[સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલ (૧૮૭૫-૧૯૫૦) ભારતીય રાષ્ટ્રીય કાઁગ્રેસના સૌથી મહત્ત્વપૂર્ણ નેતાઓમાંના એક હતા, જેમણે ભારતીય સ્વતંત્રતા આંદોલનમાં અને પછી એક એકીકૃત તથા સ્વતંત્ર ભારતના નિર્માણમાં મહત્ત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવી હતી. તેઓ તેમની કેબિનેટમાં દેશના પ્રથમ ગૃહ મંત્રી અને નાયબ વડા પ્રધાન હતા. બંને શબ્દો—નેહરુ અને પટેલ—ઘણી વખત અનેક મુદ્દાઓ પર અસહમત થઈ જતા હતા. આ મતભેદ વ્યક્તિગત અને જાહેર બંને રીતે વ્યક્ત થતો હતો. તેમ છતાં બંને વ્યક્તિઓ એકબીજાનો ખૂબ આદર કરતા હતા અને ભારતના સામાજિક તથા રાજકીય જીવનમાં એકબીજા દ્વારા કરવામાં આવેલા યોગદાનને ખુલ્લેઆમ વખાણતા-સ્વીકારતા હતા. આ લેખ આ જ બિંદુને દર્શાવે છે.]

જવાહરલાલ અને હું સાથે સાથે કાઁગ્રેસના સભ્ય, આઝાદીના સિપાહી, કાઁગ્રેસની કાર્યકારિણી અને અન્ય વ્યૂહરચનાઓના સહકાર્યકર, મહાત્માજીના—જેઓ આપણા દુર્ભાગ્યથી આપણને મોટી જટિલ સમસ્યાઓ સાથે ઝઝૂમવા માટે છોડી ગયા છે—અનુયાયીઓ, અને આ વિશાળ દેશની શાસન વ્યવસ્થામાં અધિક ભારના વાહક રહ્યા છીએ. આટલા વિવિધ પ્રકારના કર્મક્ષેત્રોમાં સાથે રહીને અને એકબીજાને જાણીને અમારામાં પરસ્પર સ્નેહ હોવો સ્વાભાવિક હતો. સમયની ગતિ સાથે તે સ્નેહ વધતો ગયો છે અને આજે લોકો કલ્પના પણ નથી કરી શકતા કે જ્યારે આપણે અલગ થઈએ છીએ અને પોતાની સમસ્યાઓ અને મુશ્કેલીઓનો ઉકેલ કાઢવા માટે એકબીજા સાથે મળીને વિચાર નથી કરી શકતા, તો આ અંતર અમને ઘણું ખટકે છે. પરિચયની આ ઘનિષ્ઠતા, આત્મીયતા અને ભાઈસમાન સ્નેહને કારણે મારા માટે તેની સમીક્ષા સામાન્ય લોકો માટે રજૂ કરવી મુશ્કેલ બની જાય છે. પરંતુ દેશના આદર્શ, જનતાના નેતા, રાષ્ટ્રના વડા પ્રધાન અને સૌના લાડકા જવાહરલાલને, જેમના મહાન કાર્યોનો ભવ્ય ઇતિહાસ સૌની સામે ખુલ્લી પોથી જેવો છે, મારા અનુમોદનની કોઈ જરૂર નથી.

દૃઢ અને નિષ્કપટ યોદ્ધા તરીકે તેમણે વિદેશી શાસન સામે અવિરત યુદ્ધ કર્યું. યુનાઇટેડ પ્રોવિન્સના ખેડૂત આંદોલનના આયોજક તરીકે પ્રથમ ‘દીક્ષા’ મેળવીને તેઓ અહિંસક યુદ્ધની કળા અને વિજ્ઞાનમાં સંપૂર્ણ નિપુણ બની ગયા. તેમની લાગણીઓની તીવ્રતા અને અન્યાય અથવા ઉત્પીડન સામેના તેમના વિરોધે ટૂંક સમયમાં જ તેમને ગરીબી પર જેહાદ જાહેર કરવા મજબૂર કરી દીધા. દીન પ્રત્યેની સહજ સહાનુભૂતિ સાથે તેમણે નિર્ધન ખેડૂતોની સ્થિતિ સુધારવાના આંદોલનની આગમાં પોતાને ઝોંકી દીધા. ક્રમશઃ ઊંચે થી ઊંચા શિખરો પર પહોંચાડી દીધા છે. પત્નીની બીમારીને કારણે કરવામાં આવેલી વિદેશયાત્રાએ ભારતીય રાષ્ટ્રવાદ સંબંધિત તેમની લાગણીઓને એક આકાશી આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તર પર પહોંચાડી દીધી. આ તેમના જીવન અને ચરિત્રના તે આંતરરાષ્ટ્રીય વલણની શરૂઆત હતી જે આંતરરાષ્ટ્રીય અથવા વિશ્વ સમસ્યાઓ પ્રત્યેના તેમના વલણમાં સ્પષ્ટપણે દેખાય છે. તે સમયથી જવાહરલાલે ક્યારે ય પાછળ વળીને નથી જોયું; ભારતમાં પણ અને બહાર પણ તેમનું મહત્ત્વ વધતું જ ગયું છે. તેમની વૈચારિક નિષ્ઠા, ઉદાર વૃત્તિ, તીક્ષ્ણ દૃષ્ટિ અને લાગણીઓની સત્યતા પ્રત્યે દેશ અને વિદેશની લાખો જનતાએ શ્રદ્ધાંજલિ અર્પણ કરી છે.

આથી તે યોગ્ય જ હતું કે સ્વતંત્રતાના પ્રભાત પહેલાંના ઘોર અંધકારમાં તેઓ આપણા માર્ગદર્શક જ્યોતિ બન્યા, અને સ્વાધીનતા મળતાં જ જ્યારે ભારતની આગળ સંકટ પર સંકટ આવી રહ્યા હોય ત્યારે આપણા વિશ્વાસનું કેન્દ્ર બન્યા અને આપણી જનતાનું નેતૃત્વ કર્યું. અમારા નવા જીવનના છેલ્લા બે કઠિન વર્ષોમાં તેમણે દેશ માટે જે અથાક પરિશ્રમ કર્યો છે, તેને મારા કરતાં વધુ સારી રીતે કોઈ નથી જાણતું. આ અવધિમાં તેમને પોતાના ઉચ્ચ પદની ચિંતાઓ અને પોતાની ગંભીર જવાબદારીઓના ભારને કારણે ઝડપથી વૃદ્ધ થતા જોયા છે. શરણાર્થીઓની સેવામાં તેમણે કોઈ કસર નથી છોડી, અને તેમાંથી કોઈ શાયદ જ તેમની પાસેથી નિરાશ પાછા ફર્યા હોય. કોમનવેલ્થની પરામર્શોમાં તેમણે નોંધપાત્ર ભાગ લીધો છે, અને વિશ્વના મંચ પર પણ તેમનું કાર્ય અત્યંત મહત્ત્વપૂર્ણ રહ્યું છે. પરંતુ આ બધું છતાં તેમના ચહેરા પર યુવાનીની જૂની ચમક કાયમ છે, અને તે સંતુલન, મર્યાદા-જ્ઞાન અને ધૈર્ય, મિલનસારી, જે આંતરિક સંયમ અને બૌદ્ધિક અનુશાસનનો પરિચય આપે છે, હજુ પણ જેમના તેમ છે. નિ:શંક તેમનો ક્રોધ ક્યારેક ફાટી નીકળે છે, પરંતુ તેમની અધીરાઈ, કારણ કે ન્યાય અને કાર્ય-તત્પરતા માટે હોય છે અને અન્યાયને સહન નથી કરતું, તેથી આ વિસ્ફોટો પ્રેરણાદાયી જ હોય છે અને બાબતોને ઝડપ અને પરિશ્રમ સાથે ઉકેલવામાં મદદ કરે છે. આ માની લો સુરક્ષિત શક્તિ જ છે, જેની મદદથી આળસ, દીર્ઘસૂત્રતા અને લગન અથવા તત્પરતાની ઊણપ પર વિજય મેળવાય છે.

ઉંમરમાં મોટા હોવાને કારણે મને અનેક વખત તેમને શાસન-વ્યવસ્થા અથવા સંગઠનના ક્ષેત્રમાં અમારી સામે આવતી સમસ્યાઓ પર સલાહ આપવાનું સૌભાગ્ય મળ્યું છે. મેં હંમેશાં તેમને સલાહ લેવા તૈયાર અને માનવા તૈયાર જ જોયા છે. કેટલાક સ્વાર્થી લોકોએ અમારા વિશે ભ્રમ ફેલાવવાનો પ્રયત્ન કર્યો છે અને કેટલાક નિર્દોષ વ્યક્તિઓ તેના પર વિશ્વાસ પણ કરી લે છે, પરંતુ વાસ્તવમાં અમે આજીવન સહકારીઓ અને ભાઈઓની જેમ સાથે કામ કર્યું છે, અને એકબીજાના મતામતનો હંમેશાં આદર કર્યો છે જેમ કે ઊંડો વિશ્વાસ હોય ત્યારે જ કરી શકાય. તેમના મનોભાવ યુવાનોના ઉત્સાહથી લઈને પ્રૌઢ ગંભીરતા સુધી સતત બદલાતા રહે છે, અને તેમાં તે માનસિક લચક છે જે બીજાને સહન પણ કરી લે છે અને નિરુત્તર પણ કરી દે છે. રમતા બાળકોમાં અને વિચારમાં ડૂબેલા વૃદ્ધોમાં જવાહરલાલ સમાન ભાવથી ભાગ લઈ લે છે. આ લચક અને બહુમુખીતા જ તેમના અજસ્ર યૌવનનું, તેમની અદ્ભુત ચપળતા અને તાજગીનું રહસ્ય છે.

તેમના મહાન અને ઉજ્જવળ વ્યક્તિત્વ સાથે આ થોડા શબ્દોમાં ન્યાય નથી કરી શકાતો. તેમના ચરિત્ર અને કાર્યોનો બહુમુખી વિસ્તાર વર્ણનથી પર છે. તેમના વિચારોમાં ક્યારેક તે ઊંડાઈ હોય છે જેનું તળ ન મળે, પરંતુ તેમની નીચે હંમેશાં એક નિર્મળ પારદર્શી ખરાપણું, અને યૌવનની તેજસ્વિતા રહે છે, અને આ ગુણોને કારણે સર્વસામાન્ય—જાતિ ધર્મ દેશની સીમાઓ પાર કરીને—તેમની સાથે સ્નેહ કરે છે.

સ્વાધીન ભારતની આ અમૂલ્ય નિધિનું આપણે આજે, તેમની હીરક જયંતીના અવસરે, અભિનંદન કરીએ છીએ. દેશની સેવામાં, અને આદર્શોની સાધનામાં તેઓ સતત નવા વિજય પ્રાપ્ત કરતા રહે.

– વલ્લભભાઈ પટેલ

૧૪ ઓક્ટોબર, ૧૯૪૯

સૌજન્ય : હિદાયતભાઈ પરમારની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર