ગરીબ બાળકોની દારુણ હાલત વિશે લખીને સાહિત્ય વિશ્વમાં અમરત્વ પામેલા સાહિત્યકાર ચાર્લ્સ ડિકન્સનું બચપણ કપરું વિત્યું હતું
હું નાનો હતો ત્યારે બૌ…જ્જ ગરીબ હતો. મારી આગળની દસ પેઢીઓ ય ગરીબ હતી. મારું આખું ગામ ગરીબ હતું. હું મારા બૌ…જ્જ ગરીબ પિતાશ્રીને મદદ કરવા રેલવે સ્ટેશને ચા વેચતો હતો. ભલે હું ઉંમરમાં નાનો હતો અને બૌ બૌ…જ ગરીબ હતો તો ય એટલો બધો વધારે સમજણો હતો કે ટ્રેનમાં મુસાફરી કરતા સાધુ-સંતોને અને લશ્કરી જવાનોને મફતમાં ચા આપી આવતો હતો .. હું બૌ…જ્જ ગરીબ બાળક હતો .. મેં બૌ…જ્જ વધારે સંઘર્ષ કર્યો છે .. આજે ય હું ગરીબ છું ..'
કોઈક આવું બોલે ત્યારે સાંભળનારની આંખોમાં આંસુ આવી જાય. આંખમાં ઝળઝળિયાં આવી ગયાં હોય એટલે સાંભળનારા લોકો તેનાં બચપણની દારુણ ગરીબીની વાત કરી રહેલા ભાઈ અત્યારે કરોડ રૂપિયાની કિંમતનો પોતાનું નામ લખેલો સૂટ, ખીસ્સામાં મોં-બ્લાંની પેન, હાથમાં મોવાડોની ઘડિયાળ અને નાકે બુલ્ગારીનાં ચશ્મા ટીંગાડીને બેઠા છે એ જોઈ ના શકે.
આવી કરુણ કથણી સાંભળતાં જ તમારા ગળે ડૂમો બાઝી ગયો હોય એટલે તમે એ ભાઈને પૂછી પણ ના શકો કે, ‘ભૈલા, જો તમે પોતે ગરીબ હતા તો ગરીબોની પાછળ હાથ ધોઈને શેના પડ્યા છો? મોંઘવારીએ માઝા મૂકી છે પણ એ અંગે મૌન કેમ છો? માણસોએ એવાં તે શું પાપ કર્યા કે અમને સજારૂપે આપશ્રી મળ્યા?' એ ભાઈ એમનાં બાળપણ અંગે સાચુ બોલતા હશે કે નહીં એ સાબિત ના થઈ શકે, પણ સ્થાપિત બાબત એ છે કે ગરીબી અને બચપણનું કોમ્બિનેશન સચોટ રીતે હૃદયદ્રાવક વાત છે અને તેનાંથી તમે લોકોની સહાનુભૂતિ મેળવી શકો છો. પણ, સહાનુભાવ મેળવીને તેનું શું કરવું એ પોતપોતાની ફિતરત પર આધારિત છે.
એક એવા સાહિત્યકારની વાત કરીએ જેમણે બચપણમાં ગરીબીની કડવાશ ચાખી અને તેમની મોટા ભાગની વિખ્યાત રચનાઓમાં પણ ગરીબ બાળકોની વાતો હતી. ફેબ્રુઆરી 7, 1812માં જન્મેલા બ્રિટિશ લેખક ચાર્લ્સ ડિકન્સ મૃત્યુ પરંત (એટલે કે જૂન 9, 1870 સુધી) ગરીબીમાં વિતાવેલાં તેમનાં બાળપણના આકરાં દિવસોનાં દુસ્વપ્નો ભૂલાવી નહોતા શક્યા. તેમની સૌથી વિખ્યાત નવલકથાઓ ‘ઓલિવર ટ્વિસ્ટ', ‘ડેવિડ કોપરફીલ્ડ', ‘નિકોલસ નિકલ્બી,' ‘ક્રિસ્મસ કેરોલ' અને ‘ડોમ્બી એન્ડ સન'માં મુખ્ય પાત્રો નાનાં બાળકો હતા જેઓ રમવા, ભણવાની ઉંમરે જીવતા રહેવા માટે ગરીબી સાથે ઝઝૂમી રહ્યા હતા.
ચાર્લ્સના પિતા જ્હોન ડિકન્સ નેવી પે ઓફિસના એક ક્લર્ક હતા. પોર્ટ્સમાઉથમાં રહેતા ચાર્લ્સને સાત ભાઈ બહેન હતાં જેમાં ચાર્લ્સ સૌથી મોટાં સંતાનોમાંનો બીજા ક્રમે હતો. બાળપણથી જ ચાર્લ્સના માતા પિતાએ તેનાં આ સંતાન તરફ જોઈએ એટલું લક્ષ્ય આપ્યું નહોતું. આ ઉપેક્ષા વચ્ચે ચાર્લ્સ એકલતા ભૂલાવવા પુસ્તકો વાંચતો. 1815માં ચાર્લ્સના પિતાની લંડનમાં બદલી થઈ અને પરિવાર લંડનનાં પરા વિસ્તાર ચેથમમાં રહેવા જતો રહ્યો.
ચાર્લ્સને ત્યાં એક બોર્ડિંગ સ્કૂલમાં મૂકવામાં આવ્યો. જો કે, થોડાં વખત પછી ચાર્લ્સના પિતાની ફરીથી બદલી થઈ અને તેઓ પરિવાર સાથે લંડનનાં કેમડેન ટાઉનમાં રહેવા જતા રહ્યા. જો કે, તેમણે ચાર્લ્સને બોર્ડિંગ સ્કૂલમાં જ રહેવા દીધો. લંડનમાં મોભાદાર લોકોની વચ્ચે રહેવા માટે ચાર્લ્સના પિતાએ આવક કરતાં વધુ ખર્ચ કરવા માંડ્યો અને મોજશોખ માટે તેમણે દેવું પણ કર્યું. થોડા સમય પછી દેવું વધી ગયું અને લેણદારોએ ચાર્લ્સના પિતા પર કેસ કરી દીધા.
દેવાળુ ફૂંકેલા જ્હોનને જેલમાં જવું પડ્યું અને ચાર્લ્સને તેનાં પિતાનાં એક મિત્રના ઘરે આશરો લેવો પડ્યો. ત્યાંથી તેના ગરીબીનાં દિવસો શરુ થયા. ભણવાનું છોડી ચૂકેલા 11 વર્ષના ચાર્લ્સને જીવન નિર્વાહ માટે એક બૂટપોલિશ બનાવતી ફેક્ટરીમાં નોકરીએ વળગવું પડ્યું. આખો દિવસ બૂટપોલિશના ડબ્બા ભરીને તે ડબ્બાઓ પર લેબલ લગાડવાની મજૂરી કરતા ચાર્લ્સને દુનિયાની કપરી પરિસ્થિતિઓ ભોગવવી પડી.
ચાર્લ્સે તેમના આ દિવસો અંગે લખ્યું છે કે, ‘બૂટપોલિશની ફેક્ટરી એક જૂના પૂરાણાં મકાનમાં હતી. મકાનની એક બાજુએ નદી વહેતી હતી અને મકાનમાં મારા જેવાં બાળમજૂરો ઉપરાંત ઢગલાબંધ ઊંદરડાઓ હતા, જે જ્યાં ને ત્યાં દોડતા રહેતાં. હું અને મારી સાથેનાં બીજાં બાળમજૂરો પહેલાં માળે કામ કરતા. મારું કામ ડબ્બાઓમાં બૂટપોલિશ ભરીને તેને ઢાંકણું વાસીને તેનાં પર કાગળનું લેબલ મારવાનું હતું. અમે સતત 12 કલાક આ કામ કર્યે રાખતા .. મારી સાથે કામ કરતા એક છોકરાનું નામ બોબ ફેગિન હતું .. જેનાં ઉપરથી મેં મારી નવલકથા ઓલિવર ટ્વિસ્ટમાં ચોર ગેંગના લીડરનાં પાત્રનું નામ ફેગિન રાખ્યું હતું ..'
‘આટલું ઓછું હોય તેમ ફેક્ટરીની જગ્યા બદલાઈ અને લંડનનાં એક સમૃદ્ધ વિસ્તાર શેન્ડોસ સ્ટ્રીટમાં આવેલાં ગોદામમાં ફેક્ટરી ચાલુ થઈ. એ ગોદામની બારી ચોકમાં પડતી હતી અને પૈસાદાર લોકો આ ફેક્ટરીમાં બાળકોને મજૂરી કરતા જોવા માટે ભેગાં થતાં. આ સમૃદ્ધ લોકો બાળમજૂરોને જોઈને ઊંડા નિસાસા નાખતા અને તેમની દયા ખાઈને સંતુષ્ટ થઈને જતા રહેતા. આ મારા જખમ પર મીઠું ભભરાવ્યા જેવો અનુભવ હતો ..'
વખત જતાં જ્હોન જેલમાંથી છૂટ્યો, પરિવારની આર્થિક પરિસ્થિતિ પણ સુધરી. તેમ છતાં ચાર્લ્સની માતાએ તેની પાસે મજૂરી કરાવવાનું ચાલુ રાખ્યું. આ વાત ચાર્લ્સની સ્મૃિતમાંથી કદી ના નીકળી. પરિણામ એ આવ્યું કે, ચાર્લ્સ ડિકન્સે તેમની નવલકથાઓમાં ગરીબી સાથે ઝઝૂમતા બાળકોને નાયક તરીકે ચિતર્યા, સમાજને ક્રૂર ચિતર્યો અને મહિલાઓને તુચ્છ દેખાડવામાં આવી.
વિવેચકો માને છે કે, ચાર્લ્સે કદી પણ તેનાં પિતાને માફ ના કર્યા કારણ કે તેનાં કારણે જ ચાર્લ્સનું બાળપણ છીનવાઈ ગયું. ચાર્લ્સે તેની માતાને પણ કદી માફ ના કરી કારણ કે પરિવારની આર્થિક હાલત ઠીક થઈ ગઈ હોવા છતાં તેણે તેની પાસે મજૂરી કરાવવાનું ચાલુ રાખ્યું.
આગળ કહ્યું તેમ પોતાના બાળપણ અને ગરીબીની વાતથી લોકોની અનુકંપા અચૂક મેળવી શકાય છે પણ તમે એ સહાનુભૂતિ શા માટે મેળવવા માગો છો, એ તમારી ફિતરત પર આધારિત છે. ચાર્લ્સ ડિકન્સે તેમનાં બાળપણની વેદનાઓ ઠાલવવા માટે ઉત્તમ સાહિત્યની રચના કરીને લોકોની સહાનુભૂતિ મેળવી અને એવું સાહિત્ય રચ્યું જેનાંથી લોકોની ગરીબી અને ગરીબો પ્રત્યે સંવેદના વધે. કેટલાંક એવાં પણ હોય છે જેઓ પોતાનાં બાળપણ અને ગરીબીની વાતો કરીને લોકોની સહાનુભૂતિ મેળવ્યા પછી, કરોડ રૂપિયાનો સૂટ પહેરીને લોકોની ગરીબીની ઠેકડી ઉડાડવા તત્પર હોય છે .. આવાઓની વૈચારિક દરિદ્રતાનો ઈલાજ ત્યારે જ શક્ય છે જ્યારે આપણે તેમનાં જૂઠાણાંઓને ભક્તિવિહિન નજરે જોઈ શકીએ.
e.mail : soumitra.trivedi@ngs.press
સૌજન્ય : ‘ ઢિશ્કિયાંઉ!’, “નવગુજરાત સમય”, 09 જૂન 2018
