23 જુલાઈ 2025ના રોજ સવારે 7 વાગ્યે ઉટાહ રાજ્યના ‘ગ્રેટ સોલ્ટ લેક’ તરફ પ્રયાણ કર્યું. 

Great Salt Lake – ગ્રેટ સોલ્ટ લેક પશ્ચિમી ગોળાર્ધમાં સૌથી મોટું ખારા પાણીનું તળાવ છે. અને વિશ્વનું આઠમું સૌથી મોટું ટર્મિનલ તળાવ છે. તે ઉટાહ રાજ્યના ઉત્તરીય ભાગમાં આવેલું છે અને તળાવ-પ્રભાવિત બરફના કારણે સ્થાનિક આબોહવા પર નોંધપાત્ર અસર કરે છે. તે 1,700 ચોરસ માઈલમાં પથરાયેલું છે. વધુમાં વધુ 75 માઈલ લાંબું અને 28 માઈલ પહોળું છે. તેની સરેરાશ ઊંડાઈ 16 ફૂટ છે. વધુમાં વધુ ઊંડાઈ 33 ફૂટ છે. 

સરોવરની ત્રણ મુખ્ય ઉપનદીઓ, Jordan – જોર્ડન, Weber – વેબર અને Bear મળીને દર વર્ષે તળાવમાં લગભગ 1.1 મિલિયન ટન ખનિજો જમા કરે છે. તળાવમાં બાષ્પીભવન સિવાય કોઈ આઉટલેટ ન હોવાથી, આ ખનિજો એકઠાં થાય છે અને તળાવને ઉચ્ચ Salinity – ખારાશ (દરિયાઈ પાણી કરતાં ઘણી ખારી) અને ઘનતા આપે છે. આ ઘનતાને કારણે લોકો ખૂબ જ ઓછા કે કોઈ પણ પ્રયાસ વિના ‘કોર્કની જેમ તરતા’ રહે છે. આ તળાવને ‘અમેરિકાના મૃત સમુદ્ર’ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે અને તે લાખો સ્થાનિક પક્ષીઓ, Brine shrimp – ખારા ઝીંગા, કિનારાનાં પક્ષીઓ અને જળચર પક્ષીઓ માટે રહેઠાણ પૂરું પાડે છે, જેમાં Wilson’s phalarope – વિલ્સનના ફાલેરોપ પક્ષીની સૌથી મોટી વસ્તીનો સમાવેશ થાય છે.

Bonneville Salt Flats – બોનેવિલે સોલ્ટ ફ્લેટમાં, સૂકાયેલા મીઠાની વિશાળ જાજમ પર ચાલવાનો રોમાંચ અલગ હોય છે. આવો રોમાંચ કચ્છના સફેદ રણમાં પણ થાય છે. જો કે ઉટાહનું ‘ગ્રેટ સોલ્ટ લેક’ અને કચ્છના સફેદ રણ વચ્ચે તફાવત છે. બંને અનોખા છે. ગ્રેટ સોલ્ટ લેક એક ટર્મિનલ તળાવ છે, જેનો અર્થ છે કે તેમાં કોઈ આઉટલેટ નથી અને તે મુખ્યત્વે બાષ્પીભવન દ્વારા પાણી ગુમાવે છે. પાણીની ખારાશનું સ્તર 5% અને 27%ની વચ્ચે વધઘટ થાય છે, જે સમુદ્ર કરતા 2 થી 9 ગણી ખારાશ છે. જ્યારે કચ્છનું સફેદ રણ ચોમાસામાં ભીનું અને શિયાળા-ઉનાળામાં સૂકું હોય છે. જે 26,000 ચોરસ કિલોમીટરનો વિસ્તાર આવરી લે છે, જે ગ્રેટ સોલ્ટ લેક કરતાં મોટો વિસ્તાર છે. કચ્છનું સફેદ રણ દરિયાઈ પાણીનો પ્રવાહ મેળવે છે. કચ્છના સફેદ રણની ખારાશ કરતાં ગ્રેટ સોલ્ટ લેકની ખારાશ વધુ છે. કચ્છનું રણ seasonal – મોસમી છે, તેમાં નાહી શકાતું નથી. ગ્રેટ સોલ્ટ લેક seasonal નથી, કાયમી છે અને તેમાં નાહી શકાય છે અને બોટિંગ થઈ શકે છે. કુદરતી સૌંદર્યની દૃષ્ટિએ ગ્રેટ સોલ્ટ લેક વધુ આકર્ષક છે કેમ કે તે પર્વતોથી ઘેરાયેલ છે.

ગ્રેટ સોલ્ટ લેક અનેક ઉદ્યોગોને ટેકો આપે છે. Morton Salt અને Compass Minerals જેવી કંપનીઓ તળાવમાંથી મીઠું કાઢે છે. આ મીઠાનો ઉપયોગ વિવિધ હેતુઓ માટે થાય છે, જેમાં રસ્તાઓમાંથી બરફ દૂર કરવા, પાણીને નરમ કરવા અને રાસાયણિક ફીડસ્ટોક તરીકે સમાવેશ થાય છે. તળાવમાંથી મેગ્નેશિયમ ધાતુ કાઢે છે, જેનો ઉપયોગ એલોય અને અન્ય ઔદ્યોગિક એપ્લિકેશનોમાં થાય છે. લિથિયમ મળે છે જે બેટરી ઉત્પાદનમાં વપરાય  છે. Sulfate – potash કાઢે છે, જે એક મૂલ્યવાન ખાતર છે.

કચ્છના મીઠાના રણ પર આધારિત ઉદ્યોગ મુખ્યત્વે મીઠાનું ઉત્પાદન કરે છે. ચોમાસા દરમિયાન, કચ્છનું નાનું રણ ખારાં પાણીથી ભરાઈ જાય છે, જે પછી ઓક્ટોબરની આસપાસ ઓસરી જાય છે. અગરિયા તરીકે ઓળખાતા મીઠાના ખેડૂતો કૂવા ખોદે છે અને ખારાં ભૂગર્ભજળને છીછરા ચોરસ ખેતરોમાં પમ્પ કરે છે જ્યાં પાણી કુદરતી રીતે બાષ્પીભવન થાય છે, અને મીઠું મળે છે. દેશના કુલ મીઠાના લગભગ 74% ઉત્પાદન કચ્છમાં થાય છે. કચ્છ રણમાં સલ્ફેટ ઓફ પોટાશ(SOP)નું ઉત્પાદન થાય છે.

ટૂંકમાં, કુદરત પાસેથી માનવી ઘણું ઘણું મેળવે છે. કુદરતનો ઉપયોગ માત્ર માનવીએ કરવાનો નથી, કુદરત સમગ્ર જીવસૃષ્ટિ માટે છે, એટલી સમજ આપણે કેળવવી પડે !

24 જુલાઈ 2015 

સૌજન્ય : રમેશભાઈ સવાણીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

રમેશ સવાણી

Utah-ઉટાહ એ યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સમાં પશ્ચિમમાં આવેલું રાજ્ય છે. જે એરિઝોના, કોલોરાડો અને ન્યૂ મેક્સિકો સાથે સરહદ વહેંચે છે. તે ઉત્તરપૂર્વમાં વ્યોમિંગ, ઉત્તરમાં ઇડાહો અને પશ્ચિમમાં નેવાડા સાથે પણ સરહદ ધરાવે છે. ઉટાહની વસ્તી માત્ર 35 લાખની છે, ક્ષેત્રફળની દૃષ્ટિએ 13મું રાજ્ય છે. ‘સોલ્ટ લેક સિટી’ ઉટાહ રાજ્યની રાજધાની છે. જેમ ગુજરાતની રાજધાની ગાંધીનગર છે.

ઉટાહમાં હજારો વર્ષોથી વિવિધ સ્વદેશી જૂથો વસે છે, જેમ કે પ્રાચીન Puebloans – પુએબ્લોઅન્સ, Navajo – નાવાજો અને Ute – ઉટે. 16મી સદીના મધ્યમાં અહીં સૌ પ્રથમ આવનારા સ્પેનિશ હતા. પ્રારંભિક યુરોપિયન વસાહતીઓ યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સના હતા; આમાં એવા Mormons – મોર્મોન્સ હતા જેઓ યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સમાં હાંસિયામાં ધકેલાઈ ગયા હતા અને સતાવણીના કારણે ભાગી રહ્યા હતા. 1848માં, મેક્સિકન-અમેરિકન યુદ્ધ પછી, આ પ્રદેશને US સાથે જોડવામાં આવ્યો. મોર્મોન સમુદાય અને સંઘીય સરકાર વચ્ચેના વિવાદોના કારણે ઉટાહ રાજ્ય તરીકે પાછળથી જોડાયું. 1896માં, બહુપત્નીત્વને ગેરકાયદેસર ઠેરવવા સંમત થયા પછી, ઉટાહને 45મા રાજ્ય તરીકે સ્વીકારવામાં આવ્યું હતું. ઉટાહના લોકો Utahns – ઉટાહન્સ તરીકે ઓળખાય છે. બધા ઉટાહન્સમાંથી અડધાથી વધુ લોકો મોર્મોન્સ છે, જેમાંથી મોટા ભાગના ચર્ચ ઓફ જીસસ ક્રાઇસ્ટ ઓફ લેટર-ડે સેન્ટ્સ(LDS ચર્ચ)ના સભ્યો છે, LDS ચર્ચ ઉટાહની સંસ્કૃતિ, રાજકારણ અને રોજિંદા જીવનને ખૂબ પ્રભાવિત કરે છે. જો કે, 1990ના દાયકાથી, ઉટાહ ધાર્મિક રીતે વૈવિધ્યસભર અને વધુ બિનસાંપ્રદાયિક બન્યું છે.

22 જુલાઈ 2025ના રોજ સોલ્ટ લેક સિટીમાં ફર્યા. પ્રથમ અમે ઉટાહની ‘વિધાનસભા’ જોઈ. વિધાનસભા ચાલુ ન હતી. કોઈપણ જાતની સુરક્ષાની ચકાસણી વિના અમે પ્રવેશી શક્યા. ધારાસભ્યો જ્યાં બેસે છે તે હોલ જોઈ શક્યા. આખું સંકુલ આરામથી જોયું. ફોટો-વીડિયોમાં ક્ષણોને કેદ કરી. આ સુંદર ઇમારતમાં ઉટાહ રાજ્ય વિધાનસભા હોલ / ચેમ્બર / કાર્યાલયો, ગવર્નર, લેફ્ટનન્ટ ગવર્નર, એટર્ની જનરલ, રાજ્ય ઓડિટર અને તેમના કર્મચારીઓની કચેરીઓ આવેલી છે. આ ઈમારતનો પાયો 26 ડિસેમ્બર 1912ના રોજ નંખાયો હતો અને 9 ઓક્ટોબર 1916ના રોજ તેનું ઉદ્દઘાટન થયું હતું. 109 વરસ જૂની ઈમારત હજુ ગઈ કાલે જ બની હોય તેમ લાગતું હતું ! જો કે 2004–2008 દરમિયાન Renovation થયું હતું. આ ઈમારત 404 ફૂટ લાંબી, 240 ફૂટ પહોળી અને 285 ફૂટ ઊંચી છે. એક ભોંયરાં સાથે પાંચ માળ છે. ઈમારતની બહાર 32 ફૂટ ઊંચા અને 3.5 ફૂટ વ્યાસવાળા 52 Corinthian columns કોરીન્થિયન સ્તંભો છે. જે ઈમારતના દક્ષિણ, પૂર્વ અને પશ્ચિમ બાજુઓને આકર્ષક બનાવે છે. ઈમારતને ઉટાહના ઇતિહાસ અને વારસાને દર્શાવતા ઘણા ચિત્રો / શિલ્પોથી શણગારેલી છે, જેમાં પ્રથમ પ્રાદેશિક ગવર્નર બ્રિઘમ યંગ અને ઉટાહના વતની અને ઇલેક્ટ્રોનિક ટેલિવિઝનના વિકાસકર્તા ફિલો ટી. ફાર્ન્સવર્થની પ્રતિમાઓનો સમાવેશ થાય છે. 1916માં, ઇલેક્ટ્રિક ટ્રાફિક લાઇટના શોધક Lester Wire – લેસ્ટર વાયર જે સોલ્ટ લેક સિટીના પોલીસ અધિકારી હતા, તેમને અહીં યાદ કરેલ છે.

પ્રથમ માળમાં વચ્ચે 11 ફૂટ ઊંચી ચાર કાંસ્ય પ્રતિમાઓ છે જે સામૂહિક રીતે ‘ધ ગ્રેટ ઉટાહ’ તરીકે ઓળખાય છે. જે વિજ્ઞાન અને ટેકનોલોજી, જમીન અને સમુદાય, ઇમિગ્રેશન અને વસાહત, તેમ જ કળા અને શિક્ષણનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે. આ ચારે ય શિલ્પો એટલે ઉટાહની સંસ્કૃતિ / મૂળભૂત મૂલ્યો અને આદર્શોના પ્રતીક છે. ઉટાહના શોધક અને વૈજ્ઞાનિક Philo T. Farnsworth – ફિલો ટી. ફાર્ન્સવર્થનું શિલ્પ છે, જેમણે પ્રથમ કેમેરા ટ્યુબ ઇમેજ ડિસેક્ટર અને ઓલ-ઇલેક્ટ્રિક ટેલિવિઝન વિકસાવ્યું હતું, 1915માં, ગુંબજની છત પરથી રોટુન્ડા ઝુમ્મર લટકાવવામાં આવ્યું હતું. આ ઝુમ્મરનું વજન 1,400 કિલોગ્રામ છે, તેને ટેકો આપતી સાંકળનું વજન 450 કિલોગ્રામ છે. ગવર્નરના કાર્યાલયમાં ‘ટોર્નેડો ડેસ્ક’ અને ‘બુકકેસ’ છે; જે 1999માં સોલ્ટ લેક સિટીમાં વાવાઝોડાએ તબાહી મચાવી ત્યારે કેપિટોલ ગ્રાઉન્ડ પર પડી ગયેલાં વૃક્ષોમાંથી બનાવવામાં આવેલ. જે ઉટાહની ભાવના અને નિશ્ચયનું પ્રતીક છે, તે યાદ અપાવે છે કે something good can come from a disaster – આપત્તિમાંથી કંઈક સારું થઈ શકે છે !

આ ઈમારતની ખાસિયત એ છે કે મોટાભાગનો ચોથો માળ નીચેના માળ માટે ખુલ્લો છે, જેનાથી મુલાકાતીઓ ત્રીજા કે બીજા માળે અનેક સ્થળોએ નીચે જોઈ શકે છે. ઈમારતની ડિઝાઇન પ્રાચીન ગ્રીક અને રોમન મૂળ પર આધારિત છે, જે સ્થાપત્યની રીતે અમેરિકન લોકશાહીનું પ્રતીક બની ગઈ છે. રોટુન્ડા કેન્દ્રમાંથી દેખાતા ત્રણેય ચેમ્બર અને સરકારની પારદર્શિતાને સૂચવતી સ્કાયલાઇટ્સ છે. ઇમારતમાં Laurel wreaths – લોરેલ માળા વિજય, જોમ અને સફળતાનું પ્રતીક છે. Lions – સિંહો ગૌરવ, શક્તિ, સત્તા અને રક્ષણનું પ્રતીક છે. Beehive – મધમાખી – ઉટાહનું રાજ્ય પ્રતીક છે, ઉદ્યોગ અને એકતાનું પ્રતીક છે. ઈમારત અંદર વિશાળ ભીંતચિત્રો અને શિલ્પો, ઈમારત બહાર મૂકેલા શિલ્પો ઉટાહના ઇતિહાસ અને લોકજીવનને પ્રસ્તુત કરે છે. ઉટાહના ભૂતકાળ અને વર્તમાનને જીવંત બનાવે છે. લિબર્ટી બેલની 55 પ્રતિકૃતિઓમાંથી એક અહીં છે. Cyclorama – સાયક્લોરામા (ગોળ ભાગ), 19મી સદીના ઉટાહ જીવનના દૃશ્યો દર્શાવે છે, જેમ કે ‘Gulls Save the Wheat Fields – ગુલ્સ સેવ ધ વ્હીટ ફિલ્ડ્સ’ અને ‘Driving the Golden Spike – ડ્રાઇવિંગ ધ ગોલ્ડન સ્પાઇક’. ચાર મોટા થાંભલાઓ પરના pendentives – પેન્ડેન્ટિવમાં આ પ્રદેશના પ્રારંભિક સંશોધનોને દર્શાવતા ભીંતચિત્રો છે. ઈમારતના આંગણામાં મોર્મોન બટાલિયન સ્મારક છે. ઉટાહના ઇતિહાસની મહત્ત્વપૂર્ણ વ્યક્તિઓની પ્રતિમાઓ છે. ભીંતચિત્રોમાં ‘ડ્રીમ ઓફ બ્રિઘમ યંગ’ / ‘જીમ બ્રિજર’ અને ‘ડિસ્કવરી ઓફ ધ ગ્રેટ સોલ્ટ લેક’નો સમાવેશ થાય છે. દર વરસે 2 લાખ કરતાં વધુ લોકો આ ઈમારતની મુલાકાત લે છે. 

ગૂગલ પર ઉટાહ અને ગુજરાત વિધાનસભાની માહિતી છે જ, જે જોવાથી પણ ખ્યાલ આવશે કે ગુજરાતના 6 કરોડથી વધુ લોકો કરતાં ઉટાહના 35 લાખ લોકો સંસ્કૃતિ સમજવામાં અને તેને જાળવવામાં આગળ છે !

મનમાં સવાલ ઉદ્દભવે કે ‘ઉટાહ’ અને ‘ગુજરાત’ની વિધાનસભામાં શું તફાવત છે? [1] ઉટાહ વિધાનસભાની ઈમારતમાં સ્થાનિક લોકજીવનને / ઇતિહાસને મહત્ત્વ અપાયું છે. ગુજરાત વિધાનસભામાં આ બાબત ગૂમ છે. ગુજરાતનો જન્મ થયો ન હતો અને ગુજરાત મુંબઈ રાજ્યનો ભાગ હતું તે અંગેના તથા સૌરાષ્ટ્ર રાજ્યનું વિલિનિકરણ ગુજરાતમાં થયું તે અંગેના ઐતિહાસિક દસ્તાવેજો મૂકેલા નથી. ઐતિહાસિક મહાનુભાવો ગૂમ છે. [2] ગુજરાત વિધાનસભા ઈમારતમાં ગુજરાતના સમાજજીવનને પ્રભાવિત કરનાર મહાનુભાવોના શિલ્પો નથી. ગુજરાતના લોકજીવનને વ્યક્ત કરતાં ભીંતચિત્રો નથી. [3] વિધાનસભા કુદરતી પ્રકાશથી ઝળહળી ઊઠે તેવી વ્યવસ્થા નથી. અને પારદર્શકતા પ્રતીકને કોઈ સ્થાન નથી. [4] ગુજરાત વિધાનસભાની અંદર મુલાકાતીઓ વિના રોકટોક જઈ શકે તેવી વ્યવસ્થા નથી. [5] ગુજરાત વિધાનસભા ગુજરાતના લોકોનું પ્રતિનિધિત્વ કરતી હોય તેવું લાગતું નથી. કેમ કે તેમાં ગુજરાતની મહત્ત્વની ક્રાંતિઓના / આંદોલનોના શિલ્પો કે ચિત્રોથી અંકિત કરેલ નથી. વિજ્ઞાન અને ટેકનોલોજી / જમીન અને સમુદાય / ઇમિગ્રેશન અને વસાહત / તેમ જ કલા અને શિક્ષણનું પ્રતિનિધિત્વ જોવા મળતું નથી. ગુજરાતની સંસ્કૃતિ / તેના મૂળભૂત મૂલ્યો અને આદર્શોના પ્રતીક જોવા મળતા નથી.

23 જુલાઈ 2015 

સૌજન્ય : રમેશભાઈ સવાણીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

21 જુલાઈ 2025ના રોજ સવારે 7.30 વાગ્યે અમે આગલા ડેસ્ટિનેશન તરફ રવાના થયા અને બપોરે 1 વાગ્યે Salt Lake City પહોંચ્યા.

રસ્તામાં 9.15 વાગ્યે Idaho – ઇડાહો રાજ્યના રોડ સાઈડે એક બટાકાના ખેતર પાસે રોકાયા. ત્યાં એક નાની કેબિન હતી, કેબિનના મથાળે ‘Potatoes’ અને બંધ બારણા પર લખેલ હતું : ‘Open Come in’.  કેબિનમાં કોઈ ન હતું. પરંતુ ત્યાં વેરાઈટી મુજબ બટેકાના બોક્સ મૂકેલા હતા. જ્યાં પેમેન્ટની રકમ બોક્સની અંદર મૂકી બટાકા લઈ શકાય તેવી વ્યવસ્થા હતી ! થોડાં બટાકા ખરીદ્યા અને પેમેન્ટ પેટીમાં નાખી દીધું. પેમેન્ટ કર્યા વિના બટાકાનું બોક્સ લઈને કોઈ જતું નહીં હોય એટલે જ આ વ્યવસ્થા ટકી રહી હશે ! આપણે ત્યાં કથાઓ / પારાયણો / મંદિરો / મસ્જિદોમાં ઊભરાતા કરોડો ભક્તો છે; છતાં આવી વ્યવસ્થા અમલમાં મૂકી શક્યા નથી !

કેબિન પાછળ એક મહિલા પોતાની શાકભાજીની ખેતીકામમાં વ્યસ્ત હતી. તેમની મંજૂરી લઈને અમે એપ્રિકોટ અને સફરજન ઝાડ પરથી તોડ્યાં અને ખાધાં.

ઇડાહો બટાકા, અદ્દભુત કુદરતી લેન્ડસ્કેપ્સ અને કિંમતી અને અર્ધ-કિંમતી પથ્થરોનાં કારણે જાણીતું છે. તેનું ઉપનામ ‘જેમ સ્ટેટ’ છે. ઇડાહો વિશાળ જંગલ વિસ્તારો માટે જાણીતું છે. ઇડાહો યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સમાં બટાકાનું ટોચનું ઉત્પાદક રાજ્ય છે, જે USના બટાકાનો 30 ટકા હિસ્સો ઉત્પાદન કરે છે. ઘઉં, મકાઈ અને અન્ય ચીજવસ્તુઓનું ઉત્પાદન પણ થાય છે. ઈડાહોને ‘Potato Capital of the World’ કહે છે. બટાકાના ખેતરો કોઈપણ અન્ય પાક કરતાં વધુ ખોરાક ઉત્પન્ન કરી શકે છે. રસેટ બટાકા એ ઇડાહોની સૌથી પ્રચલિત બટાકાની જાત છે. તેમાં ઉચ્ચ સ્ટાર્ચ અને ઓછો ભેજ હોવાથી fluffy baked potatoes અને crisp French fries બને છે. એક મધ્યમ, બેકડ બટાકામાં 200 કેલરી કરતાં ઓછી કેલરી હોય છે અને તે ફાઇબર, વિટામિન C, B6 અને પોટેશિયમનો સારો સ્રોત છે. હકીકતમાં, બટાકામાંથી ખૂટતા વિટામિન્સ ફક્ત A અને D છે. 1995માં, જ્યારે સ્પેસ શટલ કોલંબિયા પર બીજ અંકુરિત કરવામાં આવ્યા ત્યારે બટાકા અવકાશમાં ઉગાડવામાં આવતી પ્રથમ શાકભાજી બની હતી !

પછી અમે બ્લેકફૂટ સિટીમાં, રસ્તા પરનું ‘Idaho Potato Museum’ જોયું. આ એક અનોખું મ્યુઝિયમ છે જે ઇડાહોના પ્રખ્યાત બટાકાને યોગ્ય રીતે પ્રદર્શિત કરે છે. બટાકાના ઇતિહાસને દર્શાવતા સમૃદ્ધ ગ્રાફિક્સ / બટાકા ઉદ્યોગની ક્રાંતિની સફર કરાવે છે. અહીં અમે ફ્રેન્ચ ફ્રાઈસ અને બટાકાના અમેરિકન ભજિયાં પેટ ભરીને ખાધાં. 

આ સંગ્રહાલયના પ્રદર્શનોમાં વિશ્વની સૌથી મોટી બટાકાની ચિપ, 25 બાય 14 ઇંચની, અને USમાં બટાકાના વપરાશનો ઇતિહાસ છે. થોમસ જેફરસનના રાષ્ટ્રપતિકાળ દરમિયાન વ્હાઇટ હાઉસના મેનુ પસંદગીમાં ફ્રાઈસનો સમાવેશ થયો હતો. આ ઉપરાંત પેરુવિયન-નિર્મિત 1,600 વર્ષ જૂનાં વાસણો પણ પ્રદર્શિત કરવામાં આવ્યાં છે, જે ખાસ કરીને બટાકાના સંગ્રહ માટે ઉપયોગમાં લેવાતા પ્રથમ કન્ટેનર હોવાનું માનવામાં આવે છે.

બટાકા મૂળ તો દક્ષિણ અમેરિકાના Andes mountains – એન્ડીઝ પર્વતોમાંથી ફેલાયા છે. જે આધુનિક દક્ષિણ પેરુ અને ઉત્તરપશ્ચિમ બોલિવિયા વચ્ચે છે. બટાકા લગભગ 7,000-10,000 વર્ષ પહેલાં ઉદ્દભવ્યા હતા. ઇન્કા લોકો 1,800 વર્ષ પહેલાં બટાકાની ખેતી કરતા હતા. તે પછી 16મી સદીમાં યુરોપમાં ફેલાયા. 17મી સદીની શરૂઆતમાં પોર્ટુગીઝ વેપારીઓ ભારતમાં બટાકા લાવ્યા. બ્રિટિશ ઇસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીએ પાછળથી તેની ખેતી અને વપરાશને પ્રોત્સાહન આપ્યું હતું. બટાકા બીજમાંથી ઉગાડવામાં આવતા નથી. બટાકાને ટુકડાઓમાં કાપીને જમીનમાં રોપવામાં આવે છે. બટાકા ઉગાડવામાં સરળ હોવાને કારણે તે દુનિયા આખીમાં લોકપ્રિય બન્યા છે.

વિશ્વભરમાં બટાકાની 4,000થી વધુ જાતો છે. યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સમાં, બટાકાની 200થી વધુ જાતો ઉપલબ્ધ છે, જેમાં સાત મુખ્ય પ્રકારો છે : રસેટ, લાલ, સફેદ, પીળો, વાદળી / જાંબલી, Fingerling – ફિંગરલિંગ અને Petite – પેટાઇટ. રસેટ સૌથી લોકપ્રિય પ્રકાર છે, ખાસ કરીને બેકિંગ, મેશિંગ અને ફ્રાયિંગ માટે.

યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સના 30 રાજ્યોમાં બટાકા ઉગાડવામાં આવે છે. જેમાં ઇડાહો, વોશિંગ્ટન અને વિસ્કોન્સિન અગ્રણી છે. બટાકાનું ઉત્પાદન US અર્થતંત્રમાં અબજો ડોલરનું યોગદાન આપે છે અને અસંખ્ય નોકરીઓ પૂરી પાડે છે. બટાકાનાં વાવેતર, લણણી અને પ્રક્રિયા કરવા માટે અદ્યતન મશીનરીનો ઉપયોગ થાય છે. બટાકાની લણણી સામાન્ય રીતે ઓગસ્ટથી ઓક્ટોબર દરમિયાન કરવામાં આવે છે.

વિશ્વમાં 150થી વધુ દેશોમાં બટાકાની ખેતી થાય છે. જેમાં ચીન અને ભારત આગળ છે. ચીન લગભગ 95.5 મિલિયન ટન તથા ભારત 56 મિલિયન ટન ઉત્પાદન કરે છે. બટાકા ઉદ્યોગ પરિવહન વિક્ષેપો, ભાવમાં અસ્થિરતા અને અન્ય પાકોની સ્પર્ધા જેવા પડકારોનો સામનો કરી રહ્યો છે. ઉત્તર પ્રદેશ ભારતનું સૌથી મોટું બટાકા ઉત્પાદક રાજ્ય છે. ઉપરાંત પશ્ચિમ બંગાળ, બિહાર, પંજાબ, મધ્ય પ્રદેશ, ગુજરાત અને આસામનો સમાવેશ થાય છે. ભારતમાં, લોકપ્રિય જાતોમાં કુફરી જ્યોતિ, કુફરી ચંદ્રમુખી, કુફરી બાદશાહ, કુફરી જવાહર, કુફરી લાલિમા, કુફરી સિંધુરી, કુફરી બહાર, કુફરી ચિપ્સોના, કુફરી સતલજ, કુફરી અલંકાર, કુફરી અશોક, કુફરી દેવા, કુફરી મોહન, કુફરી નીલકંઠ અને કુફરી પુખરાજ સહિત અનેક બટાકાની જાતો ઉગાડવામાં આવે છે. ગુજરાતમાં, બટાકા ઉત્પાદનમાં બનાસકાંઠા, સાબરકાંઠા અને અરવલ્લી જિલ્લાઓ આગળ છે. CPRI – સેન્ટ્રલ પોટેટો રિસર્ચ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ 2050 સુધીમાં ભારતને વિશ્વનું સૌથી મોટું બટાકા ઉત્પાદક બનાવવાનું લક્ષ્ય રાખે છે.

અમેરિકામાં બટાકાના ખેડૂતો અનેક પડકારોનો સામનો કરે છે, જેમાં અણધારી હવામાન પેટર્ન, આબોહવા પરિવર્તન, માટીનું ધોવાણ, જીવાત અને રોગોનો ફેલાવો, મજૂરોની અછત અને બજારની અસ્થિરતાનો સમાવેશ થાય છે. ભારતીય બટાકાના ખેડૂતોને પણ અનેક પડકારોનો સામનો કરવો પડે છે, જેમાં ભાવમાં વધઘટ, આબોહવા પરિવર્તનની અસરો, સંગ્રહ મર્યાદાઓ અને ઊંચા ઇનપુટ ખર્ચનો સમાવેશ થાય છે. આ પરિસ્થિતિ ખેડૂતોને તેમના બટાકા ઓછા ભાવે વેચવાની ફરજ પાડે છે કારણ કે બજારમાં વધુ પડતા બટાકાના કારણે ભાવ ઘટે છે. બીજી બાજુ, જ્યારે બટાકાનો સંગ્રહ કરવામાં આવે છે અને પછી કોલ્ડ સ્ટોરેજમાંથી કાઢવામાં આવે છે, ત્યારે તે ઊંચા ભાવે વેચાય છે, જેનાથી ખેડૂતો કરતાં વેપારીઓને વધુ ફાયદો થાય છે. વધુમાં, ખેડૂતો મોંઘા બિયારણ, ખાતરો અને વધતા મજૂરી ખર્ચનો સામનો કરે છે, જેના કારણે ખેડૂતો દેવાદાર બને છે. 

અમેરિકા હોય કે ગુજરાત, બટાકાના ખેડૂતોએ રસ્તા પર બટાકા ફેંકી દીધા હોવાના કિસ્સાઓ બન્યા છે, જે મુખ્યત્વે વધુ પડતા પુરવઠા અને માંગના અભાવને કારણે બને છે !

22 જુલાઈ 2015 

સૌજન્ય : રમેશભાઈ સવાણીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર