લેખક : આર.બી. શ્રીકુમાર (ગુજરાત કેડરના સેવાનિવૃત્ત આઈ.પી.એસ. અધિકારી)

પ્રસ્તાવના : પ્રકાશ ન. શાહ

પ્રકાશન : ફારોસ મીડિયા & પબ્લિશિંગ પ્રાઈવેટ લિમિટેડ, ૨૦૦૯ (ગુજરાતીમાં)

આ પુસ્તક ૨૦૦૨માં ગુજરાતમાં બનેલી કોમી હિંસાની ઘટનાઓનું આંતરિક અને વ્યવસ્થાગત વિશ્લેષણ છે, જે ગોધરા રેલવે સ્ટેશન પરની દુર્ઘટના (એસ-સિક્સ કોચમાં આગ લગાડવાની ઘટના) પછી રાજ્યના અનેક વિસ્તારોમાં ભડકી ઉઠેલા રમખાણો પર કેન્દ્રિત છે. આ ઘટનાઓને ગુજરાત અને ભારતના ઇતિહાસમાં કલંક તરીકે ગણાવતા લેખક આર.બી. શ્રીકુમાર, જે તે સમયે ઇન્ટેલિજન્સ વિભાગના અધિક પોલીસ મહાનિદેશક તરીકે ફરજ પર હતા (૯ એપ્રિલથી ૧૮ સપ્ટેમ્બર ૨૦૦૨), તેમના અનુભવો અને આધાર પુરાવાને આધારે આ પુસ્તક લખ્યું છે.

પુસ્તકમાં લેખકે પોતાની અંતરાત્માના બોજને હળવો કરવા માટે ઘટનાઓનું વિગતવાર વર્ણન કર્યું છે. તેમણે રાજ્ય સરકારને નજીકથી જોવાની તક મળી હતી, પરંતુ તેમણે સરકારને સાથ ન આપીને અને પંચો સમક્ષ સાચા બયાન આપીને સરકારના વિરોધનો ભોગ બન્યા. પુસ્તકમાં નીચેના મુખ્ય મુદ્દાઓ આવરી લેવામાં આવ્યા છે :

– ઘટનાઓનું ક્રમબદ્ધ વર્ણન : ગોધરાની ઘટના પછી અમદાવાદ, વડોદરા, ગાંધીનગર સહિતના શહેરોમાં થયેલી હિંસા, મુસ્લિમ સમુદાય પરના હુમલા, મંદિરો-મસ્જિદોનું વિનાશ અને પોલીસ તંત્રની નિષ્ક્રિયતા.

– પોલીસ અને વહીવટી અસફળતા : ઇન્ટેલિજન્સ રિપોર્ટ્સમાં અગાઉથી આગાહી હોવા છતાં સરકારની બેદરકારી, પોલીસને હસ્તક્ષેપથી રોકવું અને હિંસાને નિયંત્રિત કરવામાં નિષ્ફળતા. લેખકે તેમના વિભાગના દસ્તાવેજો અને આંતરિક મેમો આધારે આનું પુરાવા સાથે વર્ણન કર્યું છે.

– રાજકીય જવાબદારી : તત્કાલીન મુખ્ય મંત્રી, મંત્રીઓ અને વહીવટી અધિકારીઓની ભૂમિકા, જેમણે હિંસાને રાજકીય લાભ માટે વાપરી હોવાનું આક્ષેપ. લેખકે સરકારની નીતિઓ અને તેની અસરો પર પ્રકાશ પાડ્યો છે.

– સામાજિક અને માનવાધિકારી પરિણામો : હિંસામાં મૃત્યુ પામેલા લોકો (ખાસ કરીને લઘુમતી સમુદાય), વિસ્થાપન, આર્થિક નુકસાન અને રાજ્યની પ્રતિષ્ઠા પરના કલંક. પુસ્તકમાં આ ઘટનાઓને ભારતીય લોકશાહી અને ન્યાય વ્યવસ્થા પરના પડકાર તરીકે ચિત્રિત કરવામાં આવ્યા છે.

આ પુસ્તક એક પ્રકારનું ‘ઇન્સાઈડર’ અને ‘વિસલબ્લોઅર’ દસ્તાવેજીકરણ છે, જે ૨૦૦૨ની ઘટનાઓના ‘પડદા પાછળ’ના રહસ્યો ખોલે છે. તેમાં લેખકના વ્યક્તિગત પ્રયાસો, કોર્ટમાં આપેલા શપથપત્રો અને તેમની વ્યાવસાયિક જીવનની મુશ્કેલીઓનું જીવંત વર્ણન છે. આ પુસ્તકે ગુજરાતના રાજકીય-સામાજિક વાતાવરણને સમજવા માટે મહત્ત્વનું યોગદાન આપ્યું છે, જો કે તે વિવાદાસ્પદ પણ ગણાય છે કારણ કે તેમાં સરકારી વર્ગો પર કડક ટીકા છે.

સૌજન્ય : હિદાયતભાઈ પરમારની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર