જેમ પૈસાનો અભાવ દુઃખ લાવશે જ, એવી કોઈ ગેરંટી નથી, તેવી જ રીતે પૈસા હશે, તો સુખ આવશે જ, એવી પણ કોઈ ગેરંટી નથી.

પૈસા હોય, તો પાયાની જરૂરિયાતો સંતોષાય છે, પણ તેનાથી આગળ લાંબા ગાળાના સંતોષ માટે સંપત્તિ બેમતલબ બની જાય છે. વાસ્તવમાં, લાંબા ગાળે સુખનો અહેસાસ ઘટે છે. આપણને પૈસાની આદત પડી જાય છે અને એની નવીનતા ખતમ થઇ જાય છે. સાઇકલ ફેરવતા હો અને કાર ખરીદો, તો સુખ મળે છે, પણ કાર જેમ જૂની થાય, તેમ સુખ પણ જૂનું થઈ જાય છે. આપણા પિતા કે દાદા કરતાં આપણી પાસે વધુ વૈભવ છે, પણ આપણે આપણા પિતા કે દાદા કરતાં વધુ સુખી છીએ? માણસો જંગલમાં રહેતા હતા, તેના કરતાં આજે પુષ્કળ સુવિધાઓ અને સમૃદ્ધિમાં રહે છે, પણ તેની સરખામણીમાં તેમના સુખના અહેસાસમાં પણ વૃદ્ધિ થઈ છે?

હકીકતમાં, આપણને ખબર જ નથી કે સુખ શું છે અને આવે ક્યાંથી. આપણે એવા ડ્રાઈવર છીએ, જે પૂરા જોશથી પેડલ દબાવે છે, પણ કાર ન્યુટ્રલમાં જ છે. જૂના સમયમાં તેલ કાઢવા માટે ઘાંચીની ઘંટી પર બળદને બાંધવામાં આવતા હતા. બળદ ગોળ-ગોળ ફરે એટલે ઘંટીમાં તલ પીસાય. અને બળદની આંખે ડાબલા બાંધી રાખ્યા હોય, એટલે એને માત્ર સીધું જ દેખાય, આજુબાજુમાં ના દેખાય. એટલે બળદને એવું લાગે કે એ ક્યાંક જઈ રહ્યો છે, પણ વાસ્તવમાં એ ગોળ-ગોળ જ ફરતો હોય. આપણું પણ આવું જ છે. પેઢી દર પેઢી આપણી ખરીદશક્તિ વધતી જાય છે, પણ આપણે સુખની દિશામાં આગળ વધવાને બદલે ગોળ-ગોળ ફરીએ છીએ.

જનમત સંગ્રહ કરવાનું કામ કરતી ‘ગેલપ’ નામની એક પ્રતિષ્ઠત કંપની સન ૨૦૦૫થી, વિશ્વભરના દેશોમાં લોકોને શૂન્યથી દસના સ્કેલ પર તેમના જીવનનો સંતોષ જણાવવાનું કહે છે. એમાંથી સમાચારપત્રોની હેડલાઈન બને તેવાં પરિણામ આવે છે : દેશ સરેરાશ જેટલો વધુ ધનવાન, લોકોનું સરેરાશ વ્યક્તિગત સુખ એટલું વધુ. તેનું સાદું ગણિત એવું છે કે વ્યક્તિદીઠ ગ્રોસ ડોમેસ્ટિક પ્રોડક્ટ (જી.ડી.પી.) વધારો, તો એનો સંતોષ પણ વધે.

જો કે દેશની સમૃદ્ધિ અને દેશના સુખ વચ્ચેનો સંબંધ એટલો મધુર નથી. ૧૯૭૪માં રીચાર્ડ ઈસ્ટરલીન નામના એક અર્થશાસ્ત્રીએ શોધી કાઢ્યું હતું કે અમેરિકામાં ૧૯૪૬થી ૧૯૭૦ વચ્ચે જી.ડી.પી.માં ૬૫ ટકાની વૃદ્ધિ થઇ હતી, પણ સરેરાશ જીવનનો સંતોષ સ્થિર થઈ ગયો હતો. ઈસ્ટરલીને કહ્યું કે આર્થિક મંદી કામચલાઉ દુઃખ લાવે છે, પણ લાંબા ગાળાના જી.ડી.પી.ના વિકાસથી સુખ આવે, તે જરૂરી નથી.

તમે વર્લ્ડ ઇકોનોમિક ફોરમની બેઠકમાં રાત્રે કોકટેલ પાર્ટીમાં નરેન્દ્રભાઈ મોદીને એક ખૂણામાં લઈ જાવ અને પૂછો કે આ વિકાસથી શું થશે, તો તેમનો સંભવિત જવાબ હશે કે, “લોકોને ઉત્તમ જીવન સ્તર, ઉત્તમ આરોગ્ય સેવા, મોટા ઘરો, તેજ દોડતી મોટરકારો અને મોબાઈલ કનેક્ટિવિટી પૂરી પાડવી હોય, તો આર્થિક વિકાસ જરૂરી છે.” તમે વધારે ખણખોદ કરવા પૂછો કે ઉત્તમ જીવન સ્તરથી શું થાય, તો નરેન્દ્રભાઈ કદાચ કહેશે કે, “તમને આટલી ય સમજ પડતી નથી! એનાથી લોકો સુખી થાય છે.”

તમે એમ પીછો ના છોડો અને ફરી પૂછો કે, “પણ મોદી સાહેબ, માણસનો ઐતિહાસિક, માનસિક અને બાયોલોજીકલ અભ્યાસ એવું પુરવાર કરે છે માણસ સાઈકલમાંથી સ્કુટર ચલાવતો થયો, ગામડાંમાંથી શહેરમાં જીવતો થયો અને ઝૂપડાંમાંથી બે બેડરૂમના ફ્લેટમાં રહેતો થયો, પણ એનાથી એના સુખમાં વધારો નથી થયો.” “એમાં?” હાથમાં પકડેલો મોકટેલનો ગ્લાસ હેઠે મુકતાં નરેન્દ્રભાઈ કહેશે, “મને આ કોઈએ કહ્યું કેમ નહીં! આવું હોય તો પછી હું આ આર્થિક વિકાસના પ્લાન મુકું પડતા અને હિપ્પી સમુદાયમાં જોડાઈ જાઉં.”

આર્થિક વિકાસનો આ વિરોધાભાસ છે કે તમારે એ કરતા જ રહેવું પડે, પાછા જવાનો માર્ગ બંધ થઈ જાય. સાઇકલ છોડીને સ્કુટર ચલાવ્યું તેનાથી સુખના વધ્યું ના હોય, તો પાછા સાઇકલ પર ના જવાય, આગળ મોટરકાર પર જ જવું પડે. આપણે આપણા જંગલવાસી પૂર્વજો કરતાં આજે અનેક ગણા સમર્થ છીએ, પણ આપણે ઇતિહાસમાં સૌથી સુખી છીએ? આપણને એવું લાગતું નથી. કંદમૂળ ખાતા અને પશુની ચામડી પહેરતા આપણા પૂર્વજોએ જે સ્વર્ગની કલ્પના કરી હતી, એ ઓલરેડી આજે પૃથ્વી પર સાકાર છે, અને છતાં આજના ‘સ્વર્ગવાસીઓ’ કોઈક કારણસર સુખી મહેસૂસ નથી કરતા.

“હું અને મારું સુખ’ના વધતા જતા વ્યક્તિવાદી અભિગમના કારણે અને સામૂહિક કે પારિવારિક વિચારધારાઓનાં પતનના કારણે ‘સુખ’ એક એવી જણસ બની ગઈ છે કે દરેક સરકારના અને દરેક મૂડીવાદીના પ્લાનમાં એ કેન્દ્રમાં છે. દુનિયાભરમાં ઉપભોગની ચીજ-વસ્તુઓનું જે અભૂતપૂર્વ ઉત્પાદન થઈ રહ્યું છે, તે માણસને ‘સુખી’ બનાવવામાં માટે છે. દરેક દેશ મૂડીવાદી થઈ રહ્યો છે અને દરેક સમાજ ઉપભોક્તાવાદી બની ગયો છે. બજારમાં જે ચીજો મળે છે તે સુવિધા ઓફર નથી કરતી, સુખ ઓફર કરે છે. ટુરીઝમ ઉદ્યોગ તમને કહે છે કે ફ્રાંસમાં આલ્પ્સ પર્વતોમાં ફરવા જશો, તો સુખી થશો. ફૂડ ઉદ્યોગ કહે છે કે મેક્સિકન તાસ્કો ફૂડ ખાશો, તો સુખી થશો. મોબાઇલ ફોનની કંપનીઓ તમને કહે છે કે અમારો સ્માર્ટફોન તમને સુખનો અનુભવ કરાવશે.

૨૦૦૭માં યુરોપિયન કમિશને જીડીપીના સ્થાને લોકોનાં સુખના અહેસાસના આધારે ‘બિયોન્ડ જીડીપી’નો પ્રોગ્રામ શરુ કર્યો હતો. જી.ડી.પી.માં માલસમાનના ઉત્પાદન અને ખપતને માપવામાં આવે છે. ‘બિયોન્ડ જી.ડી.પી.’માં માણસના સ્વાસ્થ્ય, શિક્ષણ અને પર્યાવરણ પર ફોકસ કરવામાં આવે છે. આજ પ્રકારના પ્રયોગો થાઇલેન્ડ, કેનેડા, ઇઝરાયેલ અને બ્રાઝિલમાં પણ કરવામાં આવ્યા છે.

૨૦૧૪માં ૨૦ દેશોના યુવાનોને એક સરવેમાં પૂછવામાં આવ્યું હતું કે, “તમને કેટલી હદ સુધી એવું લાગે છે કે, આજની યુવા પેઢીનું જીવન, તેમનાં માતા-પિતાની પેઢી કરતાં વધુ સારું કે વધુ ખરાબ છે?” આમાં જી.ડી.પી. પ્રમાણે રેન્કિંગમાં આવતા પ્રથમ ૧૦ સમૃદ્ધ દેશોના સરાસરી માત્ર ૩૭ પ્રતિશત યુવાઓને જ એવું લાગ્યું હતું કે, એમની પાછલી પેઢી કરતાં એમનું જીવન બહેતર છે. આમાં સૌથી સમૃદ્ધ અમેરિકાના માત્ર ૨૯ પ્રતિશત યુવાનોને જ જીવન સારું હોવાની આશા હતી. સંસારના સૌથી સમૃદ્ધ દેશોની યુવા પેઢીને એનું ભવિષ્ય જો ઉજ્જડ દેખાતું હોય તો, તરક્કીને જી.ડી.પી.ના માપદંડથી જોવા સામે સવાલ થવો જોઈએ.

ઉપર કહ્યું તેમ, જી.ડી.પી. માણસના આંતરિક સુખને ધ્યાનમાં લેતું નથી, તે એની નિષ્ફળતાનું સૌથી મોટું કારણ છે, આધુનિક બાયોલોજી કહે છે કે માણસનું વૈચારિક અને ભાવનાત્મક જગત અબજો વર્ષો જૂની બાયોકેમિકલ સિસ્ટમ મારફતે નિયંત્રિત થાય છે. નફરત, ક્રોધ કે ડર જેવી માનસિક ભાવનાઓની જેમ જ, સુખની આપણી વ્યક્તિગત ભાવના પણ પગાર, પ્રતિષ્ઠા કે પ્રગતિથી નહીં, પણ આપણી અંદર સેરોટોનિન, ડોપેમાઈન અને ઓક્સીટોસિન જેવાં રસાયણોની જટિલ વ્યવસ્થાથી નક્કી થાય છે.

વ્યક્તિ-વ્યક્તિએ આ સિસ્ટમ ભિન્ન રીતે કામ કરે છે. એટલે અમિતાભ બચ્ચનના હાથે એક કરોડની લોટરી લાગી હોય, તે માણસ ત્રીજા જ અઠવાડિયે ડિપ્રેસનની સારવાર કરતો હોય તે શક્ય છે અને સંતાનને ગુમાવી ચુકેલો માણસ ત્રીજા જ દિવસે નોર્મલ જીવન જીવતો હોય, તે શક્ય છે. આ જ કારણથી સ્કુટરમાંથી કાર ફેરવતો માણસ સુખી થઈ ગયો છે, તેવું તારણ ના કાઢી શકાય.

સુખ એ ખરાબ ક્ષણો પર આનંદની ક્ષણોનો સરપ્લસ સરવાળો નથી. સુખ એ ઝૂપડી અને ફ્લેટનો ફર્ક નથી. સુખ એ સમગ્ર જીવનને સાર્થક અને યોગ્ય રીતે જીવ્યાનો સંતોષ છે. જીવન જો સાર્થક હોય, તો ગમે તેટલાં કષ્ટ છતાં, તે સુખી લાગે, પણ જીવનનો કોઈ હેતુ કે અર્થ ના હોય, તો તે પાંચ બેડરૂમના બંગલામાં પણ સુખ ના આપે.

શાયર જાવેદ અખ્તરે જયારે આ શેર લખ્યો હશે, ત્યારે તેમના મનમાં જી.ડી.પી. હશે :

સબ કા ખુશી સે ફાસલા એક કદમ હૈ
હર ઘર મેં બસ એક હી કમરા કમ હૈ

જર્મન ચિંતક ફ્રેડરિક નિત્શેએ જ્યારે આ કહ્યું હશે, ત્યારે તેના મનમાં હેપ્પીનેસ ઇન્ડેક્સ હશે : “જેની પાસે જીવન જીવવાનો અર્થ છે, તે કોઈપણ ભોગે જીવી જાય છે.”

https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=2376253752702670&id=1379939932334062&__tn__=K-R

"સૌથી સુંદર લોકો એ છે જેમણે શિકસ્ત જોઈ છે, જેમણે પીડા જોઈ છે, જેમણે સંઘર્ષ જોયો છે, જેમણે આચકો ખાધો છે અને જેમણે એ તળિયામાંથી એમનો રસ્તો શોધ્યો છે. આવા લોકોમાં કદર, સંવેદનશીલતા અને જીવનની સમજ હોય છે, જે તેમને કરુણા, ભલમનસાઈ અને ગહેરી પ્રેમાળ સહાનુભુતિથી છલોછલ ભરી દે છે. સુંદર લોકો એમ જ નથી બનતા."

— એલિઝાબેથ કુબલર-રોસ,

[ડેથ: ધ ફાઈનલ સ્ટેજ ઓફ ગ્રોથ’]

કાંતિભાઈ છદ્મ હતા. ગાયબ થઇ ગયેલા હતા. કેવી રીતે?

હું કાંતિ ભટ્ટને સિદ્ધાર્થ શાહ તરીકે ઓળખું છું, અથવા ઓળખતો હતો. કાંતિ ભટ્ટને અલગ-અલગ નામે લખવાનો શોખ હતો. શોખ કહો કે અખબારો-સામયિકોની અંદરોઅંદરની હરીફાઈ સામેની ગોઠવણ કહો, કાંતિભાઈને છદ્મ નામો એવાં ફાવી ગયેલાં કે તે નિત નવાં નામો શોધી કાઢતા અને ખુદ એ નામોમાં માનતા થઇ ગયેલા. અમુક નામો તો મને યાદ છે: પ્રેમસ્વરૂપ ભટ્ટાચાર્ય, પ્રિયકાન્ત ભાટિયા, ચંદ્રગુપ્ત મૌર્ય અને નીલેશ કંપાણી. એમાં બે 'સ્ત્રી' કાંતિ ભટ્ટ પણ હતા: મયૂરી શાહ અને પૌલોમી.

મુંબઈમાં 'ગુજરાત સમાચાર'માં કાંતિભાઈ 'આસપાસ' નામની રોજ કોલમ લખતા, એમાં સિદ્ધાર્થ શાહનું નામ આવે. આ ૧૯૯૦ની આસપાસની વાત છે. રોજબરોજની ઘટનાઓ પર, સમાચાર પત્રમાં રોજ કોલમ લખવાની શરૂઆત કાંતિભાઈએ 'આસપાસ'માં કરેલી. જેને સક્રિય પત્રકારત્વ કહે છે અથવા ફિલ્ડ રિપોર્ટીંગ કહે છે, તેમાંથી કાંતિભાઈ 'નવરા' પડ્યા અને કોલમ લખવામાં પરોવાયા, તેમાં આ 'આસપાસ' કોલમનો બહુ મોટો ફાળો.

'ચિત્રલેખા'માં ત્યારે તે કાંતિ ભટ્ટના નામે લખતા અને 'ગુજરાત સમાચાર'માં સિદ્ધાર્થ શાહના નામે. સાતે સાત દિવસ કોલમ આવે. દેશ-દુનિયાના દિવસના સૌથી મોટા સમાચાર હોય, કાંતિભાઈ એમાં પુરક માહિતીઓ ઉમેરીને સાંજે 'આસપાસ' લખે. વાચકોને એ જ દિવસના છાપામાં, એ જ સમાચારનું, તાબડતોબ વધારાનું વાંચન મળતું. પાછળથી આ 'આસપાસ' કોલમ એટલી લોકપ્રિય થઇ કે સિદ્ધાર્થ શાહને પદભ્રષ્ટ કરીને કાંતિ ભટ્ટ એમાં આવી ગયા!

જે નવોદિત પત્રકારો કે લેખકો, પ્રસિદ્ધિના અર્થમાં અને કોપીરાઇટના અર્થમાં, પોતાના નામનો મોહ રાખે છે, તેમને આમાંથી શીખવા જેવું એ છે કે તમે શું લખો છો તે અગત્યનું છે, કોણ લખે છે, તે નહીં. આ સમજવા જેવું છે. લખાણ લેખકથી ઓળખાવું ના જોઈએ, લેખક લખાણથી ઓળખાવો જોઈએ. મોટાભાગના કિસ્સાઓમાં થાય છે ઊંધું. લેખકો પોતાના પ્રેમમાં એટલા પડી જાય છે કે નીચે પોતાની સહી કરીને લખાણને મહાન બનાવવા પ્રયાસ કરે છે.

વાચકો એટલા બબુચક છે નહીં, જેટલા આપણે ધારીએ છીએ. લેખક પ્રસિદ્ધ છે, તેનો મતલબ એ નથી કે એ જે ગાંડુંઘેલું લખે, તે બધું લોકો પસંદ કરે છે. જે દિવસે લેખક એના લખાણ કરતાં મોટો થઇ જાય, ત્યારે એનું લખાણ નાનું થઇ જાય. કાંતિ ભાઈછેક સુધી એમના નામને બદલે એમના લખાણને વફાદાર રહ્યાં. એમને નામનો નહીં, લખાણનો મોહ હતો!

ગુજરાતીમાં આવા અનેક મહાન લેખકો અને પત્રકારો છે, જે તેમના લખાણોના કારણે નાના થઇ ગયેલા છે!

કાંતિ ભટ્ટે લખાણને કાયમ પહેલા નંબરે રાખ્યું. લખનાર કાંતિ ભટ્ટ હોય કે સિદ્ધાર્થ શાહ, શું ફરક પડે છે? તેમના અવસાનના ચાર દિવસ પહેલાં, તેમના ૮૮મા જન્મદિવસની ઉજવણી અને તેમના સન્માનનો એક કાર્યક્રમ ગોઠવાયેલો, તેમાં કાંતિભાઈએ પત્રકારત્વની બહુ સાદી (હવે જે દુર્લભ છે) વાત કરી હતી, "લોકોને માહિતી આપો, તમારા વિચાર નહીં." કાંતિભાઈ સમાચારના, માહિતીના પત્રકાર હતા. આજે પત્રકારો માહિતી નહીં અભિપ્રાય આપે છે, અને એટલે નીચે 'લખનાર હું પોતે' એવી સહી કરે છે. પત્રકાર પોસ્ટમેન જેવો હોય છે. તે ટપાલ પહોંચાડે. ટપાલ શું છે, તે અગત્યનું છે, ટપાલી કોણ છે, તે નહીં. એટલા માટે જ કાંતિ ભટ્ટ એમના લેખ નીચે કોઈ પણ નામ લખી દેતા હતા.

ઉપર લખ્યું તેમ, કાંતિભાઈને છદ્મ નામો ફાવી ગયેલાં. એનું કારણ વ્યવસાયીક મજબૂરી તો હશે જ, હું એને એમની એક આંતરિક મજબૂરીમાં જોઉં છું.

કાંતિ ભટ્ટને કાંતિ ભટ્ટ સામે સમસ્યા હતી. એક રોષ હતો, એક ક્રોધ હતો. એ કાંતિ ભટ્ટને બદલવા માંગતા હતા. તેમનું બચપણ અને યુવાની કંકાસવાળા ઘરમાં પસાર થઇ હતી. તેમના પિતા અત્યંત ક્રોધિત વ્યક્તિ હતા. "પત્રકાર તરીકે નહીં પણ કાંતિલાલ હરગોવિંદ ભટ્ટ તરીકે પણ મેં એકે ય સારી દિવાળી જોઇ નથી. અમુક દ્રષ્ટિએ મારું આખું કુટુંબ શાપિત કુટુંબ હોય તેવું લાગે છે. માત્ર હું પત્રકાર બન્યો અને કાંતિ ભટ્ટ તરીકે લોકો જાણે છે એ એક નાનકડું આશ્વાસન છે, પણ અંગત રીતે મને એ આશ્વાસન ગમતું નથી," એવું કાંતિભાઈએ લખેલું છે.

કાંતિભાઈ તેમના અંગત જીવનમાં અત્યંત ક્રોધિત વ્યક્તિ હતા, એવું કહું તો એમાં નકારાત્મકતાના ભાવ કરતાં, તેમને સમભાવથી જોવાનો પ્રયાસ વધુ છે. કદાચ એ વારસામાં હતું. કદાચ એ જીનેટિક હતું. કાંતિભાઈના એ ક્રોધને બેચેની કે રેસ્ટલેસનેસનું નામ આપી શકાય. આ રેસ્ટલેસનેસ જ એમનો સમુદ્રી કંપાસ બની ગયો અને એમને ગુજરાતી પત્રકારત્વના છેલ્લા મહાન પત્રકારોમાંથી એક બનાવી ગયો. એ ગમે તે નામે લખવા તૈયાર હતા, કારણ કે અંદર જે બેચેની, ક્રોધ અને ફરિયાદ હતી, તે તેમણે લખવા-વાંચવામાં ડુબાડી દીધી હતી. મેં એકવાર એમને સૂચન કરેલું (જયારે એ લખવામાં થોડા પેન-છુટ્ટા થઇ ગયેલા ત્યારે) કે જથ્થાબંધ લખવાની ઓછું કરીને અઠવાડિયે એક મસ્ત લેખ લખોને!

આમતેમ ઉડાઉ જવાબ આપીને મને એમણે કહેલું, "લખીશ નહીં, તો મરી જઈશ." આ સાચું છે. લોકો રાતે ઊંઘ ના આવે તો અલ્પ્રાઝોલમની ગોળીઓ ખાય કે દારૂનો પેગ બનાવે. કાંતિભાઈ લખવા બેસે. મને કહેલું, "રાતે બે વાગે ઊઠીને લખવા બેસી જાઉં છું."

આ બધું વાંચવામાં કે સાંભળવામાં બહુ રોમેન્ટિક લાગે, પણ આ ઘવાયેલા આત્માનાં તરફડિયાં છે, જેને અંગ્રેજીમાં રેસ્ટલેસનેસ એટલે કે બેચેની કહે છે. રેસ્ટલેસનેસ એટલે વ્યાવસયિક અને અંગત જિંદગી પ્રત્યે એક પ્રકારનો અભાવ. "બસ આ જ? બસ આટલું જ?" એ રેસ્ટલેસનેસનો પાયાનો પ્રશ્ન. બહારથી જીવન ભર્યુંભાદર્યું લાગતું હોય, પણ અંદરથી અસંતોષ હોય. તમે વ્યસ્ત હો અને સફળ હો, પણ અંદર ખાલીપણાનો અહેસાસ હોય. આ બેચેની, આ સતહીપણું, આ અવસાદ અને આ ખીજ તમે તમારા બોસ, તમારા દોસ્તો કે તમારા પરિવાર પર ઠાલવી ના શકો. તમને આવા ભાવ કોરી ખાતા રહે કારણ કે જીવનમાં તમે જે વિકલ્પો પસંદ કર્યા છે, તે તમને જોડાવાને બદલે જાત સાથેથી ડિસ્કનેક્ટ કરે.

માણસની સર્જનાત્મકતા આ રેસ્ટલેસનેસમાંથી આવે છે. આપણા જીવનની જે શ્રેષ્ઠતમ ક્ષણો છે, તે ત્યારે આવે છે, જયારે તમે ગહેરાઈમાં અસુખ, અધુરપ અને અસંતોષનો અહેસાસ કરતા હો. તમે જ્યારે અસુવિધા અનુભવો, ત્યારે જ તમે ચીલામાંથી ખુદનો કાંઠલો ઝાલીને બહાર નીકળો અને અસલી જવાબો શોધવાના બીજા રસ્તા અપનાવો.

ઇંગ્લિશ કવિ વિલયમ વર્ડ્ઝવર્થે તેની કવિતા 'ધ રેઈનબો'માં એક યાદગાર લાઈન લખી છે કે 'બાળક એ માણસનો પિતા છે.' એક માણસની ૨૫-૩૫ વર્ષની વયે આંતરિક તંદુરસ્તી કેવી હશે, તેના ચાસ બાળપણમાં જ પડી જાય છે. સ્વીસ મનોવૈજ્ઞાનિક સિગ્મંડ ફ્રોઈડે પહેલીવાર તારણ કાઢ્યું હતું કે વયસ્ક વયે માણસનું માનસિક સ્વસ્થ્ય કેવું હશે, તે તેના બાળપણના અનુભવો પર આધાર રાખે છે.

કાંતિભાઈનો આ ચીલો બચપણમાં અંકિત થઇ ગયો હતો. એ ક્યાંક રેસ્ટલેસ હતા, ક્યાંક ડિસ્કનેક્ટ હતા.

પિતા હરગોવિંદ ભટ્ટ શિક્ષક અને કવિ હતા, પરંતુ કાંતિભાઈની માતા પ્રત્યે અતિ ક્રૂર હતા. કાંતિભાઈની માનસિકતા અહીંથી ઘડાઈ હતી. તેમણે લખ્યું છે કે, "હું મારા પિતાનો પ્રશંસક રહ્યો નથી. પિતા મારા પ્રત્યે ખૂબ પ્રેમાળ, ભોળા અને ઉદાર હતા, પણ મારી માતા પ્રત્યેની તેમની ક્રૂરતા એ મારું કમનસીબ હતું."

કાંતિભાઈ ઘરકામથી ત્રાસેલી માતા અને પિતાના ઝઘડાના સાક્ષી હતા. "બચપણમાં મેં માતા-પિતા વચ્ચેના કમેળને જોયો છે," કાંતિભાઈ લખે છે, "મારા હૃદયમાં એ કમેળ, ખટરાગ અને વિસંવાદના દાઝકા પડયાં છે. પત્રકાર નહોતો ત્યારે જવાનીમાં એ દાઝકાએ મને બળવાખોર બનાવ્યો હતો. મારી બળવાખોરીનું તમામ પરિણામ નાસીપાસીમાં આવ્યું."

એક તો ઘરનો આ માહોલ, એમાં ન ગમતાં પહેલાં લગ્ન અને ઉપરથી આંતરડાની બીમારી. આ ત્રણે બાબતો કાંતિભાઈને કઠતી હતી, અને એમને એમાંથી રસ્તો જોઈતો હતો. એ પત્રકાર ના બન્યા હોત, તો સાધુ થઇ ગયા હોત. આંતરડાની બીમારીથી ત્રાસીને એ ઉરૂલીકાંચનના ગાંધી આશ્રમમાં ઉપચાર માટે ગયા હતા. ત્યાંથી તેમણે હિમાલય જતા રહેવાનું નક્કી કર્યું હતું. ના જવાયું, અને મુંબઈ આવીને પત્રકાર બની ગયા. કાંતિભાઈ જો હિમાલય જતાં રહ્યા હોત અને પાછા આવ્યા હોત, તો તેમનું નામ કાંતિ ભટ્ટ ના હોત.

કાંતિભાઈ એમની પીડાના સમાધાન માટે હિમાલયમાં જઈને સાધુ ના થયા, તે સારું જ થયું. નહીં તો ગુજરાતને એક બહેતર પત્રકાર ના મળ્યો હોત. સાધુઓ નવાં નામ ધારણ કરતા હોય છે, એટલે જ કાંતિભાઈ બીજા નામે લખતા હશે!

કદાચ છદ્મ નામો રાખીને તેમને 'બીજા કોઈક' હોવાનો ક્ષણિક સંતોષ થતો હશે. લખવાનો અને વાંચવો જે શોખ હતો, તે મૂળભૂત રીતે રેસ્ટલેસનેસમાંથી અને ખુદને તલાશવામાંથી આવ્યો હતો. કાંતિ ભટ્ટ 'સિદ્ધાર્થ શાહ' કે 'ચંદ્રગુપ્ત મૌર્ય'ને વાંચે, તો કદાચ એમને પેલા રેસ્ટલેસ કાંતિભાઈના ખોળિયામાંથી બહાર નીકળીને બેઘડી બીજા કોઈ હોવાનો આનંદ આવતો હશે!

કાંતિભાઈએ ખુદને પુસ્તકો વચ્ચે ડુબાડી દીધા હતા. એ ખૂબ લખતા તો હતા, ખૂબ વાંચતા પણ હતા. આમ 'અ-સામાજિક' કહેવાય તેવા કાંતિભાઈને ખાવા-પીવા, હરવા-ફરવાનો શોખ ન હતો એટલે પુસ્તકો, સામયિકો અને સમાચારપત્રોમાં ખૂબ પૈસા વાપરતા. તેમને મળવા જનારા ચાહકો પાછા આવીને, કાંદિવલીમાં 'ક્ષિતિજ' બિલ્ડીંગના ૭માં માળે ફ્લેટમાં દરેક રૂમમાં પથરાયેલાં પુસ્તકોની અધધધ સંખ્યાનાં ગુણગાન ગાતા. કાંતિભાઈને ય મઝા આવતી. એ ચાહકોને પુસ્તકો જોવા બોલાવતા.

ગુજરાતી વાચકો ભલે કાંતિભાઈને માહિતીના પત્રકાર તરીકે જાણતા હોય, પણ મને લાગે છે કે પત્રકારત્વથી દૂર, એક માણસ કાંતિભાઈ તરીકે તેઓ તેમની ચિંતનની કોલમોમાં ખુદની બેચેનીનો રસ્તો શોધતા હતા. ગુજરાતીમાં ચિંતનનાં લખાણોના નામે બહુ મોટી છેતરપીંડી ચાલે છે, પણ કાંતિભાઈમાં એક અસલી અધ્યાત્મિક ખોજ હતી. મૂળે જે હિમાલયમાં પલાયનવાદનો આશરો લેવાની પેલી વર્ષો પહેલાં વૃત્તિ હતી, તેણે માહિતીના પત્રકારત્વમાંથી પોરો ખાધા બાદ, ચિંતનાત્મક લખાણોમાં માથું ઊંચક્યું હતું.

એ લગભગ તમામ વિષયો પર લખી શકતા હતા અને તે માટે તેમની પાસે તમામ પ્રકારનાં પુસ્તકો હતાં, પણ એમનો અંગત પ્રેમ અધ્યાત્મ અને મનોવિજ્ઞાનનાં પુસ્તકોમાં હતો. આમ પણ મનોવિજ્ઞાન અધ્યાત્મનું જ આગલું કદમ છે, જે માણસના વૈચારિક અને ભાવનાત્મક જીવનને સમજવાનો પ્રયાસ કરે છે. કાંતિભાઈને પોતના વિશેના અમુક સવાલોના જવાબ જોઈતા હતા અને એટલે એ પુસ્તકોમાં માથાં મારતા હતા. એવું કહી શકાય કે હિમાલયમાં જઈ ના શક્યા, એટલે ઘરમાં પુસ્તકોનો હિમાલય ખડકી દીધો. એ માત્ર લખવા માટે જ નહીં, પણ સમજવા માટે અને સમજણના માધ્યમથી ખુદને બદલવા પણ માંગતા હતા.

એ એમનો મોહ બની ગયું. એ પુસ્તકોમાં અટવાઈ ગયા. એક અનુભવ કહું.

વિચારક જે. કૃષ્ણમૂર્તિને મે વાંચેલા હતા અને મને એમના જીવનને સમજવામાં રસ પડ્યો હતો. મેં તે સમયે પુસ્તકો વાંચવાનાં બંધ કરી દીધાં હતા (આજે ય નથી વાંચતો). વ્યવસાયના ભાગ રૂપે ખપ હોય, તે વાંચું પણ 'ઉછીના જ્ઞાન'થી મહાન હોવાના ભ્રમમાંથી બહાર નીકળી ગયો હતો. પુસ્તકો વાંચેલા બૌદ્ધિકો અંગત જીવનની વાસ્તવિકતાઓથી દૂર થઇ જાય છે અને પોતે ય દુઃખી થાય છે અને આજુબાજુવાળાઓને પણ દુઃખી કરે છે, એવા એક હજાર કિસ્સાઓ મને ખબર છે. મેં સેક્સથી લઈને સુપરકોન્સિયસનેસ અને પીડાથી પરમેશ્વર સુધીનું બધું જ વાંચ્યું છે અને એનાથી મારી અંદર એક તસુનો ય ફરક પડ્યો નથી. હા, 'બહુ જાણું છું' એવો અહંકાર જરૂર ઉપલબ્ધ થયો છે! હું પુસ્તકો ખરીદતો નથી અને કોઈ લઇ જાય, તો પાછું માંગતો નથી!

હું માનતો થયો છું કે પુસ્તકો વાંચવાથી તમારી હોંશિયારીને અને આવડતને વધુ ધાર નીકળે અને તમે તમારા વ્યવસાયમાં બધું પ્રગતિ કરી શકો, પણ તમે જો એમ માનતા હો કે એનાથી તમે બહેતર ઇન્સાન બની જાવ છો કે તમારી અંદરની જે જંગલી વૃત્તિઓ ગાયબ થઇ જાય છે, તો એ ભ્રમ છે. પુસ્તકો વાંચવાથી માણસ જો સુધરી જતો હોત, તો આ પૃથ્વી બહુ પહેલાં સ્વર્ગ બની ગઈ હોત!

બહરહાલ, જે. કૃષ્ણમૂર્તિના આંતરિક પરિવર્તનને લઈને કોઈ શક નથી અને વીસમી સદીના ધુઆંધાર વિચારકોમાં એમનું સ્થાન છે. એમના વિશે મેં લગભગ બધું જ વાંચ્યું હતું. એક રહી ગયું હતું. એ વિવાદાસ્પદ હતું, એટલે મને રસ હતો, કારણ કે એ મને એમના આંતરિક જીવનની ઝાંખી કરાવતું હતું. કૃષ્ણમૂર્તિના અનુયાયી કે સાથીદાર હતા, રાજગોપાલાચાર્ય દેસીકાચાર્ય અને તેમની પત્ની રોઝાલિન્ડ રાજગોપાલાચાર્ય. ચાર દાયકા સુધી કૃષ્ણમૂર્તિ ફાઉન્ડેશનના કામ આ બંને પતિ-પત્નીએ કરેલું.

બંનેની દીકરી રાધા રાજગોપાલ સ્લોસે, આ ચાર દાયકાના જીવન પર એક પુસ્તક લખ્યું હતું; Lives in the Shadow with J. Krishnamurti. ૧૯૯૧માં આ પુસ્તક પ્રગટ થયેલું. એ પુસ્તકમાં રાધાએ જે. કૃષ્ણમૂર્તિને ખુબસુરત રીતે શ્રદ્ધાંજલિ આપી હતી. પાછળથી જેનો બહુ વિવાદ થયો એવી એક વાત એમાં એ હતી કે રાધાએ તેમાં એની માતા રોઝાલિન્ડ અને કૃષ્ણમૂર્તિ વચ્ચેના અંતરંગ સંબંધને પણ અત્યંત સુંદર રીતે દુનિયા સામે મુક્યો હતો. છાપાંઓએ આને 'કૌભાંડ' તરીકે પેશ કરેલું. મને આ વિવાદની ખબર હતી, પણ પુસ્તકમાં વાસ્તવમાં કેવી રીતે શું લખેલું છે, તેની ખબર ન હતી, કારણ કે આ પુસ્તક (ભારતમાં) અપ્રાપ્ય હતું. હું એ પુસ્તક શોધતો હતો. મળતું ન હતું.

૨૦૧૦માં હું મુંબઈમાં હતો, ત્યારે કાંતિભાઈને મળવા દર અઠવાડિયે જતો. એમની સાથે સંબંધ તો ૧૯૯૨માં 'સિદ્ધાર્થ શાહ'ના સમયથી હતો, પણ તેમના ફ્લેટની ગેલેરીમાં બેસીને વાતો કરવાનું ૨૦૧૦ની આસપાસ વધ્યું હતું. એમના પુસ્તકાલયમાં મને રસ ન હતો, પણ કાંતિભાઈની ઉપર કોકનો ફોન આવે તો હું આમતેમ ડાફોળિયાં મારતો. એમાં એક દિવસ એમના પુસ્તકોની એક રેકમાં સૌથી તળિયેની લાઈનમાંથી 'કૃષ્ણમૂર્તિ' શબ્દ લખેલું પુસ્તક મે બહાર ખેંચ્યું. ધૂળ ચઢેલી હતી. ખંખેરી તો નામ વંચાયું; Lives in the Shadow with J. Krishnamurti.

સ્વાભાવિક રીતે જ, મને રોમાંચ થયો કે હાશ, હવે અસલી વાંચવા મળશે. મે કાંતિભાઈને કહ્યું કે આ મને મળતું ન હતું, હું લઇ જાવ છું, વાંચીને પાછું આપી દઈશ. કાંતિભાઈએ ના પાડી દીધી! એ બોલ્યા, અહીં બેસીને વાંચવું હોય, તો વાંચો, લોકો લઇ જાય છે પછી પાછું નથી આપતા. મે કહ્યું કે કાંતિભાઈ, લોકોની તો ખબર નથી, પણ હું પોતે પુસ્તકોના મોહમાંથી બહાર આવી ગયો છું અને ઘણાં વખતથી ખરીદતો ય થઇ, પણ આ પુસ્તકમાં મને એકેડમીક દિલચસ્પી જ છે, શેલ્ફમાં સજાવવામાં કોઈ રસ નથી. ના માન્યા. મેં આમતેમ થોડાં પાનાં ઉથલાવીને, હતું ત્યાં પાછું મૂકી દીધું.

મને ત્યારે વિચાર આવેલો કે કાંતિભાઈ મૃત પુસ્તકોનાં, ઉછીના, સેકંડ-હેન્ડ વિચારોના મોહમાંથી બહાર આવી ગયા હોત, તો ચિંતનના નામે ઘણું મૌલિક આપી શક્યા હોત, પરંતુ માહિતીના લખાણોની જેમ જ, ચિંતનમાં પણ તે પુસ્તકોમાંથી રીસાઇકલ કરતાં રહ્યા. તેમાં કાંતિભાઈનું ખુદનું, જાત અનુભવનું ચિંતન ના આવી શક્યું. મેં એકવાર એમને 'આત્મકથા' લખવાનું કહેલું. મને કહે, છાપામાં લખવાની ડેડલાઈન માથા ઉપર હોય, તો લખાય. છાપામાં આત્મકથાની કોલમ શરૂ કરો, તો લખું. પછી બોલ્યા, પણ કોકને ના ગમે એવું ય એમાં આવે તો, ક્યાં જવું? એમણે લખ્યું હોત, તો તેમની આંતરિક જિંદગી વિશે ઘણો પ્રકાશ પડ્યો હોત, બાકી એમના પત્રકારત્વ વિશે લખનારા તો બહુ છે!

તેમનામાં ખૂબ પીડા હતી અને એ તેને સમજવા માંગતા હતા. સમજ્યા પણ હશે, પરંતુ સંદર્ભ ટાંકવાની અસલી પત્રકારની એમની આદતના કારણે તેઓ પીડા જેવા સૌથી મૌલિક અહેસાસમાં પણ તેમની ચિંતનની કોલમમાં દેશ-વિદેશના અધ્યાત્મિક ગુરુઓ અને મનોવિજ્ઞાનીઓને ખેંચી લાવતા હતા. એમાં કાંતિભાઈ ખોવાઈ ગયા.

માહિતીઓની કોલમમાં તો ખેર એમના અસલી હસ્તાક્ષર ના હોય, તો ચાલી જાય, પણ ચિંતનનાં એમનાં લખાણોમાં એ એમના જીવનભરના અહેસાસોને કોઈ પુસ્તક કે કોઈ ગુરુ કે કોઈ નિષ્ણાતને ટાંક્યા વગર રજૂ કરી શક્યા હોત. આ એક એવો એરિયા હતો, જેમાં કાંતિભાઈ ખુદ પુસ્તક કે ગુરુ કે નિષ્ણાતની ઓથોરિટી ધરાવતા હતા.

આ લેખ, એ ખોવાઈ ગયેલા કાંતિભાઈને તલાશવાનો (નિષ્ફળ) પ્રયાસ છે. કદાચ એ છદ્મતા જ એમની અસલી પહેચાન હતી.

તેમની દીકરી શક્તિનું યુવાન વયે અવસાન થયું, ત્યારે મેં કાંતિભાઈને સવારે ૧૧ વાગે ફોન કર્યો હતો. એક મિનીટ વાત કરી. મને કહ્યું, "ચાર કલાકમાં હું આમાંથી બહાર આવી જઈશ." ત્રણ વાગે એમનો પાછો ફોન આવી ગયો. પોતાની દીકરીના અકાળ મૃત્યુના ગમમાંથી બહાર આવતાં કાંતિ ભટ્ટને ચાર કલાક લાગ્યા હતા.

થોડા દિવસ પછી તેમણે એક લેખ પણ લખ્યો હતો. એ લખવા માટે તેમણે એશિયાટિક લાઇબ્રેરીમાંથી (લેખની શરૂઆતમાં મેં જેને ટાંકી છે તે) એલિઝાબેથ કુબલર-રોસ નામની, મૃત્યુ પર ઓથોરિટી કહેવાય તેવી, સ્વીસ-અમેરિકન સાઇકિયાટ્રીસ્ટનું પુસ્તક Death: The Final Stage of Growth મંગાવ્યું હતું. એ લેખમાં કાંતિભાઈએ લખ્યું હતું, "માણસે મૃત્યુને સ્વીકારી લેતાં શીખી લેવું જોઇએ, મૃત્યુ પછી શાંતિનો અનુભવ કરવો, કકળાટ નહીં. મૃત્યુ ડરવા જેવી કે શોક કરવા જેવી નહીં, પણ સ્વીકારી લેવા જેવી ચીજ છે. મૃત્યુ એ કોઇ અકસ્માત કે ચાન્સની વાત નથી, માણસ જન્મે ત્યારે જ મૃત્યુ એના શરીરમાં પ્રોગ્રામ્ડ હોય છે, એક શિડ્યુઅલ પ્રમાણે શરીરના અંદરના ભાગ અને કોષો ક્રમશ: મરતા જાય છે. એક અદ્રશ્ય ફોર્સ તેને મૃત્યુ તરફ આકર્ષતો હોય છે."

અસલી કાંતિભાઈ કદાચ આવા જ કોઈક અદ્રશ્ય ફોર્સની આસપાસ હતા. મારે એ કાંતિભાઈને જાણવા-સમજવા હતા.

લોકો કાંતિભાઈને પત્રકાર અને લેખક તરીકે ઓળખે છે. હું તેમને એક restless soul, બેચેન જીવ તરીકે ઓળખું છું. એ સતત બેચેનીમાં જીવ્યા. એમનું લખવાનું, એમની આકસ્મિકતા (એ આકસ્મિક ફોન કરે અને તમે વધારે બોલો તે પહેલાં ફોન અણધાર્યો મૂકી દે), એમનું એકાંત, એમની જીદ, એમનો ક્રોધ, એમની સફળતા, એમની નિષ્ફળતા અને એમનું સ્વાવલંબન આ બેચેનીમાંથી આવ્યું હતું. એ પુસ્તકોમાં આ બેચેનીમાંથી બહાર નીકળવાનો રસ્તો શોધતા રહ્યા.

પણ કાંતિ ભટ્ટને આ બેચેનીમાંથી બહાર નીકળતાં ૮૮ વર્ષ લાગ્યાં.

(પ્રગટ : “કોકટેલ જિંદગી”, સપ્ટેમ્બર 2019)

સાધુ હોય કે શેતાન, કટ્ટરતા બંનેનો એકસરખો ગુણ હોય છે. અને બંનેના અનુયાયીઓ એ જ કટ્ટરતાને ભક્તિનું નામ આપીને ઉચિત ઠેરવે છે. જેમ બે હોંશિયાર માણસો તેમના બૌદ્ધિક અહંકારનાં કારણે એકબીજાને ગમતા ના બને, તેવી જ રીતે અલગ સંપ્રદાયના બે સાધુઓ પણ હાથમાં હાથ નાખીને પ્રેમનાં ગીત ગાતાં-ગાતાં સડકો પર ના નીકળે. આપણે કટ્ટરતાને ધર્મ સાથે જોડીને ખુદને શ્રેષ્ઠ સાબિત કરીએ છીએ. એ સાચું કે ધર્મ મારફતે કટ્ટરવાદ વધુ સ્પષ્ટ રીતે બહાર આવે છે, પણ એક લેખક, એક પિતા, એક પતિ પણ એના વિચાર કે વ્યવહારમાં એટલો જ કટ્ટર હોઈ શકે, જેટલો કોઈ આતંકવાદી હોય. મૂળમાં તો બધા માણસો જ છે અને પ્રત્યેક માણસ તેના વિચારો, માન્યતાઓ અને લાગણીઓનો ગુલામ હોય છે.

એક સાધુ તેના ગુરુ કે તેના ઈશ્વરને લઈને એટલો જ કટ્ટર હોઈ શકે, જેટલો એક પિતા તેની પુત્રીનાં અફેરને લઈને કટ્ટર હોય. ફરક એટલો છે કે આપણે સાધુના ચરણસ્પર્શ કરીએ છીએ અને પિતાને જેલમાં મોકલીએ છીએ. ધર્મોની કટ્ટરતા આપણને ઉચિત લાગે છે, કારણ કે એમાં પૂરા સમુદાયનું કલ્યાણ દેખાય છે. પુણ્યપ્રકોપ જેવો કોઈ અલગ પ્રકોપ નથી હોતો. તે એક સામાન્ય માણસના ક્રોધ જેવી જે એક બીમારી છે, જેનો ઈલાજ થવો ઘટે.

કટ્ટરતા એટલે શું? કટ્ટરતા એટલે જે પોતાની માન્યતા, વિચાર, લાગણી અને અભિપ્રાયમાં અટલ છે અને જે કોઈ પણ પ્રકારની ટીકા કે સવાલથી પરે છે તે. કટ્ટરતા અંધભક્તિમાંથી આવે. એક વ્યક્તિ, એક પરિવાર, એક સમુદાય કે એક આખો સમાજ તેની માન્યતા અને વિરોધમાં કટ્ટર હોઈ શકે.

"માત્ર મારો વિચાર અને મારી ભાવના જ સાચી છે અને જે વ્યક્તિના વિચાર મારાથી અલગ છે, તે વ્યક્તિ ગલત છે અને દુનિયામાં જે ગલત છે, તેને દૂર કરવાની આપણી ફરજ છે." એક વ્યક્તિને કે પછી પૂરા સંસારને બહેતર બનાવવા માટે જે વ્યક્તિમાં આ પ્રકારનો વિચાર જડાયેલો હોય, તે કટ્ટર કહેવાય. એક નાસ્તિક કરતાં એક આસ્તિક વધુ કટ્ટર હોય છે તેનું કારણ એ છે કે આસ્તિક એમ માને છે કે તેની પાસે અથવા તેના ઈશ્વર કે ગુરુ પાસે તમામ સવાલોના અસલી જવાબો છે અને તમામ સમસ્યાઓનાં સમાધાન છે અને તેણે હવે બીજું કશું કરવાની જરૂર નથી, માત્ર પાલન જ કરવાનું છે. આમાંથી તેમનો અહંકાર મજબૂત થાય અને કટ્ટરતા જન્માવે. ધાર્મિક લાગણીઓ એટલે જ બહુ આસાનીથી દુભાય છે.

જેની લાગણી દુભાતી હોય, તે વ્યક્તિ કટ્ટર હોય, કારણ કે તેને મન તેની લાગણી સાચી અને સર્વોચ્ચ છે અને તેનો આગ્રહ હોય કે તમામ લોકોએ તે લાગણીને માન આપવાનું, પછી એ લાગણી ધાર્મિક હોય, સામાજિક હોય, પારિવારિક હોય કે વ્યક્તિગત હોય. મારા ભગવાનને કશું કહેવાનું નહીં, મારા ગુરુ વિશે ઘસાતું બોલવાનું નહીં, મારા પરિવારને કશું કહેવાનું નહીં, મારા ઝંડા માટે ગમેતેમ ના બોલતા, મારા નેતા વિશે કશું બોલતા નહીં, મારી મા સુધી ના જતા, મારા છોકરા માટે એકફેલ ના બોલતા, મારા વિશે સંભાળીને બોલજે …… આ કટ્ટરતા!

અંગ્રેજીમાં બે શબ્દો છે, ફંડામેન્ટાન્લિસ્ટ એટલે કે રૂઢીચુસ્ત અને ફેનાટિક એટલે કે કટ્ટર. આપણે બંનેને એક જ ગણીએ છીએ, પણ બંનેમાં તફાવત છે. રૂઢિચુસ્ત એ છે જે સિદ્ધાંતોનું પાલન કરે છે. એક વૈજ્ઞાનિક, એક ડોક્ટર, એક વકીલ, એક પોલીસ કે એક ધાર્મિક વ્યક્તિ રૂઢિચુસ્ત હોઈ શકે, કારણ કે તે સિદ્ધાંતો, નિયમો કે કાનૂનનું કડક પાલન કરે છે. એક વ્યવસ્થાને કારગત રીતે ચલાવવા માટે પાયાના નિયમો ઘડવા પડે અને તેનું શિસ્તબદ્ધ રીતે અનુસરણ કરવું પડે. તે અર્થમાં રૂઢિચુસ્ત અભિગમ આવકાર્ય ગણાય છે.

ચંદ્ર પર ચંદ્રયાન મોકલનારા ઈસરોના વૈજ્ઞાનિકો રૂઢિચુસ્ત કહેવાય કારણ કે તેઓ અગાઉથી લેખિત એક ગાણિતિક કોમ્પ્યુટર પ્રોગ્રામનું અક્ષરસઃ પાલન કરે છે. એક વકીલ પીનલ કોડ કે બંધારણમાં લખેલી સંહિતાને ચુસ્ત રીતે વળગી રહે છે એટલે તેને રૂઢિચુસ્ત કહેવાય. એક ડોકટર તેના ભણવામાં આવેલી સારવારની પ્રણાલીમાં રૂઢિચુસ્ત હોય, પણ નવી શોધખોળ વિકસે તો તે જૂની પદ્ધતિનો અસ્વીકાર કરીને નવી પદ્ધતિ અપનાવે. ટ્રાફિક પોલીસ તેના નિયમોનું ‘જડતા’થી પાલન કરે છે, કારણ કે તો જ ટ્રાફિક સુચારુ રૂપે ચાલતો રહે. તેવી જ રીતે એક પરિવાર કે એક સમાજ પણ આચાર-વિચારમાં રૂઢિચુસ્ત હોય છે, પણ રિવાજો કે પરમ્પરા બદલાય, તો તે તેમાં ફેરફાર કરીને નવી રસમ અપનાવે છે. દાખલા તરીકે એક સમયે સ્ત્રીના સતી થવાની, બાળ વિવાહની, જ્ઞાતિમાં જ વિવાહ કરવાની રૂઢિચુસ્તતા હતી, આજે નથી. રૂઢિચુસ્તતામાં મતભેદ માટે જગ્યા હોય છે.

કટ્ટર વ્યક્તિ પણ રૂઢિચુસ્ત હોય છે, પણ એની રૂઢિમાં પરિવર્તનની શક્યતા નથી. તેનું સત્ય અંતિમ હોય છે. તેની ટીકા કે વિશ્લેષણ ના થઇ શકે. તેમાં સંદેહને કોઈ સ્થાન ના હોય. તેમાં અસહમતિ કે પ્રતિ-વિચારની સંભાવના ના હોય. કોઈ તેની વિવેચના કરે, તો પણ તે સમર્થનમાં જ હોય. કટ્ટરતામાં મતભેદની જગ્યા નથી હોતી. દાખલા તરીકે જર્મનીમાં નાઝીઓ તેમની આર્યોની શ્રેષ્ઠતાના સિદ્ધાન્તમાં એટલા કટ્ટર હતા કે લાખો યહૂદીઓને ‘ગંદા’ ગણીને મારી નાખ્યા હતા. તેમણે તેમની થિયરીના સમર્થનમાં વિજ્ઞાન પણ વિકસાવ્યું હતું. પશ્ચિમનાં રાષ્ટ્રોએ તેમની માન્યતાનો વિરોધ કર્યો, તો તેમણે યુદ્ધ છેડી દીધું.

“હું જે માનું છું, તે શ્રેષ્ઠ છે અને મારી પાસે તેના (ધાર્મિક અને વૈજ્ઞાનિક) તર્ક પણ છે,” એ કટ્ટરતા કહેવાય. તેને તર્કદોષ કહેવાય. દાખલા તરીકે તમે જેની ભક્તિ કરો છો તે ગુરુ કે નેતા સત્યવક્તા છે. તમને કોઈક આવીને કહે કે ગુરુએ આપણને એક કામ સોંપ્યું છે. તમારે એ કામ કોઈ સવાલ પૂછ્યા વગર કરવાનું, કારણ કે એ સત્ય જ છે. બીજી રીતે આ સમજવું હોય, તો દરેક પક્ષી ઊડે છે, તે સત્ય હકીકત છે. ડોલ્ફિન પક્ષી છે. મતલબ ડોલ્ફિન ઊડી શકે.

એક આશ્રમમાં રોજ સવારે ગુરુ ધ્યાનમાં બેસે. એમની સાથે અનુયાયીઓ પણ આનંદની ખોજ કરે. એમાં એક દિવસ ક્યાંકથી આવેલી બિલાડી જોડાઈ. એ મ્યાવ મ્યાવ કરતી જાય, અને બધાના પગમાં ઘસાતી જાય. અનુયાયીઓને બિલાડીના કારણે ધ્યાનમાં ખલેલ પડવા લાગી. ગુરુએ તેનો વ્યવહારિક રસ્તો કાઢીને, બિલાડીને નજીકમાં થાંભલે બાંધી દીધી. હવે ધ્યાન સરસ થવા લાગ્યું. વર્ષો થઈ ગયાં, આમ જ નિત્યક્રમ ચાલે. અનુયાયીઓ રોજ સવારે ઊઠીને બિલાડીને બાંધે દે, અને પછી ધ્યાન ધરે.

એક દિવસ ગુરુનું અવસાન થયું. એ પછી પણ પેલો બિલાડીને બાંધવાનો અને ધ્યાન ધરવાનો નિત્યક્રમ ચાલતો રહ્યો. થોડો વખત થયો, અને બિલાડી મરી ગઈ. ભક્તો બીજી બિલાડી લઈ આવ્યા, અને એને થાંભલે બાંધીને ધ્યાન કર્મ શરૂ કર્યું.

સદીઓ પછી પંડિત અનુયાયીઓએ શાસ્ત્ર લખ્યું કે, ઇશ્વરપ્રાપ્તિમાં થાંભલે બાંધેલી બિલાડીનું મહત્ત્વ કેટલું છે. ત્યાંથી એક મહાન ધર્મનો પ્રારંભ થયો. બિલાડી પૂજાવા લાગી, વિશેષ થાંભલા બન્યા અને મંદિરો બન્યાં. બિલાડીને રાષ્ટ્રીય પ્રાણી જાહેર કરવામાં આવી અને જે કોઈ તેને હાનિ પહોંચાડે, તેને અપરાધી ગણવાની પ્રથા શરૂ થઈ. જે કોઈ બિલાડીમાં ના માને, તેને વિધર્મી કહેવાનું શરૂ થયું. તેમાં મારામારી અને કાપાકાપી થઈ.

કટ્ટરતા શરબખોરી જેવી હોય છે. શરાબી માણસ જેમ એક્સેલેટર દબાવીને બેફામ વાહન ચલાવે અને રસ્તે જતા લોકોને પાડી દે, તેવી જ રીતે કટ્ટર વ્યક્તિ કે સમુદાય પણ તેની અંધભક્તિ, માન્યતા, શ્રદ્ધા, અભિપ્રાય કે લાગણીના નશા હેઠળ અડફેટે આવે તેને પાડી દે. આ શરાબ ભણેલા અને અભણ બંને પર એકસરખી રીતે જ કામ કરે. પ્રત્યેક માણસ કટ્ટર જ હોય છે. ખાલી વિષયો બદલાતા રહે છે.

https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=2368058363522209&id=1379939932334062&__tn__=K-R