શીર્ષક રાખ્યું છે. આમ પોતે કરેલા સત્યના પ્રયોગો વિશે સૌને જણાવવું અને એ સંદર્ભે સત્યસ્વરૂપ પરમાત્માનું દર્શન કરવું એ જ ગાંધીજીનો ‘સત્યના પ્રયોગો’ લખવા પાછળનો ઉદ્દેશ છે.

નર્મદની ટાંચણિયા શૈલી તથા પંડિતયુગના સાક્ષરોની ભારેખમ સંસ્કૃત પ્રચુર-ક્લિષ્ટ ગદ્યશૈલી પછી સૌ પ્રથમ વાર ગાંધીજીની આત્મકથામાં સાદી અને સરળ ભાષાશૈલી જોવા મળે છે. ‘સત્યના પ્રયોગો’ની ભાષાશૈલીમાં સર્વજનભોગ્યતા, પ્રાસાદિકતા, સરળતા અને અસરકારકતા છે. અહીં સમાસરહિત અને નાના નાના અર્થગર્ભ વાક્યો, તળપદા શબ્દો, રૂઢિપ્રયોગો, કહેવતો, અલંકારો વગેરે ગાંધીજીની ગદ્યશૈલીની વિશેષતા છે. અહીં સાદી ભાષામાં ઉત્તમ વિચારો રજૂ કરવાની શક્તિ ગાંધીજીની ભાષામાં સવિશેષ જોઈ શકાય છે. તેઓ કટાક્ષ, પરિહાસ, વ્યંગ વગેરે દ્વારા માર્મિક હાસ્ય પણ પ્રગટાવી શક્યા છે. અહીં ટૂંકા, અર્થઘન, સચોટ અને મર્મસ્પર્શી વાક્યો સીધા જ વાચકના હૃદયમાં ઊતરી જાય છે. આમ ‘સત્યના પ્રયોગો’ની ભાષાશૈલીમાં પણ ગાંધીજીનાં ગદ્યની લાક્ષણિકતા તરીકે ઉલ્લેખનીય છે.

ગુજરાતી આત્મકથાની સુદીર્ઘ પરંપરા પ્રમાણે જોઈએ તો ‘સત્યના પ્રયોગો’ એની વિશેષતાઓને લીધે ગુજરાતી આત્મકથાનું એક ગરવું ગિરિશૃંગ બની રહે છે. આજે ગાંધીજી દિન-પ્રતિદિન વધુ ને વધુ પ્રસ્તુત બનતા જાય છે. યુવાપેઢી પણ ગાંધીવિચારોથી ખૂબ પ્રભાવિત છે ત્યારે ‘સત્યના પ્રયોગો’નું વાંચન આવકાર્ય ગણાય. ‘સત્યના પ્રયોગો’ એ માત્ર એક ઉત્તમ સાહિત્યકૃતિ છે એટલું જ નહીં પણ એક સામાન્ય મોહનમાંથી મહાત્મા બનેલા એક સત્યવાદી વ્યક્તિના જીવનવિકાસનો સુંદર શબ્દાલેખ પણ છે એ વાત પણ આપણે ન ભૂલવી જોઈએ.

મુ. સલડી, તા. લિલિયા મોટા, અમરેલી

સૌજન્ય : “અભિદૃષ્ટિ”, 10 જાન્યુઆરી 2016, પૃ. 15-17