આ અગાઉના ત્રણ લેખો દેરિદા અને એમની ફિલસૂફીના પ્રાથમિક પરિચય માટે હતા. એટલે ગાડી તો તૈયાર થઈ ગઈ ગણાય, પણ ઘોડો? હું કહું કે એક નહીં પણ સાત ઘોડા અથવા અશ્વ છે અને એ સાતેયને પરિચયની ગાડી સાથે જોડવાનો અહીં એક પ્રયાસ છે.

દેરિદાના બાલ્ટિમોર-વ્યાખ્યાનનું શીર્ષક હતું : Structure, Sign, and Play in the Discourse of the Human Sciences. સંરચના, સંજ્ઞા અને તત્ત્વોની લીલાના અનુલક્ષમાં વિકસેલું એ વ્યાખ્યાન દેરિદાના Writing and Difference ગ્રન્થમાં લેખ રૂપે સંઘરાયું છે. 

વ્યાખ્યાનમાં દેરિદાએ પોતાની વિકાસશીલ ફિલસૂફી સાથે મૂળભૂતપણે સંકળાયેલા મુદ્દાઓને મહત્ત્વ આપ્યું છે : એ મુદ્દાઓને હું મને યોગ્ય લાગેલા ક્રમમાં મૂકું છું :

૧ : bricolage – યદ્વાતદ્વા–નો ભાવ સૂચવતું રૂપક :

Claude Lévi-Strauss (1908-2009) નૃવંશવિજ્ઞાની અને સંરચનાવાદી વિચારક હતા. કોઈ વિચારવિમર્શ પદ્ધતિપૂર્વક ન થતો હોય અને આડેધડ ચાલતો હોય, એ મુદ્દો વર્ણવવા એમના The Savage Mind ગ્રન્થમાં એમણે engineer – ઇજનેર – અને bricoleur – કારીગર – નું રૂપક આપ્યું છે. ઇજનેર હેતુ પાર પાડવા પદ્ધતિપૂર્વક કામ કરતો હોય છે, કારીગર જે હાથ ચડે તે વડે, યદ્વાતદ્વા, કામ નીપટતાવતો હોય છે. દેરિદાએ લૅવિ-સ્ટ્રૌસના સંરચનાવાદને પડકાર્યો છે પરન્તુ એમના આ bricolage રૂપકનો વિનિયોગ કરીને એ મતલબનું કહ્યું છે કે મૂળાધાર – origin – વિનાનું ચિન્તન પણ યદ્વાતદ્વા હોય છે, ત્યારે પણ વિચારવિમર્શ સ્વૈરાચાર હોય છે. કારીગરની જેમ આપણે આપણને વારસામાં મળેલાં ભાષા અને વિચારનાં ઓજારોથી કામ ચલાવી લઈએ છીએ. બધો વખત વળી વળીને આયોજનો ને અર્થઘટનો કર્યા જ કરીએ છીએ, ઊંધું ઘાલીને મંડ્યા જ રહીએ છીએ, એ વિશે નવેસર નથી વિચારતા. દેરિદાનું આ મન્તવ્ય એમના વિઘટન-વિચારની એક વ્યાપક પૂર્વભૂમિકા હોઈ શકે છે. 

વ્યાખ્યાનમાં રજૂ થયેલા અન્ય મુદ્દા : ૨ : center અથવા કેન્દ્રની સમીક્ષા : ૩ : metaphysics of presence – અર્થનો સાક્ષાત્કાર સૂચવતી અધિભૌતિકવિદ્યા અન્તર્ગત ઉપસ્થિતિ-વિભાવના : ૪ : play – સંરચનાનાં તત્ત્વો વચ્ચે સંભવતી લીલા : ૫ : structurality of structure – સંરચનાનું સંરચનાત્વ : ૬ : event of decentering – વિકેન્દ્રીકરણ એક ઘટના : ૭ : binary oppositions – વિરોધી દ્વૈતો. 

આ સાત મુદ્દા સરવાળે દર્શાવે છે કે પશ્ચિમની અધિભૌતિકવિદ્યાની ભૂમિકાએ વિકસેલા જ્ઞાનવિષયક ખયાલો ચર્ચાસ્પદ છે અને તેની કડક પરીક્ષા થવી જોઈએ. આ સાત મુદ્દાથી વિઘટનશીલ ફિલસૂફીનો પાયો રચાયો છે. હું એને સાત ઘોડા અથવા અશ્વ કહું છું અને પ્રાથમિક પરિચયની પેલી ગાડી સાથે જોડું છું.

હું વીગતે વાત માંડું એ પહેલાં ફિલસૂફીની ચુસ્ત શાસ્ત્રીયતાને ‘બ્રૅકેટ’માં રાખું જેથી સંલગ્ન કોઈપણ બાબતનો અર્થ ઉપરાન્ત મર્મ પકડાય સૂઝકો પડે ને માણસ બોલે કે હા સમજણ પડી. 

કલ્પના કરો કે એક દીર્ઘ વિસ્તાર છે. એમાં એક જગ્યા છે. જગ્યામાં અનેક સંરચનાઓ છે. હવે, સમજો કે એ જગ્યા એટલે જીવન. એ સંરચનાઓ તે ભાષા સંસ્કૃતિ સમાજ કેળવણી સામ્યવાદ મૂડીવાદ લોકશાહી વગેરે વગેરે. સંરચનાઓ જીવન આસપાસ છે અને જીવન સાથે જોડાયેલી છે અથવા જીવન આસપાસ સંરચનાઓ છે અને સંરચનાઓ સાથે જીવન જોડાયેલું છે. 

પ્રશ્ન એ થાય કે સંરચના તે શું. સર્વસામાન્ય ઉત્તર એ કે સંરચના એટલે એક રચના એક તન્ત્ર પદ્ધતિ વ્યવસ્થા સંઘટ્ટન. બીજો પ્રશ્ન થાય કે કોઈપણ સંરચનાની ઓળખ માટે અનિવાર્ય શું. એ કે સંરચનામાં બધી વસ્તુઓ સુ-આયોજિત હોય, ચૉક્કસ સ્થાને ચૉક્કસ રીતે ગોઠવાયેલી હોય. એ કે સંરચનાના બધાં તત્ત્વો – elements – અથવા એકમો અથવા ભાગો એકબીજા પર આધારિત હોય અને એકબીજા સાથે જોડાયેલા હોય એટલું જ નહીં તેમની વચ્ચે પોતપોતાના વિશેષો અને તફાવતોનું આદાન-પ્રદાન અથવા લીલા સંભવતી હોય. એ કે સંરચનામાં ધારાધોરણ હોય નિયમો હોય અને બધા ભાગો એથી નિયન્ત્રિત હોય. એ કે સંરચના આટલેથી આટલી એમ એનું વ્યાખ્યાન અને સીમાંકન થયું હોય. સમજાશે કે સંરચના સ્વનિયન્ત્રત સ્વાયત્ત હસ્તી હોય છે.

૨ : center અથવા કેન્દ્રની સમીક્ષા.

સંરચનાઓના પરમ્પરાગત ખયાલમાં માન્યતા હતી કે તેની સ્થિરતા અને તેના અર્થનો આધારસ્રોત કેન્દ્ર છે. એ કેન્દ્ર એટલે સંરચનાનો કલ્પી લીધેલો કોઈ ચાલક-નિયામક. માન્યતા હતી કે સંરચનાને કેન્દ્ર નિયન્ત્રણમાં રાખે છે એ કારણે એનું હોવું જરૂરી છે. વાત ગૂંચવાય છે – સંરચના સ્વનિયન્ત્રિત હોય છે તો પછી ચાલક-નિયામક કેન્દ્રની શી જરૂર? દેરિદાની રીતે આ ગૂંચથી tension થાય છે. 

એ કેન્દ્રને દેરિદા transcendental signified કહે છે. એ છે અન્તિમ કે પરમ અર્થ સૂચવતો સંકેત. પહેલાં તો એનું સંરચનાના કેન્દ્ર રૂપે સ્થાપન કરવામાં આવે છે અને ત્યારબાદ માનવામાં આવે છે કે સંરચનાને એ જ ચલાવશે તેમ જ નિયન્ત્રણમાં રાખશે. એટલું જ નહીં, સંરચનાના બાકી બધા અર્થોનું સમર્થન પણ કરશે. પરન્તુ દેરિદા કહેશે કે હકીકત જુદી છે: એ પરમ સંકેતાર્થ સંરચનાનો ભાગ નથી બલકે એ ઐહિક અથવા દુન્યવી – worldly – પણ નથી. એમ કહેવાય છે કે વિદ્વાનોને એમાં ઈશ્વર સત્ય કે પ્રગતિનાં દર્શન થયાં છે. મને એ બૅકેટના Waiting for Godot-નો ગોદો લાગ્યો છે. જો કે દેરિદા એમની લાક્ષણિક ઢબે દર્શાવે છે કે એ તો શાશ્વત અને અપરિવર્તનીય અર્થ માટેનો માનુષ્યિક મનોરથ છે. 

તો મુશ્કેલી શું છે? મુશ્કેલી એ છે કે સંરચનાઓ એ પરમ સંકેતાર્થની નિશ્રામાં જ કાર્યરત થઈ શકે અને સંરચનાને મળેલો અર્થ એની રાહબરી હેઠળ મળ્યો એટલે ‘સાચો’ મળ્યો, વગેરે બધું જે માની લેવાયું છે તે એક માન્યતાથી વિશેષ કંઈ નથી. દેરિદા એને ભ્રાન્તિ કહે છે અને સૂચવે છે કે પરીક્ષાપૂર્વક એ ભ્રાન્તિનું નિરસન થવું જોઈએ.

વિઘટન દર્શાવે છે કે અર્થ ખરેખર તો સંરચના અન્તર્ગત તત્ત્વો વચ્ચેના સમ્બન્ધોથી મળે છે, નહીં કે કલ્પી લીધેલા કેન્દ્રથી. ઉપરાન્ત એ સમ્બન્ધો બદલાતા રહે છે બલકે અર્થઘટન માટે સદા ખુલ્લા રહે છે. જો કે આપણે એમ માનવાની ભૂલ ન કરવી જોઈએ કે અર્થ વિઘટન નામના આધારથી મળે છે. વિઘટન તો અર્થનું સંસૃજન કેવી રીતે થાય છે એ દર્શાવનારી એક વિશ્લેષણ-પદ્ધતિ છે. વિઘટનથી પ્રકાશિત થાય છે કે કેન્દ્ર સમર્થ છે એ માન્યતા ભ્રાન્તિ છે. સાચું એ છે કે સંરચનામાં બધું ગતિમન્ત અને પ્રવહમાણ હોય છે. એ પ્રકારે કેન્દ્રને વિઘટન વિસ્થાપિત કરે છે જેને પરિણામે તત્ત્વોની લીલા માટેનો અવકાશ ખૂલે છે. 

આમ દેરિદા અનુસાર ફિલસૂફીની ભૉંય કલ્પના નહીં પણ તર્કસંગત વાસ્તવિકતા; આધાર, કેન્દ્ર નહીં પણ ન-કેન્દ્ર.

૩ : metaphysics of presence – અર્થનો સાક્ષાત્કાર સૂચવતી અધિભૌતિકવિદ્યા અન્તર્ગત ઉપસ્થિતિ–વિભાવના. 

metaphysicsને સામાન્યપણે આપણે અધ્યાત્મવિદ્યા કહીએ છીએ પણ અહીં એને અધિભૌતિકવિદ્યા કહીશું. meta ઉપસર્ગ અહીં અધિક કે ઉપરાન્તનો ભાવ બતાવે છે. એને આત્મ-ની નહીં પણ ભૌતિક-ની દિશાનું અધિક કે ઉપરાન્તનું ગણવું જોઈશે. 

અધિભૌતિકવિદ્યા માને છે કે સંરચનામાં અર્થ ઉપસ્થિત હોય છે અને તેનો સાક્ષાત્કાર થતો હોય છે. મેં અગાઉના લેખમાં પણ દર્શાવ્યું છે કે દેરિદાએ એ માન્યતાને પડકારી છે. સામાન્ય વ્યવહારમાં પણ સત્ય કે વાસ્તવિકતા જેવા પાયાના ખયાલોને સદા ઉપસ્થિત એટલે કે હાજર ગણવાનું વલણ દૃઢ થયેલું છે – દાખલા તરીકે, ‘સત્યમેવ જયતે’ કે ‘વાસ્તવિક જગત માયા છે’ વગેરેમાં. શબ્દ અને તેના અર્થ વચ્ચે ૧+૧=૨ જેવો અતૂટ સમ્બન્ધ બાંધીને ચાલવાની ટેવ સામે દેરિદા કહેશે કે ત્યારે આપણે અનુપસ્થિતિ અને તફાવતની ધ્યાનપાત્ર ભૂમિકાને વીસરી જઈએ છીએ. ખેરખર તો, સંજ્ઞાઓ અને સંજ્ઞાઓ વચ્ચેની આન્તરલીલા વિના અર્થ કદીયે સંભવતો નથી.

ઉપસ્થિતિ અથવા presence શું છે? ઉપસ્થિતિ શબ્દ અહીં છેતરામણો છે કેમ કે એથી વ્યક્તિવિશેષની હાજરી સૂચવાય છે પણ ખરેખર તેમ નથી. ઉપસ્થિતિથી અહીં એમ સમજવાનું છે કે જેને પામવા કશી વ્યાખ્યાની જરૂર ન પડે એવું જે સ્વાયત્ત અને સ્વયંપર્યાપ્ત છે તેમ જ જેને કશી મધ્યસ્થી વિકૃત નથી કરી શકતી અને જેને સહસા પામી શકાય એવું જે સરળ છે. 

પરન્તુ અભિજ્ઞાન અથવા ઓળખ શું છે એ તત્ત્વની? એ છે, ફિલસૂફો સર્વ અસ્તિત્વો માટે પાયાની ભૂમિકા ઢૂંઢે છે તે સત અથવા Being. એ છે, પરમ્પરાગત દર્શનો વાસ્તવિકતા માટે જેને અટળ અને સદ્યોવેદી સમજે છે તે, સત્ય અથવા truth. એ છે, ફિલસૂફો જેને સ્વયંસમ્પૂર્ણ અને સ્વ/સર્વને વિશે નિષ્પક્ષ તેમ જ જ્ઞાનમાત્રનો શ્રદ્ધેય પાયો ગણે છે તે, ચેતના અથવા conciousness. 

દેરિદા અધિભૌતિકવિદ્યાના વિરોધી નથી પણ ઉપસ્થિતિ-વિભાવનાને ઇતિહાસ દરમ્યાન વિશિષ્ટ મહત્તા અપાયેલી તેને પડકારે છે – એમ કહીને કે સ્વયંપર્યાપ્ત અને પ્રત્યક્ષ દેખાતી ઉપસ્થિતિ હકીકતે ભાષાની લાક્ષણિકતાથી, ભાષાની અસરકારક મધ્યસ્થીથી, સદા ચેપાયેલી હોય છે, કદી શુદ્ધ હોતી નથી. 

૪ : play – સંરચનાનાં તત્ત્વો વચ્ચે સંભવતી લીલા. 

playનો લીલા પર્યાય મેં ન-છૂટકે યોજેલો અને કામચલાઉ છે પણ play શબ્દ પણ છેતરામણો છે. એથી એમ સૂચવાય છે કે કોઈ રમતું હશે, કશાકથી રમતું હશે, પણ એવું નથી. સંરચના અન્તર્ગત વિભાવનાઓ સંજ્ઞાઓ અને સમ્બન્ધભૂમિકાઓ વગેરે તત્ત્વો play કરે છે એમ વિઘટન જણાવે છે ત્યારે એનો મતલબ શબ્દશ: કશી રમત રમે છે કે લીલા કે ક્રીડા જેવી ક્રિયા કરે છે એમ નથી થતો. play તો રૂપક છે. સંરચનાઓમાં રહેલાં ચલાયમાન લક્ષણોની તેમ જ સમ્બન્ધો અને તફાવતોથી જનમતા, જેની આગાહી ન કરી શકાય એવા, બહુવિધ અર્થોના સંસૃજનની એ રૂપક દ્વારા નિરૂપણા થતી હોય છે. ઉપરાન્ત, રૂપક એટલું ખાસ જણાવે છે કે અર્થોની પ્રકૃતિ પ્રવહમાણ અને ગતિમન્ત હોય છે. 

મને એમ થાય છે કે આ રૂપક નાના દેરિદા ઝાકને ફૂટબૉલ-પ્લેયર થવું હતું એ મનોકામનામાંથી સૂઝ્યું હશે. એ ગેમ પ્લે થતી હોય છે ત્યારે અનેક પગ અને બૉલ ક્રિયાપ્રતિક્રિયાની રીતે પ્રવહમાણ અને ગતિમન્ત હોય છે. 

૫ : structurality of structure- સંરચનાનું સંરચનાત્વ. 

મારું મન્તવ્ય છે કે દેરિદાને તત્ત્વનું ટૂંપણું કદીપણ તુચ્છ નહીં લાગ્યું હોય. તેઓ તત્-ના ત્વ-ને સદા શોધતા રહેતા હશે અને કદી થાકતા નહીં હોય. કદાચ પોતાની એ પ્રકૃતિથી પણ ખાસ તો પોતાની વિચારણા વિશેની આત્મશ્રદ્ધાથી વ્યાખ્યાનમાં એમણે એવા મતલબનું કહેલું કે આ ઘડીથી જ આપણે સંરચનાના સંરચનાત્વ વિશે વિચારવાનું શરૂ કરીએ … 

પેલી લીલાને કારણે જે અવકાશ સરજાય છે તે સંરચનાત્વ છે. કોઈપણ સંયોજન અન્તર્ગત ગુણધર્મો સંરચનાત્વ છે જેને કારણે એને સંરચના કહેવાય છે. જેમ કે ભીનાશ પાણીનું સંરચનાત્વ છે, કડવાશ કારેલાંનું સંરચનાત્વ છે.

૬ : event of decentering – વિકેન્દ્રીકરણ એક ઘટના.

દેરિદાની વિ-કેન્દ્રીકરણ – decentering – વિભાવના પરિવર્તનકારી ગણાય છે. કેમ કે એથી અનુ-સંરચનાવાદી વિચારપરામર્શમાં સ્થગિત સામે એ વિચાર દૃઢ થયો કે અર્થ ચલાયમાણ છે અને તેથી સદા બદલાતા સંદર્ભો પર આધારિત હોય છે જેને પરિણામે તફાવતો અને અર્થઘટનોની લીલાને અવકાશ મળે છે. વિ-કેન્દ્રીકરણની વિભાવના પૂર્વકાલીન ચિન્તકોમાં પણ જોવા મળે છે : હાઇડેગરમાં અધિભૌતિકવિદ્યાના વિઘટનની વાત છે. નિત્શેએ અટળ સત્યની વિભાવનાને પડકારી હતી, દેરિદા એથી પ્રભાવિત થયેલા. ફ્રૉઈડે કહેલું કે માનવવર્તનનો મોટો ભાગ અસમ્પ્રજ્ઞાત-થી દોરવાતો હોય છે. દેરિદાને ય મનુષ્યચિત્તની સુગ્રથિત એકરૂપતા વિશે પ્રશ્ન થયેલો. વગેરે.

નિશ્ચિત કેન્દ્રની ભ્રાન્તિનું વિ-કેન્દ્રીકરણ વડે નિરસન થાય. અર્થ બદલાતા અને તેથી વિલમ્બિત છે, સ્થિર પાયા પર આધારિત નથી એવી પ્રતીતિ થાય. પ્રતીતિની એ ક્ષણને દેરિદા rupture અથવા પ્રસ્ફોટ અથવા ભંગાણ કહે છે. એ ભંગાણ વિભાવનાવિષયક હોય છે. પશ્ચિમની ફિલસૂફીવિષયક પરમ્પરાનું દેરિદાએ કરેલું વિશ્લેષણ એ ભંગાણ સૂચવે છે. કહેવાય છે કે એથી નિશ્ચિત કેન્દ્ર પર ભરોસો રાખવાની રેઢિયાળ આદતથી છૂટીને ફિલસૂફો તર્કસંગત સ્વાયત્ત ભૂમિકા સ્વીકારતા થયા. અધિભૌતિકવિદ્યા અને સંરચનાવાદ પછીનું એ હતું મોટું પ્રસ્થાન, જેને આપણે અનુસંરચનાવાદ પણ કહીએ છીએ. 

૭ : binary oppositions – વિરોધી દ્વૈતો. 

વિરોધી દ્વૈત-નું પદ્ધતિસરનું નિરૂપણ દેરિદાના ૧૯૬૭-માં પ્રકાશિત ગ્રન્થ Of Grammatologyમાં મળે છે. દરેક દ્વૈત બે વિભાવનાઓનું અથવા બે પદોનું જોડકું હોય છે અને પહેલા પદને એમાં વિશિષ્ટ મહત્તા અપાઈ હોય છે, તેને અધિકૃત ચડિયાતું અને મૂલ્યવાન ગણવામાં આવ્યું હોય છે. બીજું પદ આપોઆપ ઊતરતી કોટિનું અને મામૂલી ભાસે છે. 

દેરિદા જણાવે છે કે પશ્ચિમની ફિલસૂફી-પરમ્પરા સમગ્રનું ઘડતર ઉચ્ચાવચતાયુક્ત અનેક વિરોધી દ્વૈતોથી થયું છે. પશ્ચિમની ફિલસૂફીમાં વિશ્વ-વ્યવસ્થાની વિભાવનાનો પાયો – ordering of the world – વિરોધી દ્વૈતોથી ચણાયો છે. Genesisમાં અને યહૂદી શાસ્ત્રોમાં દર્શાવાયું છે કે ઈશ્વર વિશ્વનું સર્જન કરે છે ત્યારે તેઓ પ્રકાશને અન્ધકારથી, ધરાને જળથી, પૃથ્વીને સ્વર્ગથી, વિયુક્ત કરીને સરજે છે.

વિશ્વ આમ વિરોધોમાં વ્હૅંચાઈ ગયું છે. વિશ્વ-વ્યવસ્થાના અંશતમ અંશનો – microcosmનો – નિયન્તા ઈશ્વર છે એ માન્યતાને કારણે વર્તમાન વિચારપ્રણાલીમાં પણ નિયન્તા કેન્દ્ર વિના આપણાથી આગળ ડગલુંય ભરાતું નથી. દેરિદા એ પરાયત્તતાને વિરોધી દ્વૈતના વિઘટનથી વિદારવા કહે છે.

વિશેષ વાચન માટે સૂચિ : 

Derrida, Jacques. 1978: Writing and Difference. Translated by Alan Bass, University of Chicago Press.

પ્રગટ : ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદનું મુખપત્ર : “પરબ”; જૂન, 2025

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

આજકાલ દુનિયામાં એટલી બધી ઘટનાઓ અને એટલી બધી પરિસ્થતિઓ એટલી બધી ઝડપથી ઘટે છે કે દરેક માણસ કહે છે –મારે બહુ કામ છે — મારી પાસે જરા ય ટાઇમ નથી — નૉટ નાઉ, નો ટાઇમ! 

ફેસબુકના સ્થાપક માર્ક ઝુકરબર્ગને તાજેતરમાં એક મુલાકાતમાં પૂછવામાં આવ્યું તો એમણે કહ્યું કે – ઉત્પાદન બાબતે મેં ૮૦%-નો નિયમ રાખ્યો છે. એમ લાગે કે તેઓ પોતાના સમગ્ર સમયના ઍંશી ટકા ખરચે છે. પણ શેમાં? મીટિન્ગોમાં? એમણે કહ્યું, ના. 

આ ૮૦% -ના નિયમને સમજવાની જરૂર છે. ઉચ્ચ કોટીની સિદ્ધિ-સફળતા માટે મન્થન કરનારી વ્યક્તિઓ આ નિયમ અપનાવે છે. પહેલી વાત એ કે ઝુકરબર્ગે કહ્યું તેમ તેઓ એક પછી બીજી એમ મીટિન્ગોના યન્ત્રવત્ ટાઇમટેબલને નથી અનુસરતા. પોતાના સમયનો મહત્ત્વનો હિસ્સો ખુલ્લો – open – રાખે છે. શેને માટે? અગ્રતાક્રમે મુકાયેલી ચાલુ બાબતો માટે – dynamic priorities માટે. એને કારણે અત્યન્ત ધ્યાન આપવા લાયક એ બાબતો માટે તેઓ નિરાંતે વિચારી શકે છે.

ઝુકરબર્ગનો આ ઉત્પાદનપરક નિયમ Pareto Principleને મળતો આવે છે. એમાં પણ એમ સૂચવાયું છે કે ૨૦% ઇન્પુટથી ૮૦% જેટલો આઉટપુટ મળશે. તાત્પર્ય, ઉચ્ચ કોટીની સિદ્ધિ-સફળતાનું ધ્યેય હોય ત્યારે અગ્રતાક્રમે મુકાયેલાં કામો વિશે વધારે વિચારમન્થન કરવાથી વિશેષ લાભ થાય છે. જો કે એ ધ્યેય હાંસલ કરવા ઝુકરબર્ગથી જુદા અભિગમથી પોતાનો સમય ખરચનારા પણ હોય છે, તેઓ વિચાર પાછળ ઓછો અને કાર્ય પાછળ વધુ સમય ખરચતા હોય છે. 

પરન્તુ નૉંધ એ લેવાની છે કે એ બન્ને વર્ગના સ્વપ્નસેવીઓ માટે સૉંપેલું કામ કરનારા સંખ્યાબંધ લોકો હોય છે. 

આ તો થઈ ઝુકરબર્ગ કે બિલ ગેટ્સ કે ઇલોન મસ્ક જેવા ઉચ્ચ કોટીની સિદ્ધિ-સફળતાના આકાંક્ષુ અને ખાસ્સા સફળ થયેલા ઉદ્યોગવીરોની વાત. 

સામાન્ય માણસનું શું? એને કોઈ પૂછનાર નથી કે એ રોજ પોતાના સમયના કેટલા ટકા કામ પાછળ ખર્ચે છે. એની પાસે નથી કશી સિદ્ધિનું સપનું કે નથી સપનું સાચું કરી આપનારા કાર્યકરોની મોટી ફોજ!

ફિલસૂફો અને ચિન્તકો સમયને ઉત્પાદન અને સિદ્ધિ-સફળતાની ફ્રેમમાં નથી જોતા :  

વિલિયમ જેમ્સે (1842–1910) ચૈતસિક સમયની વિભાવના રજૂ કરી છે. ચિત્તની બહારનો જે સમય છે, ઘડિયાળનો, એ તો કૃત્રિમ છે. સાચું છે, સૅકન્ડ મિનિટ કે કલાક એવા સમયના ટુકડા તો માણસે કર્યા છે. તેઓ જણાવે છે કે સમયનો જ્ઞાનાનુભવ ધ્યાન ચેતના અને સ્મૃતિ પર આધારિત છે. ઘડિયાળમાં સમય આજની બપોરના ૧.૪૫ હોય, પણ ચિત્ત પ્હૉંચી ગયું હોય મહેનતના કામમાં ગાળેલી ગઈકાલની બપોરમાં કે એ પહેલાંની કશી મિલનરંગીન બપોરમાં અને પછી રાજેન્દ્ર શાહની શ્રાવણી મધ્યાહ્નમાં … અને ત્યારે સમયાનુભવમાં સ્થળો વ્યક્તિઓ અને પરિસ્થિતિઓ પણ ભળી ગયાં હોય છે. 

સિગ્મણ્ડ ફ્રૉઈડે (1856-1939) કહ્યું કે અસમ્પ્રજ્ઞાત મનમાં સમય સીધી લીટીનો નથી હોતો. દમિત સ્મૃતિઓ ભુંસાઈ જતી નથી, દાખલા તરીકે, પ્રેમ-પ્રણયમાં બેવફાઈ. પણ સ્મૃતિઓ પાછી આવે છે. પરિણામે વર્તમાન ચ્હૅરાઈ જાય છે, વ્યક્તિની વર્તણૂક બદલાઈ જાય છે. મનોરોગીના મનોવિશ્લેષણ માટે ફ્રૉઈડ નક્કી સમયના ઇન્ટર્વલ રાખતા હતા, તો પણ અનુભવોને પ્રક્રિયાગત કરવામાં એમને ફાવટ આવતી ન્હૉતી. એનું મોટું કારણ, અસમ્પ્રજ્ઞાત મન. સમયને એ નવા રૂપમાં ફેરવી નાખે છે, જેમાં ભૂત વર્તમાન કે ભવિષ્ય જેવા ભેદ બચતા નથી. 

ઍડમણ્ડ હ્યુસેર્લે (1859–1938) સમય-ચેતનાની વિભાવના રજૂ કરી છે. તેઓ દર્શાવે છે કે આપણે જ્ઞાનેન્દ્રિયોથી પામીને સમયને જીવીએ છીએ. તેઓ જણાવે છે કે વર્તમાનકાળ કદી શુદ્ધ હોતો નથી, હમેશાં ભૂતકાળને પોતામાં સંભરી રાખે છે, અને ભવિષ્ય-ની અપેક્ષાઓ સેવે છે. 

માર્ટિન હાઇડેગર (1889–1976) સમય-ચેતનાને મહત્ત્વ આપવાને બદલે સમયને સતની – beingની – ક્ષિતિજ રૂપે જુએ છે. એટલે કે સમય આપણને વિશ્વ સાથે કેટલે સુધી જોડી શકે છે એમ છે. એમણે દર્શાવ્યું છે કે સમય એક પાછળ બીજી એમ ક્ષણોનો ક્રમ માત્ર નથી પણ મનુષ્યના અસ્તિત્વથી સંયુક્ત એવો જટિલ પદાર્થ છે. ભૂતકાળ વર્તમાનકાળ અને ભવિષ્યકાળ એકબીજામાં ગૂંથાઈ કે ગૂંચવાઈ ગયેલા છે. સમય સમ્મિશ્ર કાળ છે. આપણા સ-અન્ત અસ્તિત્વને ઓળખીને ભવિષ્યને ભેટીએ એને કહેવાય કે અધિકૃત રીતિએ જીવીએ છીએ. 

સંસ્કૃત કવિ ભવભૂતિ કહે છે કે કાળ નિરવધિ છે અને પૃથ્વી વિપુલ છે, કોઇક સમાનધર્મા તો મળી રહેશે. પોતાની સાહિત્યસૃષ્ટિ વર્તમાનમાં ન ઝીલાતી હોય ત્યારે  સાહિત્યકારો ભવભૂતિની આ સમજનો પ્રયોગ કરીને જીવનભર આશ્વસ્થ રહી શકે છે. 

પણ સાર્ત્ર એમ કહેશે કે – મને મરણોત્તર કીર્તિમાં રસ નથી, પાકા કેળાની જેમ હું મારા જ સમયમાં ખવાઇ જવો જોઈએ એટલે કે સમજાઈ જવો જોઈએ. જો કે સાર્ત્રની મરણોત્તર કીર્તિ જ સવિશેષે પ્રસરી છે. 

માર્ક ઝુકરબર્ગ —

ઝુકરબર્ગ જેમ્સ ફ્રૉઈડ હ્યુસેર્લ હાઇડેગર ભવભૂતિ અને સાર્ત્ર સમય વિશે કહે છે એથી જુદું ગીતામાં કૃષ્ણ કહે છે —

कालोऽस्मि लोकक्षयकृत्प्रवृद्धो लोकान्समाहर्तुमिह प्रवृत्तः।

ऋतेऽपि त्वां न भविष्यन्ति सर्वे येऽवस्थिता: प्रत्यनीकेषु योधाः॥

કૃષ્ણ સ્વયં કાળ છે. લોકક્ષય કાજે છે. પણ અર્જુનને તેઓ થોડુંક જુદું પણ કહે છે : તું યુદ્ધમાં ભાગ નહીં લે તો પણ સામી સેનાના યોદ્ધાઓનું અસ્તિત્વ નથી રહેવાનું. 

કૃષ્ણના આ વચનમાં મારાથી એમ વંચાય છે કે સમય એટલે અવશ્યંભાવી અનિવાર્ય મૃત્યુ. સમય ગતિમન્ત છે અને એની ગતિ રોકી રોકાય નહીં એવી અનિરુદ્ધ અને નિરન્તરાય છે.

જો કે લોકોએ ઝુકરબર્ગને ફિલસૂફોને કે ચિન્તકોને કે અરે કૃષ્ણને પૂછવું જોઈએ કે સમય વિશે આટલું બધું કહ્યા પછી તમે સૌ સમયનું શું કરો છો. પણ એમ પૂછવા ય આજે કોઈ નવરું નથી. 

ખરેખર તો નવરાશ અને સમય વચ્ચે આપણા જમાનામાં અદૃશ્ય તંગ અવસ્થા પ્રવર્તે છે અને એનો મનુષ્ય પાસે કોઈ ઇલાજ નથી.  

= = =

(250525USA)

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

ભારતીય પરમ્પરામાં ગુરુ-શિષ્ય સમ્બન્ધનો મહા મહિમા છે. મહા એવો કે એક સમયે શિષ્ય ગુરુને ટપી જાય અને પોતાના જ્ઞાનવિચારની સ્થાપના કરે. જ્ઞાનવિજ્ઞાનના ક્ષેત્રમાં આમ થવું સંભાવ્ય છે. ફિલસૂફીક્ષેત્રમાં આદિ શંકરાચાર્ય કે સ્વામી વિવેકાનન્દ અને પશ્ચિમની પરમ્પરામાં પ્લેટો કે ઍરિસ્ટોટલ સર્વોત્તમ દૃષ્ટાન્તો રૂપે જગપ્રસિદ્ધ છે. 

વર્તમાનમાં નિષ્ઠાવાન વિદ્યાર્થીના દાખલામાં થોડું જુદું બને. પોતે શીખ્યો હોય એ વિષયમાં એવો વિકાસ સાધે કે એકાદ નવ્ય વિચાર જનમી આવે. જેમ કે, જે વિષયમાં પીએચ.ડી. થયો હોય એમાં આગળ વધે અને કંઈક નવું શોધી લાવે. જો કે એ દુખ:દ છે કે આજકાલ ગુજરાતીના કેટલાક પીએચ.ડી.પદવીધારીઓ પોતાના સંશોધનવિષયમાં ભાગ્યે જ આગળ વધે છે અને કહેવાતા ગુરુઓ અને ગુરુઓની માત્રભક્તિ કરનારા શિષ્યોની સંખ્યા મોટી થવા માંડી છે.

દેરિદાના દૃષ્ટાન્તમાં જોઈ શકાય છે કે એમના વડે આગવા જ્ઞાનવિચારની સ્થાપના થઈ છે. તેઓએ હ્યુસેર્લનું અધ્યયન કર્યું તેમ જ એથી લાધેલા જ્ઞાનને પચાવ્યું અને સાવ ફંટાઈને પોતાનો વિચાર ઘડ્યો જેને આપણે વિઘટન કહીએ છીએ. વિઘટન કરીને એમણે પશ્ચિમની વિચારપરમ્પરામાં જવાબદાર મનીષી ગુરુઓના જ્ઞાનરાશિની તાત્ત્વિક ભૂમિકાઓને પડકારી જેને આપણે વિઘટનશીલ ફિલસૂફી કહીએ છીએ. 

એ કારણે દેરિદાના અધ્યયન અને અધ્યાપનકાળની વાતો જાણવી જરૂરી છે. અલ્જીરિયા અથવા અલ્જીયર્સ છોડીને પૅરીસ ગયા એ પછીના સમયગાળામાં એમણે રૂસો કામૂ બર્ગસૉં સાર્ત્ર નિત્શે વગેરેનું વાચન શરૂ કરેલું. એ વયે કાવ્યો તો કોનાથી નથી લખાઈ જતાં? એમનાથી પણ લખાઈ ગયેલાં અને સામયિકોમાં પ્રકાશિત પણ થયેલાં. એ પછી પૅરીસની École Normale Supérieureમાં લૂઈ આલ્થુસર અને મિશેલ ફૂકો જેવી હસ્તીઓ પાસે ભણ્યા. એ ઘડતરકાળમાં એમને સમજાઈ ગયેલું કે પોતાના રસનો વિષય ફિલસૂફી છે અને તેમાં ય ફીનૉમિનોલૉજિમાં રુચિ સવિશેષ છે. અગાઉ એ સંસ્થામાંથી સાર્ત્ર સિમૉં દ બૂવા અને મર્લો-પૉન્તિ ભણેલા. 

એ ગાળામાં દેરિદા ઝાં હિપોહ્લીટનાં વ્યાખ્યાનોમાં બેસતા. દરમ્યાન દેરિદા ઍડ્મણ્ડ હ્યુસેર્લની (1859-1938) ફિલસૂફીથી પ્રભાવિત થાય છે અને પોતાના ડિપ્લોમાની ડિગ્રી માટે The Problem of Genesis in Huserl’s Philosophy શોધનિબન્ધ લખે છે. (૧૯૫૩-૫૪). હ્યુસેર્લકૃત Philosophy of Arithmetic અને Crisis ગ્રન્થો વિશેની ય ચર્ચાનો સમાવેશ કરતો એ શોધનિબન્ધ હ્યુસેર્લ પરનું એક સમીક્ષાત્મક અધ્યયન છે. એનું ફ્રૅન્ચમાં ૧૯૯૦-માં અને અંગ્રેજી અનુવાદ રૂપે ૨૦૦૩-માં પુસ્તક રૂપે પ્રકાશન થયું હતું. 

એ વિશે વીગતે કહું એ પહેલાં હ્યુસેર્લની ફિલસૂફીનાં બે વાનાં વિશે સ્વલ્પ વાત કરવી જરૂરી છે: 

હ્યુસેર્લ ફીનૉમિનોલૉજિના સ્થાપક કહેવાય છે. એમની ફિલસૂફી મનુષ્યચેતના અને મનુષ્યવ્યક્તિને થતા અનુભવોનું દાર્શનિક અધ્યયન છે. આત્મલક્ષીતા અને અનુભવના સત્ત્વની તપાસને હ્યુસેર્લ પોતાનું ધ્યાનકેન્દ્ર ગણે છે એટલું જ નહીં અનુભવને જ વાસ્તવિકતા અને જ્ઞાનના બોધનો પાયો ગણે છે. સૂચવે છે કે પૂર્વધારણાઓ અને બાહ્ય માન્યતાઓને બાજુએ રાખીને અનુભવદ્રવ્યને એક આવિર્ભાવ રૂપે તપાસવામાં આવે એ વલણ ફિલસૂફીમાં અતિ આવશ્યક છે. 

એ તપાસ-પદ્ધતિ છે, epoché and phenomenological reduction. હ્યુસેર્લને epoché સંજ્ઞા પ્રાચીન skepticismમાંથી – સંશયવાદમાંથી – મળી છે. epochéની રીતે વિશ્વ વિશેના નિર્ણયોને સંશયથી જોવાય છે. પૂર્વધારણાઓ અને માન્યતાઓનું bracketing થાય છે એટલે કે એને બાજુએ મુકાય છે. પરિણામે ક્ષેત્ર ઘટી જાય છે અને તેથી ચેતનાની જ સંરચના પર બધું ધ્યાન કેન્દ્રિત થઈ શકે છે. એવા phenomenological reductionને કારણે સમજાય છે કે આવિર્ભાવ / અનુભવ શી રીતે સરજાય છે.

બીજું કે હ્યુસેર્લ એ પ્રશ્ન પૂછે છે કે વિશ્વની વસ્તુઓના અનુભવનો પુરાવો – evidence – શો. ઉત્તર એ છે કે અનુભવાતી વસ્તુ ખરેખર છે – truly is – એવો બોધ થાય છે અને એ બોધ બાબતે ગેરસમજ કે ગરબડ નથી હોતી, એ જ એનો પુરાવો છે! તેઓ જણાવે છે કે બોધની ખરાઇ માટે માહિતીચયન – data – એકઠો કરવાની જરૂરત નથી કેમ કે આવિર્ભાવો પોતે જ પોતાને ચેતનાને અર્પે છે, દાખલા તરીકે, ‘આજે મને તાવ આવશે’ એ સહજસ્ફુરણની ખરાઈ કરવા કશે ય જવાની જરૂરત નથી રહેતી. આ અર્પણત્વને હ્યુસેર્લ givenness કહે છે.

દેરિદાએ હ્યુસેર્લની givenness વિભાવનાને પડકારી છે. આવિર્ભાવ પોતે જ પોતાને ચેતનાને અર્પે એ સ્વ-ઉપસ્થિતિને – selfpresenceને – દેરિદા નકારે છે અને જણાવે છે કે ઉપસ્થિતિની દરેક ક્ષણ traceથી લાંછિત હોય છે અને અનુભવો ભાષા અને સંજ્ઞાઓથી ચેપાયેલા બલકે અર્થનિષ્પત્તિની પદ્ધતિથી રચાયા હોય છે. એ કારણે તો અનુભવોનાં અર્થઘટન થઈ શકે છે. ભાષા અને સંજ્ઞાઓની એ મધ્યસ્થીને ન વીસરી શકાય.

સવિશેષે દેરિદાને હ્યુસેર્લની ફીનૉમિનોલૉજિમાં genesisનો ન નિવારી શકાય એવો કોયડો જોવા મળ્યો છે. તેઓ એક આંટી – loop – દર્શાવે છે કે both temporality and meaning must be generated by prior acts of the transcendental subject, but transcendental subjectivity must itself be constituted by an act of genesis.

એક દાખલાથી એ પરિભાષા સમજીએ : ધારો કે તમારે હાંડવો બનાવવો છે. તમે જાણો છો કે હાંડવો બનતાં કેટલો સમય લાગશે. ફિલસૂફીની પરિભાષામાં એ સમયતત્ત્વને temporality કહેવાય — અનુભવની સંરચના તેમ જ ઘટનાઓ અસ્તિત્વ અને વાસ્તવિકતા સાથે જોડાયેલો લાક્ષણિક સમયસંવિભાગ. હાંડવો meaning છે. હાંડવો બનાવતાં પહેલાં તમે શીખી લીધેલું કે કઈ ક્રિયા-પ્રક્રિયાથી બનશે. શીખવાની એ ક્રિયા મૂળારમ્ભ છે, act of genesis. તમે હાંડવાના કર્તા એટલે કર્તા પારગામી આત્મલક્ષીતા, transcendental subjectivity.

હ્યુસેર્લ કહે છે કે ચેતનાને સમયનો અનુભવ અદ્યતન-ભૂતકાળ નિકટતમ-ભવિષ્ય અને જિવાતા-વર્તમાનની આન્તરક્રિયાથી થતો હોય છે. એમણે retention, protention અને living presentની એ આન્તરક્રિયાનું વર્ણન કરીને સમયના સાતત્યની સંરચના સમજાવી છે. તદનુસાર એમનું મન્તવ્ય બને છે કે અર્થ અને કર્તાની સંરચનામાં સ્થિરતા લાવનારું પરિબળ સમય છે. સ્થિરતા નથી આવતી કહીને દેરિદા એ મન્તવ્યને ય પડકારે છે. હ્યુસેર્લમાં એમને temporality meaning અને transcendentle subjectivityનો સમ્બન્ધ સ્થગિત અને દુષ્કર લાગ્યો એટલે વિશેષ ચર્ચામાં એ માટે એમણે tension શબ્દ પ્રયોજ્યો. દેરિદા tension શબ્દનો પ્રયોગ એક વિભાવના તરીકે કરતા હોય છે અને ત્યારે એનો અર્થ થતો હોય છે, તંગ અવસ્થિતિ. 

હાંડવો બનાવવા તમારે હાંડવો કેમ બનાવાય એ જાણવું જરૂરી હતું પણ એ જાણવા હાંડવો બનાવવો એ જરૂરી હતું. ઉપર્યુક્ત દીર્ઘ અંગ્રેજી ફકરામાં કહ્યું છે એમ, દેરિદા એને genesisનો કોયડો ગણે છે. વાસ્તવમાં તો પરસ્પરાવલમ્બન ઊભું થયું, અને એમાં મૂળારમ્ભ ક્યાં? મૂળારમ્ભની અવધારણા જ વ્યર્થ ઠરી! આરમ્ભબિન્દુથી માંડીને અર્થ સુધીની યાત્રા અર્થથી આરમ્ભ અને આરમ્ભથી અર્થ એમ એક લચ્છી કે આંટી – loop – છે એમ અવગત થયું. દેરિદાનું મન્તવ્ય છે કે – આ મૂળારમ્ભ છે એમ આંગળી મૂકીને કહી શકાતું નથી કેમ કે મૂળારમ્ભ હમેશાં પૂર્વવર્તી સમ્બન્ધો અને સંદર્ભો પર આધારિત હોય છે.

આમ સંશયો ઊભા કરીને દેરિદાએ હ્યુસેર્લના સુખ્યાત cartesian methodic doubtને – પદ્ધતિવિષયક સંશયમન્ત્રને – એમની જ ફિલસૂફી સામે બરાબર પ્રયોજી જાણ્યો છે. આપણે જોયું કે સ્વ-ઉપસ્થિતિ અને મૂળારમ્ભ જેવા ફિલસૂફીના પાયાના સમ્પ્રત્યયો તેમ જ અર્થ અને મનુષ્ય-અનુભવની સંરચનાઓના સ્વરૂપ વિશે એમણે તીવ્ર પ્રશ્નો કર્યા છે. Speech and Phenomena ગ્રન્થમાં દેરિદા એ જ મતલબ દર્શાવે છે કે ફીનૉમોનોલૉજિ સંજ્ઞાઓ તેમ જ અનુભવની પાયાની સંરચનાઓ પર ભાર મૂકે એ બરાબર છે પણ એથી genesis અને structure વચ્ચે જે તંગ અવસ્થિતિ સરજાય છે તેનું નિરાકરણ નથી મળતું. ફીનૉમોનોલૉજિ અર્થની સુસંગત પ્રાંજલ ભૂમિકાની અપેક્ષા સેવે એ બરાબર છે પણ તંગ અવસ્થિતિ એને પડકારે છે અને વિરોધાભાસો વિરોધાભાસો જ રહે છે.

જો કે આ વિરોધાભાસો મને ફળપ્રદ લાગ્યા છે – productive. કેમ કે એથી પરમ્પરાગત વિભાવનાઓમાં રહેલી મુશ્કેલીઓ પ્રકાશિત થાય છે અને નવી વિભાવનાઓના સર્જનની તકો ઊભી થાય છે. પરિણામે વિમર્શ-પરામર્શ વિકસે છે. પૂરેપૂરો અર્થ પકડવાની વૃત્તિ પર પણ કાપ આવે છે કેમ કે અર્થ તો સદા ગતિમન્ત હોય છે. દેરિદા પણ વિરોધાભાસોને નિષ્ફળતા નથી ગણતા બલકે એને ચિન્તનમાં પ્રગતિ કાજેના આધારસ્રોત કહે છે. દાખલા તરીકે, ઉપસ્થિતિ અને અનુપસ્થિતિની આન્તરલીલાને કારણે વૈકલ્પિક પરિપ્રેક્ષ્યો અને અર્થઘટનો માટે જગ્યા મળે છે અને પરિણામે બૌદ્ધિક સર્જકતા ખીલે છે. વિરોધાભાસોની એ સંસૃજનાત્મક શક્તિની નૉંધ લેવી જોઈશે. આ વિરોધાભાસો વિચારકોને જાણે ધક્કો મારીને કહે છે કે પાયાની અવધારણાઓ વિશે પ્રશ્નો કરો અને નવ્ય પદ્ધતિઓ શોધો — તમારું ક્ષેત્ર ફીનૉમિનોલૉજિનું હોય કે સાહિત્યનું કે સાહિત્યસમીક્ષાનું. આ વાત કોઈપણ જ્ઞાનવારતાને એટલી જ લાગુ પડે છે. બધું બરાબર અને નિશ્ચિત છે એમ ગણીને નિશ્ચિન્ત થઈ બેસી રહેવાના મનોવલણનો વિલય ઝંખતા આ વિરોધાભાસો રૂપાન્તરણકારી છે એની પણ નૉંધ લેવી જોઈશે.     

આ બધા પ્રશ્નો અને પડકારોનો એ અર્થ નથી કે દેરિદા ફીનૉમિનોલૉજિને નકારે છે. અર્થ એ છે કે એની કોયડારૂપ પદ્ધતિઓને એમણે પરિષ્કૃત કરી અને સ્વકીય દૃષ્ટિએ વિકસાવી. વિઘટનવિચાર ફિલસૂફીની એક શાખા તરીકે ફીનૉમિનોલૉજિ પર ભિન્ન અને વિલક્ષણ સ્વરૂપે ઊભો છે એવું લાગે છતાં કહેવું જોઈશે કે એને ઉલ્લંઘીને એ ખાસ્સો વિકસ્યો છે. 

આવા બધા પ્રકારે ફીનૉમિનોલૉજિમાં અવગાહન કરતા દેરિદા દસેક વર્ષ બાદ ફીનૉમિનોલૉજિથી ફંટાઈ જાય છે અને વિઘટન-વિચારની આવશ્યકતા ચીંધતા રહે છે.

શોધનિબન્ધના આ મુદ્દાને મેં આટલું મહત્ત્વ આપ્યું તે સકારણ છે કેમ કે એ દેરિદાની ફિલસૂફ તરીકેની સ્વાયત્ત કારકિર્દીનું પ્રારમ્ભબિન્દુ છે.

આ લેખમાળામાં અન્યતા આતિથ્ય મૈત્રી હિંસા ન્યાય કાયદા મૃત્યુદણ્ડ આતંકવાદ 9/11 વગેરે નીતિમત્તાવિષયક બાબતો તેમ જ સ્નેહ પ્રેમ જાતીયતા જીવન મૃત્યુ શુભ દુરિત તેમ જ કેળવણી સાહિત્ય અને રાજકારણ વિશેના દેરિદાના વિચારો હું યથાપ્રસંગે પરિચયાર્થે રજૂ કરીશ પણ આ ક્ષણે એમના અધ્યયન-અધ્યાપનની આ ચાલુ વારતા સમ્પન્ન કરું. 

ડિપ્લોમા પછી ડૉક્ટરલ થીસીસ માટે દેરિદાએ વિલક્ષણ વિષય પસંદ કરેલો : The Ideality of the Literary Object. ખાસ્સું કામ થયેલું પણ પ્રોજેક્ટ પડતો મૂકવો પડેલો કેમ કે વચગાળે જ માર્ગદર્શક હીપોહ્લીટનું અવસાન થયેલું. તેમ છતાં વરસો પછી ૧૯૮૦માં દેરિદાને એમના sur travauxને આધારે – વિદ્યાકીય સમગ્ર કાર્યને આધારે – ડૉક્ટરેટની પદવી આપવામાં આવેલી. એ થીસીસ-ડીફેન્સમાં દેરિદાએ રજૂ કરેલાં સમર્થનો અને વિચારો એમના The Time of Thesis: Punctuations ગ્રન્થમાં ઉપલબ્ધ છે. એમાં એ પ્રસંગના સ્વાનુભવ વિશે અને શૈક્ષણિક તેમ જ વિદ્વત્તાયુક્ત લેખનમાં વિરામચિહ્નોના ફિલસૂફીપરાયણ સંકેતો વિશે દેરિદાએ સરસ વાતો કરી છે. 

૧૯૫૬-૫૭માં દેરિદા બોટમાં અમેરિકા જાય છે. એમને હાર્વર્ડ યુનિવર્સિટીની સ્કૉલરશિપ મળી હોય છે. આશય હતો હ્યુસેર્લની હસ્તપ્રતોના અધ્યયનનો પણ ભાઇસાહેબે હાર્વર્ડમાં બેસીને જૉય્યસની Ulysses વાંચ્યા કરેલી. જો કે એ નવલનું ઊંડું અધ્યયન કરેલું. વિઘટન સંદર્ભે Ulyssesને એમણે સીમાચિહ્નરૂપ સર્જનાત્મક કૃતિનો દરજ્જો આપ્યો છે. ત્યારે દેરિદા ફ્રૅન્ચ મનોવિશ્લેષક Marguerite Aucouturierને પરણ્યા હતા જેમનું 2020-માં કોરોનાવાઇરસને કારણે ૮૭ વર્ષની વયે અવસાન થયેલું.

દેરિદાએ વરસો લગી પૅરીસની Sorbonne universityમાં ફિલસૂફીનું અધ્યાપન કર્યું. પછીનાં વરસોમાં અમેરિકાના અનેક પ્રવાસો કર્યા. ૧૯૭૫-થી ૮૬ દરમ્યાન તેઓ દર વર્ષે યેલ યુનિવર્સિટી ગયા હતા. એ સમયગાળાના વિવેચનને Yale School નામ અપાયું છે. (૧૯૯૨-માં હું યેલમાં ‘વિઝિટિન્ગ ફૅલો’ તરીકે ગયેલો, પૃચ્છા કરેલી કે કશું દેરિદાની સ્મૃતિમાં સચવાયું હતું કે કેમ. પણ એ લોકો પાસે ચૉક્કસ કશું હતું નહીં.). ૧૯૮૭-થી અનેક વર્ષો લગી દેરિદા કૅલિફોર્નિયાની ઇર્વિન યુનિવર્સિટીમાં વ્યાખ્યાનો આપવા ગયા હતા.

પરન્તુ ૧૯૬૬-માં બાલ્ટિમોરની જૉન્સ હૉપકિન્સ યુનિવર્સિટીની મુલાકાત એમના માટે તેમ જ એમના અંગ્રેજીભાષી અધ્યેતાઓ માટે, સવિશેષે અમેરિકન વિદ્વાનો માટે, ફળદાયી પુરવાર થઈ. યુનિવર્સિટીએ યોજેલા એ અન્તરરાષ્ટ્રીય જ્ઞાનસત્રમાં દેરિદાએ વ્યાખ્યાન આપ્યું : Structure, Sign, and Play in the Discourse of the Human Sciences. માત્ર ૩૬ વર્ષના દેરિદાની કારકિર્દીમાં યશકલગીરૂપ એ વ્યાખ્યાન અનુ-સંરચનાવાદ અને વિઘટનશીલ ફિલસૂફી તેમ જ ચિન્તન માત્ર માટે પાયાનું પુરવાર થયું છે. 

વિશેષ વાચન માટે સૂચિ :

1

Derrida, J. (1973). Speech and Phenomena: And Other Essays on Husserl’s Theory of Signs. Translated by D. B. Allison. Evanston: Northwestern University Press.

2

An article titled ‘Difference and Presence: Derrida and Husserl’s Phenomenology of Language, Time, History, and Scientific Rationality’ is authored by Rudolf Bernet, Charles Driker-Ohren, and Mohsen Saber. link.springer.com

3

aphelis.net ‘Punctuations: The Time of a Thesis’ by Jacques Derrida, tr. Kathleen McLaughlin, Stanford: Stanford University Press, 2004.

4

‘: A Biography’ by Benoît Peeters, tr. Andrew Brown, Polity Press,  2013.

= = =

‘ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ’ : “પરબ” : May 2025-માં પ્રકાશિત લેખ —

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર