નોઇડા મેટ્રો રેલ કોર્પોરેશનના એક સ્ટેશનને હાલમાં 'પ્રાઇડ સ્ટેશન' એવું નામ આપવામાં આવ્યું. આ સ્ટેશન ટ્રાન્સજેન્ડર કમ્યૂનિટીને સમર્પિત કરવામાં આવ્યું છે. સામાન્ય વ્યવહારમાં ટ્રાન્સજેન્ડર કમ્યૂનિટીને સન્માન આપવાનું બનતું નથી અને સમાજમાં તેઓનું સ્થાન નિશ્ચિત પ્રથાઓ સાથે જોડાવી દેવામાં આવ્યું છે, તે સિવાયની ભૂમિકામાં તેઓને કોઈ જોવા ઇચ્છતું નથી. પણ નોઇડા મેટ્રો ઓથોરિટીએ ટ્રાન્સજેન્ડરના અધિકારોને અન્ય લોકોની જેમ સન્માન આપવા અર્થે ‘પ્રાઇડ સ્ટેશન’ નામ રાખ્યું છે. આ પ્રયાસની પૃષ્ઠભૂમિ ગત્ વર્ષે કેન્દ્ર દ્વારા પસાર થયેલાં બિલમાંથી તૈયાર થઈ છે, જેમાં ટ્રાન્સજેન્ડરના અધિકારોને સુરક્ષા આપવામાં આવી છે. ‘ટ્રાન્સજેન્ડર પર્સન્સ (પ્રોટેક્શન ઑફ રાઇટ) એક્ટ, 2019’ અંતર્ગત દેશના અંદાજે પાંચ લાખ ટ્રાન્સજેન્ડરને લાભ થશે. આ પહેલમાં મેટ્રોની ઓથોરિટીએ માત્ર નામ આપીને સન્માન દાખવવા સુધી જ પોતાના કાર્યને રાખ્યું નથી, બલકે ટ્રાન્સજેન્ડર કમ્યૂનિટીના છ વ્યક્તિઓને રોજગારી પણ આપી છે.
ટ્રાન્સજેન્ડર કમ્યૂનિટી અત્યાર સુધી મુખ્ય ધારાથી અલગધલગ રહી છે; પરંતુ હાલમાં જે રીતે વિવિધ જગ્યાએથી ન્યૂઝ આવી રહ્યા છે તેમાં મુખ્યધારામાં ટ્રાન્સજેન્ડરનો સમ્મિલિત કરવાનો પ્રયાસ દેખાઈ રહ્યો છે. જેમ કે, હાલમાં એક જાહેરાત એવી થઈ છે કે દેશમાં પ્રથમ ટ્રાન્સજેન્ડર ઓનલાઈન મેગેઝિન લોન્ચ થવા જઈ રહ્યું છે. આ મેગેઝિનનું કાર્ય તમિલનાડુથી થશે અને તમિલ અને અંગ્રેજી એમ બે ભાષામાં તે લોન્ચ થશે. આગળ જતાં મેગેઝિનને હિંદી ભાષામાં પણ પ્રકાશિત થશે. ટ્રાન્સજેન્ડર મેગેઝિન પ્રકાશિત કરવાનો ટ્રેન્ડ યુરોપ-અમેરિકાના દેશોમાં છે, પણ ભારતમાં આ પ્રકારનો પ્રયોગ પ્રથમવાર થઈ રહ્યો છે. જો કે આ સહાસ હજુ થોડાંક વ્યક્તિઓ પૂરતું સિમિત છે. ગત્ એક વર્ષમાં ટ્રાન્સજેન્ડર કમ્યૂનિટીને લગતાં આવાં અનેક ન્યૂઝ સાંભળવા મળ્યા, જે તેમનાં જીવનને સામાન્ય બનાવી શકે. આ ઉપરાંત, જે અગત્યનો નિર્ણય ટ્રાન્સજેન્ડર કાયદા અંતર્ગત થયો છે તે જેન્ડર દર્શાવતા અગાઉ મેડિકલ તપાસમાંથી મુક્તિ છે. અત્યાર સુધી ટ્રાન્સજેન્ડર કમ્યૂનિટીને જ્યાં-ત્યાં જેન્ડર દર્શાવવા અર્થે મેડિકલ તપાસની લાંબી પ્રોસિજરમાંથી પસાર થવું પડતું હતું.
ટ્રાન્સજેન્ડર પ્રત્યે જેમ સરકારનું વલણ બદલાઈ રહ્યું છે તેમ ક્યાંક-ક્યાંક તેઓ પોતાના જોરે કાર્ય કરીને સમાજ સાથે હળીમળી રહ્યા છે. હળવામળવાનું આવું એક ઉદાહરણ તમિલનાડુનું છે. અહીંયા આવેલા એક ડેરી ફાર્મ માત્ર ટ્રાન્સજેન્ડર દ્વારા કાર્યરત છે. આ ડેરીને નિર્માણ કરવામાં રાજ્ય સરકારે મહત્ત્વની ભૂમિકા ભજવી છે. દોઢ એકરના ફાર્મમાં રાખવામાં આવેલી ગાય-ભેંસનું પ્રતિ દિવસનું 180 લીટર દૂધ પ્રોડક્શન છે. આ ડેરીથી અંદાજે 30 ટ્રાન્સ-વુમનને કામ મળ્યું છે અને તેઓ પોતાનું ગુજરાન આત્મસન્માન સાથે કરી રહ્યાં છે. આ તો થઈ આત્મસન્માન સાથે જીવવાની વાત, પણ જ્યાં સાહસ દાખવીને કશુંક એડવન્ચરસ કરવાનું હોય ત્યાં પણ ટ્રાન્સજેન્ડર બાજી મારી રહ્યાં છે. જેમ કે, ગત્ મહિને જ દેશના અલગ અલગ રાજ્યનું પ્રતિનિધિત્વ કરતી 25 વ્યક્તિઓની ટૂકડી હિમાલયની 17,353 મીટર ઊંચાઈની ફ્રેન્ડશીપ પીક પર પહોંચી હતી. વિવિધ રાજ્યોમાંથી આ રીતે ટ્રાન્સજેન્ડરને હિમાલય સર કરવા માટે ટ્રાન્સજેન્ડર એક્ટિવિસ્ટ લક્ષ્મીનારાયણ ત્રિપાઠીના ફાઉન્ડેશનને ભાગ ભજવ્યો હતો. આ પહેલના પરિણામે આજે પચીસ જેટલી ટ્રાન્સજેન્ડર વ્યક્તિઓ હિમાલયના ટોચ પર જઈ આવી છે.
ઇવન, યુ.પી.એસ.સી. પરીક્ષામાં ઉતીર્ણ થઈને ટ્રાન્સજેન્ડર વ્યક્તિ સેન્ટ્રલ પેરામિલિટરી ફોર્સમાં ઓફિસર્સ લેવલ સુધી રિક્રૂટ થઈ શકશે. જો કે હજુ આ મુદ્દો ચર્ચામાં છે, તેના પર તમામ પેરામિલિટરી ફોર્સ મંજૂરી દાખવે પછી જ તેની પ્રક્રિયા શરૂ થશે. હાલમાં વિશ્વમાં 19 દેશો સૈન્યમાં ટ્રાન્સજેન્ડરને રિક્રૂટ કરે છે. આ પહેલ કરવામાં નેધરલેન્ડ સૌ પ્રથમ હતું અને 1974થી ત્યાં ભરતી પ્રક્રિયામાં ટ્રાન્સજેન્ડરની રિક્રૂટમેન્ટ થવા માંડી હતી. નેધરલેન્ડ સિવાય યુરોપના મહદંશે દેશો, ન્યૂઝિલેન્ડ, ઓસ્ટ્રેલિયા, કેનેડા અને ઇઝરાયલ ટ્રાન્સજેન્ડરને સૈન્યમાં પોઝીશન આપે છે. ટ્રાન્સજેન્ડર પ્રત્યે આવી રહેલા બદલાવને સહજતાથી ક્યારે લેવાશે તે સવાલ હજુ પણ મોજૂદ છે; એટલે જ પેરામિલિટરી ફોર્સમાં તેને લઈને ચર્ચાનો અવકાશ રાખવામાં આવ્યો છે.
જો કે આપબળે જેટલું થઈ શકે તેની પહેલ ટ્રાન્સજેન્ડર કમ્યૂનિટી દ્વારા થઈ રહી છે અને તેમાં એક અલાયદી ટ્રાન્સજેન્ડર યુનિવર્સિટી સ્થાપવાની યોજના છે. ટ્રાન્સજેન્ડરની આ યુનિવર્સિટી ઉત્તર પ્રદેશમાં આરંભવાની છે. અહીંયા પીએચ.ડી. સુધી અભ્યાસ થઈ શકશે. જાગૃતિથી મળેલી સ્વીકૃતિમાં પૂર્ણ ચિત્ર બદલાયું નથી, તેમ છતાં ટૂંકા ગાળામાં બનેલી આ ઘટનાથી એટલું તો સાબિત થઈ રહ્યું છે કે દરેક ક્ષેત્રમાં પ્રયાસ થઈ રહ્યા છે.
ટ્રાન્સજેન્ડરની સ્વીકૃતિમાં માધ્યમોની ભૂમિકા અગત્યની બની છે અને તેમની અભિવ્યક્તિ લોકો સુધી પહોંચવાથી સ્વીકૃતિ ઝડપભેર આવી રહી છે. જેમ કે, થોડા વખત પહેલાં અમેરિકાના જાણીતા મેગેઝિન ‘વેનિટી ફેર’ના કવર પેજ પર એક સુંદર યુવતીની તસવીર પ્રકાશિત કરવામાં આવી હતી. ‘કૉલ મી કૅટલિન’ના મથાળા સાથે પ્રકાશિત થયેલી આ યુવતીના તસવીરે પૂરા અમેરિકામાં ચર્ચા જગાવી હતી. આ સાથે તેણે પોતાનું ટ્વિટર અકાઉન્ટ પણ શરૂ કર્યું હતું, જેમાં માત્ર ચાર કલાકમાં દસ લાખ લોકો તેના ફેન બન્યા હતા. તે અગાઉ આટલા ઝડપથી ફેન ફોલોવિંગ વધવાનો રેકોર્ડ બરાક ઓબામાના નામે હતો. આમ પ્રતિષ્ઠિત મેગેઝિનના કવર પેજ પર ચમકવું અને તેની અસરથી સોશિયલ મીડિયા પર ફેનની વધામણી થવી સામાન્ય બાબત છે, પરંતુ ‘કવર લેડી’ના ભૂતકાળ વિશે જાણીએ તો ઉપર દર્શાવેલી પૂરી ઘટના ‘અસામાન્ય’ લાગવા માંડશે.
અસામાન્ય એ અર્થમાં કે કૅટલિનના નામથી પોતાને સંબોધી રહેલી આ લેડી ખરેખર અમેરિકાના પુરુષ વર્ગમાં ઑલિમ્પિક મેડલ વિજેતા રહી ચૂકેલો બ્રુસ જેનેર હતી. 1976માં કેનેડામાં રમાયેલા ઑલિમ્પિકમાં બ્રુસ જેનેર અમેરિકા વતી ટ્રેક અને ફિલ્ડની રમતમાં અદ્વિતિય પર્ફોમન્સ આપ્યું હતું. કૉલ્ડ વોરના કાળમાં બ્રુસ જેનેરે રશિયન એથ્લેટેસને હરાવીને ગૉલ્ડ મેડલ પોતાને નામે કર્યો હતો. આ સફળતા બાદ તે અમેરિકાનો હીરો બન્યો અને ‘વલ્ડર્સ ગ્રેટેસ્ટ એથ્લેટ’નું પણ સન્માન મેળવ્યું હતું. એથ્લેટિક તરીકેની સફળ કારકિર્દી બાદ બ્રુસ ટેલિવિઝનમાં પોતાનું નામ ગજવી ચૂક્યો છે. બિઝનેસમાં પણ તે સફળ છે અને હવે તે બ્રુસની જગ્યાએ કેટલિન બની ચૂકી છે.
અમેરિકાની જેમ સ્વીકૃતિનો દાખલો પશ્ચિમ બંગાળમાં પણ છે, જ્યાં એક કૉલેજમાં મનોબી બંદોપાદ્યાય નામની ટ્રાન્સજેન્ડર કૉલેજની પ્રિન્સિપલ બની છે. મનોબી બંદોપાદ્યાય ભારતની પ્રથમ ટ્રાન્સજેન્ડર પ્રિન્સિપલ છે. મનોબીની ‘સોમનાથથી મનોબી’ સુધીની સફર મુશ્કેલ રહી હતી, બધા જ ટ્રાન્સજેન્ડરની જેમ મનોબીને પણ રોજબરોજની પીડામાંથી પસાર થવું પડ્યું હતું. પુરુષ જાતિમાં જન્મેલી મનોબી જ્યાં સુધી સોમનાથ નામની ઓળખ ધરાવતી હતી, ત્યાં સુધી તેનો માનસિક સંઘર્ષ પાર વિનાનો હતો. વળી પાછું સ્ત્રીત્ત્વની લાગણી ધરાવતી મનોબી જ્યારે જાહેરમાં આવતી ત્યારે તેનો સંઘર્ષ બેવડાતો હતો. પણ 2003માં મનોબીએ નક્કી કર્યું કે હવે તે પૂર્ણપણે સ્ત્રી બનશે અને સ્ત્રી બનીને જ જીવશે.
કૅટલિન કે મનોબીની ઓળખ મળવાથી બ્રુસ જેનેર અને સોમનાથનો સંઘર્ષ અંદરનો સંઘર્ષ પૂર્ણત: મટી ચૂક્યો હતો, પણ બહારી સંઘર્ષ જસનો તસ છે. ટ્રાન્સજેન્ડરના વલણ તરફ પરિવર્તનની હવા દેખાતી હોવા છતાં તેમાં ધીમી ગતિએ પ્રગતિ થઈ રહી છે. ઉપરાંત, કેટલીક લડત હજુ લડવાની બાકી છે. જેમ કે, 2019ના બિલ અંતર્ગત એવી જોગવાઈ છે કે જેન્ડરનું પ્રમાણપત્ર આપવા માટે જિલ્લા સ્તરની એક કમિટિની રચના કરવામાં આવે. પરંતુ કાયદાની આ જોગવાઈ સુપ્રિમ કોર્ટે 2014માં આપેલા ચૂકાદાની વિરુદ્ધ છે, જેમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે, ટ્રાન્સજેન્ડર પોતાની ઓળખ આપવાનો અધિકાર ધરાવે છે અને તેમાં શંકાનો કોઈ અવકાશ નથી.
આ બદલાવની હવા અત્યારે તો જ્યાં પ્રસિદ્ધિ છે ત્યાં જ જોવા મળી રહી છે, પણ જ્યાં પ્રસિદ્ધિ-સફળતા નથી ત્યાં પણ ટ્રાન્સજેન્ડર સાથે સામાન્ય વ્યવહાર જોવા મળે તો જ આ બદલાવને ખરા અર્થમાં ઊજવી શકાય.
e.mail : kirankapure@gmail.com
