રમેશ ઓઝા
આ લેખ હું ૨૬મી નવેમ્બરે લખી રહ્યો છું, જ્યારે ૧૯૪૯માં આ જ દિવસે ભારતનાં બંધારણને મંજૂર રાખવામાં આવ્યું હતું અને આજે તેને ૭૫ વરસ પૂરાં થઈ રહ્યાં છે. દેશનું દુર્ભાગ્ય છે કે આજે ૭૫ વરસે દેશ જ્યારે બંધારણની અર્થાત્ પ્રજાસત્તાક ભારતની અમૃતજયંતી ઉજવી રહ્યો છે, ત્યારે એ બંધારણનું અસ્તિત્વ જ ખતરામાં છે. કારણ બહુ સ્પષ્ટ છે. માત્ર ભારતમાં નહીં, જગત આખામાં તાનાશાહો ઇચ્છતા નથી કે પ્રજા સત્તા ધરાવે એટલે તેઓ સૌથી પહેલાં પ્રજાકીય સત્તાની રખેવાળી કરતી લોકશાહી સંસ્થાઓનું ગળું ઘોંટે છે. મોટાભાગના તાનાશાહોને બંધારણ બદલવાની જરૂર પડતી નથી, પ્રાણ હરી લીધા પછી શરીર ભલે પડ્યું રહ્યું, પણ જો તાનાશાહો ચોક્કસ વિચારધારા ધરાવતા હોય તો તેઓ બંધારણ પણ બદલે છે. આપણા વર્તમાન શાસકો હિન્દુત્વવાદી વિચારધારા ધરાવે છે, તેઓ ભારતીય રાષ્ટ્રને હિંદુ રાષ્ટ્રમાં પરિવર્તિત કરવા માગે છે એટલે તેઓ વખત આવ્યે બંધારણ પણ બદલશે.
તાનાશાહી બે પ્રકારની હોય છે; એક વ્યક્તિગત કે કોઈ એક જૂથની (જેમ કે લશ્કર) અને બીજી વિચારધારાની આસપાસ સંગઠિત થયેલી કોઈ ખાસ જમાતની. આ બીજા પ્રકારની તાનાશાહીના વળી બે પ્રકાર છે. એક બહુમતી પ્રજાનાં ધર્મની, હિતોની અને સંસ્કૃતિની રક્ષા કરવાનો દાવો કરનાર ચોક્કસ જમાતની અને બીજી પ્રજાકીય ભેદભાવ કર્યા વિના ગરીબોનાં આર્થિક હિતોની રક્ષા કરવાનો દાવો કરનારી વિચારધારા આધારિત જમાતની. તેઓ પ્રજાકીય વિભાજન માત્ર આર્થિક ધોરણે (સહિતો અને રહીતો) કરે છે. વિચારધારા આધારિત પહેલા પ્રકારની તાનાશાહીને ફાસીવાદ તરીકે ઓળખાવવામાં આવે છે જે વિશ્વને ૧૯૨૫થી ૧૯૪૫નાં વર્ષોમાં જર્મની અને ઇટલીમાં જોવા મળી હતી અને અત્યારે કેટલાક મુસ્લિમ દેશોમાં જોવા મળે છે અને વિચારધારા આધારિત બીજા પ્રકારની તાનાશાહી સામ્યવાદી તાનાશાહી તરીકે ઓળખાવામાં આવે છે જે રશિયા જેવા દેશોમાં જોવા મળી હતી અને આજે પણ ઉત્તર કોરિયા અને ચીનમાં જોવા મળે છે. ફાસીવાદ અને સામ્યવાદનાં બીજ ૧૯મી સદીમાં યુરોપમાં રોપાયાં હતાં અને ૨૦મી સદીમાં તે ફૂલાફાલ્યાં હતાં. ૨૦મી સદીમાં માનવીય ક્રૂરતાની ચરમસીમા આ બન્ને પ્રકારની તાનાશાહી ધરાવતા દેશોમાં જોવા મળી હતી. એમાં પણ સામ્યવાદી તાનાશાહી કરતાં ફાસીવાદી તાનાશાહી વધારે ખતરનાક સાબિત થઈ છે. સામ્યવાદમાં હજુ પણ છેવટે ન્યાય અને સમાનતાનું તત્ત્વ રહેલું છે. જે સમસ્યા છે એ ન્યાય અને સમાનતા અપાવનારા ઠેકેદારોની છે. તેઓ રાજ્ય પર કબજો કરીને વિરોધીઓનું કાસળ કાઢે છે. રશિયા, ચીન, ઉત્તર કોરિયા, ક્યુબા અને પૂર્વ યુરોપના દેશોમાં આ જોવા મળ્યું હતું અને જોવા મળે છે.
પણ આનાથી બચવું કેમ? ભારતમાં એક એવી પ્રજા છે જેને ફાસીવાદ સામે વાંધો નથી. મિથ્યાભિમાન અને મુસ્લિમ દ્વેષ એટલી હદે છે કે તેઓ દૂરનું વિચારવા જ તૈયાર નથી. તેમને ખબર નથી કે તેઓ પોતાનાં સંતાનની કબર ખોદી રહ્યા છે જે રીતે ૧૯મી સદીમાં જર્મનો અને ઇટાલિયનોએ આવી ભૂલ કરી હતી. કેટલાક લોકોને એમ લાગે છે કે બહુ ચિંતા કરવાની કે ડરવાની જરૂર નથી, આ ભારત દેશ છે જેમાં હિંદુ બહુમતીમાં છે. આવું જર્મની અને ઇટલીમાં જ્યારે અનુક્રમે હિટલર અને મુસ્સોલિનીનો ઉદય થયો ત્યારે જર્મનો અને ઇટાલિયનો પણ કહેતા હતા. ગૂગલ પર સર્ચ કરશો તો હિટલર અને મુસ્સોલિનીથી ભરમાયેલા અને છેતરાયેલાઓની દાસ્તાન વાંચવા મળશે. એક સમયના હિટલર સમર્થક માર્ટિન નિમોલ્લેરની ‘ફર્સ્ટ ધે કેમ’ કવિતા તો જાણીતી છે.
કવિતાનો સાર આવો છે :
પહેલાં એ લોકો સામ્યવાદીઓનો વારો કાઢવા આવ્યા અને હું ચૂપ રહ્યો કારણ કે હું સામ્યવાદી નહોતો.
પછી એ લોકો સમાજવાદીઓનો વારો કાઢવા આવ્યા અને હું ચૂપ રહ્યો, કારણ કે હું સમાજવાદી નહોતો.
પછી એ લોકોએ કામદાર ચળવળ ચલાવવાનારાઓનો વારો કાઢ્યો અને ત્યારે પણ હું ચૂપ રહ્યો, કારણ કે હું મજૂર ચળવળવાળો નહોતો.
પછી એ લોકો યહૂદીઓનું કાસળ કાઢવા આવ્યા અને ત્યારે પણ હું ચૂપ રહ્યો, કારણ કે હું યહૂદી નહોતો.
પછી એ લોકો મારું કાસળ કાઢવા આવ્યા અને ત્યારે મારા માટે બોલનાર કોઈ બચ્યું નહોતું.
આ કવિતા તો બહુ જાણીતી છે, પણ આવી સેંકડો કવિતાઓ અને હજારો કબૂલાતો તમને ઈન્ટરનેટ પર વાંચવા મળશે. નાટકો અને ફિલ્મો બની છે. ધરતી પર થયેલાં ક્રૂરતમ અપરાધમાં સમર્થન આપીને કે મૂંગા રહીને ભાગીદાર થવાની ગ્લાનિ વલોવી નાખનારી હતી. તેમને પણ એમ જ લાગતું હતું કે આપણે મહાન પ્રજા છીએ અને આપણે અધમ કક્ષાની બર્બરતા આચરીએ એ શક્ય જ નથી. આપણે મહાન છીએ એની પ્રતીતિ જર્મનોને મહાકવિ ગોથેએ કે ઇટાલિયનોને તેના મહાકવિ દાંતેએ નહોતી કરાવી એટલી હિટલર અને મુસ્સોલિનીએ કરાવી હતી. જેને સંસ્કાર અને સંસ્કૃતિ સાથે સ્નાનસૂતકનો પણ સંબંધ નહોતો એ લોકો અસ્મિતાના પુરસ્કર્તા બની ગયા હતા અને લોકો તેમની વાતમાં આવી ગયા હતા. તેમને જ્યારે છેતરાયા હોવાનું ભાન થયું ત્યારે ઘણું મોડું થઈ ગયું હતું અને કેટલાક અભાગીઓનું એક સંતાન કબરમાં સૂતું હતું!
માટે આપણે મહાન છીએ એવા ભ્રમમાં ન રહેતા સાબદા રહેવું જોઈએ. જો પ્રજા લોહીથી, ધર્મથી, વિશેષ ભૌગોલિક પ્રદેશથી, ભાષાથી કે સંસ્કૃતિથી મહાન હોત અને હંમેશ માટે મહાન રહેવાની હોત તો બંધારણની જરૂર જ ન પડત. ધર્મઝનૂની મુસલમાનો સાથે આ જ સમસ્યા છે. તેઓ બંધારણ આધારિત આધુનિક રાજ્યનો સ્વીકાર જ કરવા તૈયાર નથી, કારણ કે ઇસ્લામ સંપૂર્ણ ધર્મ છે, કુરાન અને હદીસ મુસલમાનો માટે સર્વાંગસંપૂર્ણ છે અને તેના આદેશ અંતિમ આદેશ છે. તેની બહારના આદેશો બીદ્દ્ત છે, કુફ્ર છે. મુસ્લિમ દેશોમાં જે ખુવારી થઈ રહી છે એનું કારણ બંધારણ આધારીત ન્યાયલક્ષી આધુનિક રાજ્યનો અસ્વીકાર છે. કોઈ પ્રજા ક્યારે ય સંપૂર્ણપણે મહાન હોતી નથી અને કોઈ પણ પ્રજા ક્યારે ય સંપૂર્ણપણે અધમ હોતી નથી. માનવમાં અને માનવસમાજમાં દરેક પ્રકારના રંગો છે. એક જ લોહીથી બનેલા એક જ પરિવારના સભ્યોમાં પણ અનેક રંગ હોય છે. અનુભવ કરતા હશો.
બંધારણ આ અર્થમાં ઉપયોગી છે. બંધારણ ઘડનારાઓ બેવકૂફ નહોતા. તેમને ખબર હતી કે ક્યારેક પ્રજા પોતાનો રંગ બતાવે અને ક્યારેક શાસક. શાસકમાં પસાયતાથી લઈને રાષ્ટ્રપતિ સુધી દરેકનો સમાવેશ થાય છે. એક કાયદાથી બચીને કોઈક લાભ લેવા માગે છે અને બીજો કાયદાનો દુરુપયોગ કરીને લાભ લેવા માગે છે. કાયદો (રુલ ઓફ લો) કેન્દ્રમાં છે. પણ આ બેમાં વધારે જોખમ શેમાં છે? કોઈ વ્યક્તિ કાયદો તોડે એમાં કે શાસક કાયદાનો દુરુપયોગ કરે એમાં? થોડુક ઊંડું વિચારશો તો ધ્યાનમાં આવશે કે કાયદાનો દુરુપયોગ કરનારા શાસકો લાભની ધરી રચે છે. રાજ્ય (રાષ્ટ્ર) જ્યારે વિશાળ સ્તરે મેનેજ થવા લાગે ત્યારે લોકશાહીનો અંત આવે છે. અત્યારે ન્યાયતંત્ર, ચૂંટણીપંચ, પ્રતિનિધિગૃહો, તેનાં સ્પીકર, અધિકારીઓ, મીડિયા, રિઝર્વેબેંક, શિક્ષણસંસ્થાઓ વગેરે મેનેજ કરવામાં આવી રહ્યાં છે. ધરી રચાઈ ગઈ છે.
હા, આ બધું ભારતમાં બની રહ્યું છે જ્યાં હિંદુઓ બહુમતીમાં છે અને વેદો અને ઉપનિષદોની ગ્રન્થસંપદા તેમની પાસે છે.
તો પછી કરવું શું? મહાન હિંદુ બનવાની જગ્યાએ જવાબદાર માણસ બનો અને જવાબદાર નાગરિક બનો. જો આ બન્ને બનશો તો મહાન હિંદુ આપોઆપ બનશો. જે મહાન હિંદુ આ જમીનમાં પેદા થયા છે એ બધા જવાબદારી સમજનારા મહાન માણસ હતા. રહી વાત બંધારણની તો એ બે કામ કરે છે. એક તમને નીચ કૃત્ય આચરતા રોકે છે (ભલે ડરથી) અને એ રીતે તમારી અંદરની માણસાઈ જાળવી રાખે છે અને બીજું નીચ કૃત્ય આચરનારાઓથી તમારા સંતાનની હિફાજત કરે છે.
હવે જો બુદ્ધિ હોય તો આગળ વિચારવાની અને સાવધાન રહેવાની જવાબદારી તમારી છે. અન્યથા એ લોકો (First they came) તો આવવાના જ છે.
પ્રગટ : ‘નો નૉનસેન્સ’, નામક લેખકની કટાર, ‘રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 30 નવેમ્બર 2025
