આપણી બધી જ સમસ્યાઓનું મૂળ અજ્ઞાનતા છે. ભણેલો અને પીએચ.ડી. થયેલો માણસ પણ અજ્ઞાની હોઈ શકે છે. અજ્ઞાનતા એટલે સમજણનો અભાવ. દુ:ખનું કારણ પણ અજ્ઞાનતા છે. અજ્ઞાનતાને દૂર કરવા શિક્ષણ મહત્ત્વનો ભાગ ભજવે છે. શિક્ષણ પાયાની જરૂરિયાત છે. મારે મન શિક્ષણનું બહુ મોટું મહત્ત્વ છે. આમ તો સારું છે કે લોકો પરદેશ જાય છે. આપણું બુદ્ધિધન બહાર જાય છે, એમ કહેવાય છે. પણ ત્યાં જઈને પણ તેમના હ્રદયમાં ભારત ધબકતું હોય છે. આપણા આઝાદીના લડવૈયાઓ વિદેશમાં ભણ્યા હતા અને દેશની સેવા કરી હતી.

જગદીશ બારોટ

એવું કહેવાય છે કે ગુજરાતીઓને ચોપડી નહીં, પણ ચોપડામાં વધુ રસ હોય છે. ભણવામાં રસ નથી, વેપારમાં વધારે રસ છે. આપણે શિક્ષણ પ્રત્યે ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવાનું છે. અમેરિકા સમૃદ્ધિમાં / તાકાતમાં આગળ છે, તેનું કારણ શું છે? શિક્ષણ ! અમેરિકા / કેનેડામાં 80% ચર્ચ બંધ છે. 20% ચર્ચ ચાલુ છે તે રવિવારે માત્ર બે કલાક માટે ખૂલે છે. માત્ર વૃદ્ધ લોકો જાય છે. સેવાના કાર્યો કરે છે, ભજન કરતા નથી ! અમેરિકા વિજ્ઞાન અને ટેક્નોલોજીમાં આગળ છે, તેનું કારણ છે શિક્ષણ. 

ભારત અને અમેરિકા / કેનેડાના શિક્ષણ વચ્ચે શું તફાવત છે? ભારતમાં શિક્ષણ પાછળ બજેટના 6% ખર્ચ કરવો તેવી નીતિ નક્કી થઈ છે. પરંતુ 6%ની જગ્યાએ માત્ર 0.6% ખર્ચ કરવામાં આવે છે. અમેરિકામાં મારી દીકરીનો દીકરો 9માં ધોરણમાં ભણે છે, એક વખત હું તેની સ્કૂલ જોવા ગયો. સરકાર એક વિદ્યાર્થી દીઠ 1,200 ડોલરનો ખર્ચ કરે છે. માત્ર 6,000ની વસ્તી છે તેવા ગામમાં શાળા ભવ્ય છે. શાળામાં બહુ મોટા મેદાનો છે. બધી સગવડો છે.

શા માટે આપણા યુવાનો વિદેશ જાય છે? સારું શિક્ષણ મેળવવા. સારી જિંદગી જીવવા. સારી જોબ માટે. આપણે ગૌરવ લઈએ છીએ, અમારી ગીતાએ દુનિયાને કર્મયોગનો સંદેશો આપ્યો. પરંતુ સૌથી વધુ કામચોરી આ દેશમાં થાય છે. કામમાં વેઠ કાઢવી / ગાપચી મારવી એ સામાન્ય છે. વેઠ શબ્દ અમેરિકા / કેનેડામાં નથી. આપણે ત્યાં સરકારી કર્મચારીઓ CL-કેઝ્યુઅલ લીવ રીપોર્ટ મૂકીને ગાપચી મારે છે. ઉપરી અધિકારી તપાસ કરે તો રીપોર્ટ આપવાનો, નહિતર ફાડી નાખવાનો ! ગાપચી પણ અંબાજી યાત્રા માટે મારે છે ! આ કામચોરી માટે આપણી દશા ખરાબ છે. વિદેશમાં બાળકોનો સર્વાંગી વિકાસ થાય તેવી વ્યવસ્થા છે, આપણે ત્યાં ગોખણપટ્ટી છે. પરીક્ષા પાસ કરી એટલે પતી ગ્યું ! 

મારે બે દોહિત્ર છે. મોટો દોહિત્ર 12 સાયન્સમાં, આખા ઓન્ટારિયો રાજ્યમાં 1થી 10માં આવ્યો, 95% સાથે. મેં એને પૂછ્યું કે ‘હવે આગળ શું કરીશ?’ મને કહે કે ‘દાદાજી હું કોમર્સ લઈશ.’ ત્યાં બાળકોને કોઈ ફોર્સ કરતા નથી. તેણે કોમર્સ લીધું. 24 વર્ષની ઉંમરે તે ચાર્ટર્ડ એકાઉન્ટન્ટ થઈ ગયો. તે હાલ 25માં વર્ષે કંપનીમાં સીનિયર મેનેજર છે. હવે તે થોડા સમયમાં નોકરી છોડી પોતાની ફર્મ ઊભી કરવાનું આયોજન કરે છે. વિદેશમાં કોઈ માબાપ પોતાના બાળકને ફરજ નથી પાડતા કે ડોક્ટર થવાનું છે કે એન્જિનિયર થવાનું છે. ડોક્ટર / એન્જિનિયર કેમ બનાવવા છે? વધારે માલ મલીદા મળે એટલે ! નાનો દોહિત્ર 14 વર્ષનો છે. 10માં ધોરણમાં આવ્યો. મેં એને પૂછ્યું કે ‘ભવિષ્યમાં તું શું થવા ઈચ્છે છે?’ તે કહે : ‘દાદાજી હું મરીન બાયોલોજિસ્ટ થવા માગું છું.’ અહીં 9માં ધોરણમાં ભણતા બાળકને પૂછજો, મરીન બાયોલોજી એટલે શું? એને ખબર નહીં હોય ! આ ત્યાંના બાળકોની સ્વતંત્રતા છે. આ કારણે પણ આપણા વિદ્યાર્થીઓ અમેરિકા જતા હોય છે.  ત્યાં 12 ધોરણ સુધી કોઈ ફી નહીં / કોઈ ખર્ચ નહીં / કોઈ ચોપડી લેવાની નહીં / પેન્સિલ નહીં લેવાની / યુનિફોર્મ નહીં. ત્યાંના બાળમંદિરમાં ફાઈવસ્ટાર સગવડો હોય છે. એટલી બાળકોની કાળજી લે છે. એટલી જ સ્વચ્છતાની કાળજી લેવાય છે. કોલેજમાં ફી છે. લગભગ 60% વિદ્યાર્થીઓને સ્કોલરશિપ / ફ્રીશિપ / લોન મળે છે. જેથી તે ભણી શકે. મેં 63 વર્ષે સેફ્ટી એન્જિનિયરિંગ કર્યું. ત્યારે મને કોલેજે પૂછેલ કે તમારે ફ્રીશિપ જોઈએ છે? હું ત્યારે કમાતો ન હતો. મેં ફોર્મ ભર્યું. મેં ત્યારે 2,200 ડોલર ભરેલાં. વરસ પૂરું થયું એટલે કોલેજે મને 2,600 ડોલરનો ચેક આપ્યો. મેં કહ્યું કે ‘મેં તો 2,200 ડોલર આપ્યા હતા, 2,600 નહીં.’ મને જવાબ મળ્યો કે ‘200 ડોલર બસ પાસના છે અને 200 ડોલર અન્ય ખર્ચના છે !’ હું તો ત્યાંનો નાગરિક પણ ન હતો છતાં આ સવલત મને મળી હતી.

ત્યાં એક સારી બાબત એ છે કે કોલેજમાં ભણવાની સાથે 16 વરસ પછી જોબ પણ મળે, એમાં એનો ખર્ચો નીકળી જાય. જોબની વ્યવસ્થા પણ કોલેજ કરી આપે. ઉત્તમ શિક્ષણ અમેરિકા / કેનેડામાં મળે છે. દુનિયાની 10 શ્રેષ્ઠ યુનિવર્સિટીઓમાં અમેરિકાની 6 છે અને ઇંગ્લેન્ડની 4 છે. ભારતની 1થી 350માં એક પણ યુનિવર્સિટી નથી ! આપણે વિશ્વગુરુનો ડોળ કરીએ છીએ ! કોઈ ડંકો વાગતો નથી ! ત્યાં બેસ્ટ શિક્ષણ મળે છે, ક્રિએટિવ થીંકિંગ મળે છે. ત્યાં વાર્ષિક પરીક્ષા હોતી નથી, બાળકોનું દર પંદર દિવસે એસેસમેન્ટ થાય. એટલે ગોખણપટ્ટી પણ નહીં. એક વખત, અમારે ત્યાં એક સંપ્રદાયના પ્રચારક આવ્યા. તેણે મારા ચાર વર્ષના દોહિત્રને પૂછ્યું કે ‘રાવણની પત્નીનું નામ શું હતું?’ મેં કહ્યું કે ‘એ રહેવા દો. કેનેડાની કોઈ પરીક્ષામાં રાવણની પત્નીનું નામ નહીં પૂછાય. પરંતુ ધર્મ અને રાજકારણ સિવાય કોઈ પણ વિષયના પ્રશ્નો પૂછો તે જવાબ આપશે.’ પ્રચારકે ચાર પ્રશ્નો પૂછ્યા, તેના જવાબો બરાબર આપ્યા. મેં કેનેડાની કોલેજમાં 11 વરસ સુધી ભણાવ્યું. મેં કદી કોઈ છોકરાંને છોકરીની ગંદી હરકત કરતો જોયો નથી. ત્યાં સમૃદ્ધિ છે તેથી દૂષણો પણ છે. પરંતુ મેં રોડ પર લથડિયાં ખાતો કે કોઈના ગજવામાં હાથ નાખતો કોઈને નથી જોયો. એ લોકો શિસ્તમાં માને છે, રીસ્પેક્ટમાં માને છે. મારા ક્લાસમાં કોઈ છોકરી કે છોકરો લેઈટ આવ્યો નથી. એક વખત પરીક્ષામાં, મને એક છોકરીએ પૂછી લીધું કે ‘સર, આ ચેપ્ટર તમે ચલાવ્યું ત્યારે હું બીમાર હતી. મને આ પ્રશ્ન સમજાતો નથી.’ એટલે મેં એને ચેપ્ટરની સમજણ આપી, જેમાં પ્રશ્નનો જવાબ વણી લીધો હતો. પરંતુ એ છોકરીએ જવાબ લખ્યો જ નહીં ! મેં એને પૂછ્યું કે ‘તેં જવાબ કેમ લખ્યો નહીં?’ ત્યારે એ છોકરીએ કહ્યું કે ‘સર, મને આપે સમજ કરી. પણ તે પહેલાં મને જવાબ આવડતો ન હતો એટલે મેં લખ્યો નથી !’ આ ઓનેસ્ટિ છે ! 

ત્યાં બાળકો કોઈ દિવસ જૂઠું ન બોલે. કદી મંદિરે જતા નથી, કદી ગીતાપાઠ કરતા નથી ! ભાગવત વાંચતાં નથી ! અહીં ગલીએ ગલીએ પારાયણો થાય છે. છતાં આપણે જૂઠું બોલીએ છીએ અને બહાદુરી સમજીએ છીએ કે મેં કેવો ઉલ્લુ બનાવ્યો ! કદી કોઈ બાળક જૂઠું ન બોલે. ત્યાં કોઈ સોગંદ ન ખાય. સોગંદ તો જૂઠ્ઠો માણસ ખાય ! સાચો માણસ સોગંદ ન ખાય. આ શિસ્ત છે ત્યાંની, એટલે એ લોકો દુનિયાની ટોચ પર છે. કોઈ દેશ તેની ભવ્ય સંસ્કૃતિથી મહાન નથી બનતો, ભવ્ય ઈમારતોથી મહાન નથી બનતો, ભવ્ય મંદિરથી મહાન નથી બનતો. દેશ મહાન બને છે માત્રને માત્ર શિક્ષણ અને શિસ્તબદ્ધ નાગરિકોથી ! અમેરિકા / કેનેડા / યુરોપના લોકો મહાન એટલે છે કે તે બહુ શિસ્તબદ્ધ છે. ન્યૂસન્સ વેલ્યુ નહીં, નહીં અને નહીં. એક વખત હું કોલેજમાં ભણાવવા જતો હતો અને બસમાં મારો મોબાઈલ સીટમાં ભૂલી ગયો. સાંજે પરત ફર્યો ત્યારે અનાયાસ સવાર વાળી બસ મળી. હું સવારે જે સીટમાં બેઠો હતો ત્યાં ગયો તો ત્યાં મોબાઈલ પડ્યો હતો ! કેટલાં ય લોકો આ સીટ પર બેઠાં હશે ! એક વખત શુક્રવારે, હું રેલવે સ્ટેશને મહેમાન લેવા ગયો. વરસાદની શક્યતા હતી તેથી છત્રી લીધી હતી. મહેમાન આવ્યા અને હું હરખમાંને હરખમાં છત્રી બાંકડા પર ભૂલી ગયો. સોમવારે વરસાદ આવ્યો ત્યારે છત્રી યાદ આવી. ચોથે દિવસે હું એ બાંકડા પર ગયો, છત્રી ત્યાં પડી હતી ! આટલી ઓનેસ્ટિ છે ત્યાં. એટલે તે લોકો મહાન છે. ટીલાંટપકાં કરવાથી મહાન નથી થવાતું ! 

કેનેડામાં વોર્ડ વાઈઝ સરકારી સમૃદ્ધ લાઈબ્રેરી છે. ત્યાં કોમ્પ્યુટર છે. વિદ્યાર્થીને એક સાથે 15 પુસ્તકો આપવામાં આવે છે. કોઈ પણ અખબારની પ્રિન્ટ આઉટ મળે. આપણે ત્યાં નવા મકાનો બને તો મંદિર કેટલું નજીક છે તેનો ખાસ ઉલ્લેખ કરવામાં આવે છે. પણ કોઈ જગ્યાએ લાઈબ્રેરી નજીક છે તેવો ઉલ્લેખ જોવા નહીં મળે. આપણે ત્યાં વિદ્વાન પ્રોફેસર બાબુ સુથાર અને હેમંતકુમાર શાહના વ્યાખ્યાન માટે ફાળવેલ હોલ પણ કેન્સલ કરવામાં આવે છે. અમેરિકા / કેનેડામાં આવું કદી ન બને. ત્યાં તો સામેથી વિદ્વાનોને બોલાવે. હું ભણવા ગયો હતો અને મને પ્રાધ્યાપક બનાવી દીધો ! આવો ચમત્કાર ત્યાં બને ! 

[સૌજન્ય : જગદીશ બારોટ, પર્યાવરણ વૈજ્ઞાનિક, કેનેડા, 8 ડિસેમ્બર 2024, સુરત]

સૌજન્ય : રમેશભાઈ સવાણીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

કૃષ્ણ ચંદર

કૃષ્ણ ચંદરના (23 નવેમ્બર 1914 – 08 માર્ચ 1977) ઉર્દૂ સાહિત્યમાં વિવિધતા, આનંદ, રોમાંસ, વાસ્તવિકતા, વિદ્રોહ, રમૂજ અને વ્યંગનો સમાવેશ જોવા મળે છે. તેમના વિષયો લોકોના જીવન અને તેની સમસ્યાઓ આસપાસ ફરે છે. તેમનું સાહિત્ય એટલે કવિનું હૃદય અને ચિત્રકારનું બ્રશ ! તેમણે વાર્તાઓ અને નવલકથાઓ દ્વારા પ્રગતિશીલ સાહિત્યની પહેલ કરી અને તેને વિશ્વના મંચ પર લાવ્યા. તેમણે ડઝનેક નવલકથાઓ અને 500થી વધુ ટૂંકી વાર્તાઓ લખી. તેમની કૃતિઓ વિશ્વની વિવિધ ભાષાઓમાં અનુવાદિત થઈ છે. 

કૃષ્ણ ચંદરનો જન્મ રાજસ્થાનના ભરતપુર શહેરમાં થયો હતો. તેમણે લાહોરની ફોરમન ક્રિશ્ચિયન કોલેજમાં એડમિશન લીધું. તે જ સમયે, તેઓ ભગતસિંહના સાથીદારોને મળ્યા અને ક્રાંતિકારી પ્રવૃત્તિઓમાં ભાગ લીધો. તેમની ધરપકડ કરવામાં આવી અને બે મહિના સુધી લાહોરના કિલ્લામાં નજરકેદ રાખવામાં આવ્યા. તેમણે અંગ્રેજીમાં M.A અને પછી L.LB કર્યું. પરંતુ તેમની અભિરુચિ સાહિત્ય તરફ હતી. 

તેમની પ્રથમ નવલકથા ‘શિકસ્ત’ 1943માં પ્રકાશિત થઈ હતી. 1939માં, અહેમદ શાહ બુખારી (પતરસ), ઓલ ઇન્ડિયા રેડિયોના ડેપ્યુટી ડાયરેક્ટર હતા, તેમણે કૃષ્ણ ચંદરને ઓલ ઇન્ડિયા રેડિયો, લાહોરમાં પ્રોગ્રામ સહાયકની નોકરી આપી. તેમણે ત્રણ વર્ષ સુધી લાહોર, દિલ્હી અને લખનૌમાં પ્રોગ્રામ આસિસ્ટન્ટ તરીકે કામ કર્યું. તેઓ રેડિયોની નોકરીથી સંતુષ્ટ ન હતા. તે સમયે, પુણેની શાલીમાર ફિલ્મ કંપનીના નિર્માતા/નિર્દેશક ઝેડ. અહેમદે તેમની એક વાર્તા વાંચી અને તેમને ટેલિફોન કરીને તેમની ફિલ્મ કંપની માટે સંવાદો લખવા આમંત્રણ આપ્યું. કૃષ્ણ ચંદર રેડિયોની નોકરી છોડીને પુણે ચાલ્યા ગયા. પુણેનો સમય કૃષ્ણ ચંદરના જીવનમાં યાદગાર અને રંગીન સમય હતો. અહીં તેમણે ‘અન્નદાતા’ અને ‘મોબી’ વાર્તાઓ લખી હતી.

કૃષ્ણ ચંદર 1946માં પુણેથી બોમ્બે ચાલ્યા ગયા જ્યાં તેમને 1,500 રૂપિયાના માસિક પગારે બોમ્બે ટોકીઝમાં નોકરી મળી. તે કંપનીમાં એક વર્ષ કામ કર્યા પછી, તેમણે નોકરી છોડી દીધી અને ફિલ્મોના નિર્માતા અને દિગ્દર્શક બની ગયા. તેમની પ્રથમ ફિલ્મ ‘સરાય કે બહાર’ તેમના એક રેડિયો નાટક પર આધારિત હતી. તેમના ભાઈ મહેન્દ્રનાથ તેમાં હીરો હતા. આ ફિલ્મ નિષ્ફળ ગઈ. ત્યારબાદ તેમણે ‘રાખ’ ફિલ્મ બનાવી જે ક્યારે ય રિલીઝ ન થઈ. ફિલ્મોની નિષ્ફળતાના પરિણામે, કૃષ્ણ ચંદર જમીન પર આવી ગયા. તેમના પર દેવાનો ભારે બોજ હતો અને તેની ચૂકવણીની કોઈ શક્યતા નહોતી. તેમણે પોતાની કાર વેચી, નોકરોને કાઢી મૂક્યા અને બોમ્બેમાં પોતાનો પગ જમાવવા માટે નવો સંઘર્ષ શરૂ કર્યો. કૃષ્ણ ચંદરે લગભગ બે ડઝન ફિલ્મો માટે વાર્તાઓ અને સંવાદો લખ્યા.

1966માં, કૃષ્ણ ચંદરને સોવિયેત લેન્ડ નેહરુ એવોર્ડ એનાયત કરવામાં આવ્યો હતો, જેમાં પંદર દિવસ માટે સોવિયત સંઘની મુલાકાત લેવાનું આમંત્રણ પણ સામેલ હતું. કૃષ્ણ ચંદરે સલમા સિદ્દીકી સાથે રશિયાની મુલાકાત લીધી હતી. 1973માં, ફિલ્મ્સ વિભાગે તેમના વ્યક્તિત્વને ધ્યાનમાં રાખીને તેમના જીવન પર એક દસ્તાવેજી ફિલ્મ બનાવવાનું નક્કી કર્યું અને આ કામ તેમના ભાઈ મહેન્દ્રનાથને સોંપવામાં આવ્યું. 1969માં તેમને પદ્મ ભૂષણથી નવાજવામાં આવ્યા હતા.

કૃષ્ણ ચંદર હાર્ટ પેશન્ટ હતા. તેમને 5 માર્ચ 1977ના રોજ, ચોથો હાર્ટ એટેક આવ્યો, અને 8 માર્ચે તેમનું અવસાન થયું. તેમણે ઉર્દૂ સાહિત્યને સમૃદ્ધ કર્યું છે. 2019માં, ICSE બોર્ડે એમની વાર્તા ‘જામુન કા પેડ’ ધોરણ 10ના અભ્યાસક્રમમાંથી એમ કહી હટાવી દીધી હતી કે આ વાર્તા દસમા ધોરણના વિદ્યાર્થીઓ માટે યોગ્ય નથી ! વાસ્તવમાં આ વાર્તા સરકારી વ્યવસ્થાની પોલ ઉઘાડી પાડતી હતી ! ‘જામુન કા પેડ’ વાર્તામાં સચિવાલય પરિસરમાં એક માણસ જાંબુના ઝાડ નીચે દબાયેલો હોય છે. તેને કાઢવાને બદલે તેની ફાઈલ એક વિભાગથી બીજા વિભાગમાં ફરતી રહે છે. છેવટે તેની ફાઈલ ખૂલે છે ત્યારે તે માણસનો જીવ જતો રહે છે. બેજવાબદાર નોકરશાહી કેટલી અક્ષમ / ભ્રષ્ટ / સંવેદનહીન / અમાનવીય છે તેના પર વ્યંગ છે. આજે કૃષ્ણ ચંદર લખતા હોત તો ન જાણે કેટલા ય રાજદ્રોહના કેસમાં ફિટ કરી દીધા હોત ! આદરાંજલિ !

[સૌજન્ય : હિદાયત પરમાર]

સૌજન્ય : રમેશભાઈ સવાણીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

—1—

પ્રસિદ્ધ આદિવાસી એક્ટિવિસ્ટ હિમાંશુ કુમાર રાજઘાટ-દિલ્હીથી લઈ મુંબઈની તલોજા જેલ સુધીની સાયકલ યાત્રા કરી રહ્યા છે, તે દરમિયાન તેઓ 15 નવેમ્બર 2024ના રોજ ગુજરાતમાંથી પસાર થઈ રહ્યા હતા, ત્યારે યૂટ્યૂબર જ્યોત્સ્ના આહિરે તેમનો ઇન્ટરવ્યૂ લીધો હતો. આ વિચારપ્રેરક ઈન્ટરવ્યૂ દરેક આદિવાસી / દલિત / OBC / જાગૃત નાગરિકોએ સાંભળવાની / સમજવાની જરૂર છે. આ ઇન્ટરવ્યૂના મુખ્ય અંશો જોઈએ :

જ્યોત્સના : “હિમાંશુજી, આ સાયકલ યાત્રાનો હેતુ શું છે?”

હિમાંશુકુમાર : “હું સામાજિક / માનવ અધિકાર કાર્યકર્તા છું. મેં મારું જીવન આદિવાસીઓની સેવામાં ગાળ્યું છે. સામાજિક ન્યાયના મુદ્દા પર / જાતિવાદના વિરોધમાં / રાજકીય કારણોસર જેમને જેલમાં પૂરેલ છે તેમના માટે કામ કરું છું. આ બધાં મુદ્દાઓ લઈને 2 ઓક્ટોબર 2024ના રોજ ગાંધીજીની સમાધિ રાજઘાટ-દિલ્હીથી સાયકલ યાત્રા શરૂ કરી છે અને નવી મુંબઈમાં તલોજા જેલ છે, જ્યાં સામાજિક / રાજકીય / સાંસ્કૃતિક કાર્યકર્તાઓને ખોટા કેસોમાં જેલમાં પૂરેલ છે, ભીમા કોરેગાંવ કેસમાં ફસાવ્યા છે, તેમાં દલિત એક્ટિવિસ્ટ છે, માનવ અધિકાર વકીલ છે, પત્રકાર છે, સામાજિક કાર્યકર્તા છે. ત્યાં આ યાત્રા જશે.”

જ્યોત્સના : “હમણાં જ સુપ્રીમ કોર્ટે બુલડોઝર એક્શન પર ફટકાર લગાવી છે. શું સૌથી પહેલાં બુલડોઝર એક્શન આપની પર લેવાયેલ?”

હિમાંશુકુમાર : “2005માં છત્તીસગઢમાં BJP સરકાર હતી. તે સમયે 650 આદિવાસી ગામોમાં સરકારે આગ લગાડી હતી. આદિવાસીઓના ઘરોને સળગાવ્યા. આદિવાસીઓની હત્યાઓ કરવામાં આવી. આદિવાસી મહિલાઓ પર સુરક્ષા દળો દ્વારા બળાત્કાર થયાં. તે અભિયાનનું નામ સલવા જુડૂમ હતું. અમે અદાલતો / મીડિયા સમક્ષ અવાજ ઊઠાવ્યો. અમારી સાથીદાર નંદિની સુંદર સુપ્રીમ કોર્ટ ગઈ. સુપ્રીમ કોર્ટે 2007માં આદેશ કર્યો કે જે પોલીસ / સુરક્ષા દળોએ આવા કૃત્ય કર્યા છે તેની સામે FIR કરો. દરેક ગામ ફરી વસાવો. દરેકને વળતર આપો. પણ સરકારે કંઈ ન કર્યું. 2011માં સુપ્રીમ કોર્ટે સલવા જુડૂમને ગેરબંધારણીય ઘોષિત કર્યું. આ વિરોધના કારણે 2009માં BJP સરકારે અમારા 18 વરસ જૂના, 16 એકરના ગાંધીવાદી આશ્રમ પર બુલડોઝર ફેરવી દીધું ! અમારી ડિસ્પેન્સરી / લાઈબ્રેરી / ટ્રેનિંગ સેન્ટર / રહેણાંક / ઓફિસ બધું જ તોડી નાખ્યું.”

જ્યોત્સના : “હાલ બટેંગે તો કટેંગેનો નેરેટિવ ચાલી રહ્યો છે. શું આપને લાગે છે કે હિન્દુ ખતરામાં છે?”

હિમાંશુકુમાર : “BJP, RSSનું બાળક છે. RSSનો હેતુ એ છે કે ભારતમાં જે પરંપરાગત શાસક વર્ગ રહ્યો છે, જે પરિશ્રમથી દૂર રહેલ છે, જેમણે પોતાની ઊંચી જાતિ ઘોષિત કરેલ છે, જે બીજાની મહેનત પર અમીર બનતા રહ્યા, જેમની પાસે રાજકીય સત્તા પણ રહી, તેમનું બનેલું સંગઠન છે, જે હંમેશાં પોતાનું વર્ચસ્વ બનાવી રાખવા માંગે છે. RSS/BJP ક્યારે ય ન ઈચ્છે કે સમાજમાં સમાનતા આવે, આર્થિક ન્યાય આવે, સામાજિક અને રાજકીય ન્યાય આવે. એટલે તે હંમેશાં સમાજને એ રીતે તોડે છે, જેથી સમાજ અંદરોઅંદર લડતો રહે, અને ક્યારેક સમાનતા / ન્યાય તરફ સમાજનું ધ્યાન ન જાય. એટલે હંમેશાં હિન્દુઓને મુસ્લિમો સામે, જાતિઓને જાતિઓ સામે, મહિલાઓ સામે પુરુષોને ઊભા કરે છે. BJPના IT Cellના સવારમાં જ મેસેજ આવી જાય છે કે સમાનતાની વાત કરનારી મહિલાઓ ખરાબ છે. તે પુરુષોને મહિલાઓ સામે ઊભા કરે છે. Ambedkariteને / સામાજિક ન્યાયની વાત કરનારાને ગંદી ગાળો આપે છે, જે જાતિવાદ સામે કામ કરે છે તે હિન્દુધર્મના વિરોધી છે. હિંદુઓને મુસ્લિમોથી ડરાવે છે. મુસ્લિમો વસ્તી વધારી રહ્યા છે તેવો જૂઠો નેરેટિવ ચલાવે છે. RSS નફરતની રાજનીતિ કરે છે. એ ઈચ્છે છે કે યુવાનો દંગાઈ બની જાય. નફરતમાં ડૂબી જાય. જેથી તે ક્રિટિકલ થિંકિંગ ન કરી શકે. સરકારને સવાલ ન કરે. આ રીતે સરકાર પૂંજીવાદ / સાંપ્રદાયિકતા / ફાસીવાદ માટે કામ કરે છે. હિંદુ ખતરાઓ નથી, એમની પાર્ટી ખતરામાં છે ! RSS/BJP જેને હિન્દુ કહે છે, તેમની પર એટેક કરે છે. કોરોના-લોકડાઉન સમયે મોટા પૂંજીપતિઓનાં દબાણના કારણે વડા પ્રધાને ટ્રેનો કેન્સલ કરાવેલ, જેથી મજદૂર જતાં ન રહે. જેથી મજૂરોને હજાર-હજાર કિલોમીટર ચાલતા જવું પડેલ. કેટલાંયનો જીવ ગયો. શું એ મજદૂર હિન્દુ ન હતા? કોર્પોરેટ કંપનીઓના હિતમાં, કિસાનો વિરુદ્ધના ત્રણ કાનૂન લાવ્યા, એક વરસ સુધી આંદોલન ચાલ્યું, 700 કિસાનોના જીવ ગયા, શું તે હિન્દુ ન હતા? રોડ પર ખીલા નાખ્યા જેથી કિસાન આગળ જઈ ન શકે, શું તેઓ હિન્દુ ન હતા? મજૂરોના અધિકારો ખતમ કરી નાખ્યા છે. પહેલાં 8 કલાકની શિફ્ટ હતી હવે 12 કલાકની શિફ્ટ કરી નાખી ! પણ પગાર ન વધ્યો. લઘુતમ વેતન ચૂકવાતું નથી. શું મજૂરો હિન્દુ નથી? મહિલાઓ પર બળાત્કાર થાય છે, તેમાં BJP નેતાઓ સંડોવાયેલા છે. પીડિતાને ઘસડવામાં આવે છે, તેમના પરિવારના સભ્યની હત્યા થાય છે. કુલદીપસિંહ સેંગર / ચિન્મયાનંદ / બ્રિજભૂષણ સિંહનો શિકાર બનેલ મહિલાઓ હિન્દુ ન હતી? મહિલા પહેલવાનોને રોડ પર ઢસડવામાં આવી, શું તે હિન્દુ ન હતી? એક તરફ હિન્દુઓને કચડી રહ્યા છે, તેમના અધિકારો છીનવી રહ્યા છે, ગરીબીમાં ધકેલી રહ્યા છે, તેમને લૂંટી રહ્યા છે અને બીજી તરફ કહે છે કે હિન્દુ ખતરામાં છે ! આ તો છળકપટવાળું સ્લોગન છે. ખોટાં કામો / બેરોજગારી / મોંઘવારી / ભ્રષ્ટાચારથી લોકોનું ધ્યાન ભટકાવવાની કોશિશ છે.”

—2—

‘તમારું કામ ધર્મની રક્ષા કરવાનું નથી, ખુદની રક્ષા કરવાનું છે !’

જ્યોત્સના : “ભારતનું ભવિષ્ય કેવું લાગે છે?”

હિમાંશુકુમાર : “જૂઓ, ભવિષ્ય ક્યારે ય ખરાબ ન હોય. ભવિષ્ય હંમેશાં સારું હોય છે. રોજ નવાં બાળકોનો જન્મ થાય છે. બાળકોને જિંદગી જોઈએ. બાળકોને ભોજન / કપડાં જોઈએ. પ્રેમ કરવા લાયક માહોલ જોઈએ. આ લોકો તો પ્રેમના દુ:શ્મન છે. શાંતિના દુ:શ્મન છે. હિન્દુ-મુસ્લિમ અથવા એક જાતિનાં છોકરાં-છોકરી બીજી જાતિનાં છોકરાં-છોકરીથી પ્રેમ કરે તો હત્યા કરાવી દે છે. નવી પેઢીને પ્રેમ કરવાનો માહોલ જોઈએ છે, શાંતિ જોઈએ છે. તે હંમેશાં એવી દુનિયા બનાવવાની કોશિશ કરશે. પરંતુ RSS/BJPના લોકો આવું ઈચ્છતા નથી. થોડા દિવસનો તેમનો ખેલ છે. નફરત લાંબો સમય ટકતી નથી. અલ્લાહબાદમાં યુવાનો BJP સરકારની લાઠીઓ ખાય છે, ડરતા નથી અને વિરોધ કરે છે. યુવાનો / નવી પેઢી નફરતને રિજેક્ટ કરશે. એટલે ભવિષ્ય સારું છે. મને લાગે છે કે આપણે સૌએ યુવાનોને સાચી દિશા બતાવતા રહેવું પડશે, ક્રિટિકલ થિંકિંગ માટે પ્રેરિત કરતા રહેવું પડશે. તેમની સાથે લગાતાર સંવાદ કરતા રહેવો પડશે. સ્કૂલ-કોલેજમાં જઈને તેમની સાથે વાત કરવી જોઈએ. સાંપ્રદાયિકતાનું ઝેર BJP IT Cell દ્વારા WhatsApp પર  લગાતાર ફેલાવવામાં આવી રહ્યું છે, એટલે યુવાનોને સાચી વાત કહેતી રહેવી પડશે. જેથી આ સાંપ્રદાયિકતા અને આર્થિક લૂંટનું ષડયંત્ર છે, તેને જલદી ખતમ કરી શકીએ.”

જ્યોત્સના : “નવી પેઢીને પણ ધર્મ / જાતિ / હિન્દુત્વના નશાના ઈન્જેક્શન અપાઈ રહ્યા છે. શું નફરત મૂળ સુધી પહોંચી ગઈ હોય એવું નથી લાગતું?”

હિમાંશુકુમાર : “બિલકુલ. અમારા પરિવારમાં બહેનો છે / કઝીન છે, તેઓ પણ જાતિવાદી / સાંપ્રદાયિક / નફરતવાળી વાતો કરે છે. મેસેજ ફોરવર્ડ કરે છે. હું જ્યારે તેમની સાથે સમાનતાની / નૈતિકતાની વાત કરું તો મને WhatsApp ગૃપમાંથી દૂર કરી દે છે. અમને કહેવામાં આવે છે કે તમે અર્બન નક્સલ છો, દેશ વિરોધી છો, હિન્દુધર્મ વિરોધી છો. આવો માહોલ તો છે જ. પણ આપણે તેનો સામનો કરવો પડશે. લડવું પડશે અને સુધારો કરવો પડશે.”

જ્યોત્સના : “શું હિન્દુરાષ્ટ્ર બનશે? જો બને તો મહિલાઓ / યુવાનો / દલિતો / આદિવાસીઓની શું ભૂમિકા રહેશે?”

હિમાંશુ કુમાર

હિમાંશુકુમાર : “હિન્દુરાષ્ટ્રની સંભાવના નથી. ભારતનું બંધારણ એની મંજૂરી આપતું નથી. એક તરફ કોઈ ખાલિસ્તાનની વાત કરે તો સરકાર તેને જેલમાં પૂરે છે. બીજી તરફ કોઈ હિન્દુરાષ્ટ્રની વાત કઈ રીતે કરી શકે? હિન્દુરાષ્ટ્રની વાત પણ ખાલિસ્તાની વાત જેટલી જ ગેરકાનૂની વાત છે. ભારતના બંધારણમાં ધર્મનિરપેક્ષ રાષ્ટ્ર ઘોષિત કરેલ છે. પરંતુ BJPના મોટામોટા નેતાઓ મંચ પરથી હિન્દુરાષ્ટ્રની ઘોષણા કરે છે. તેમની સામે કોઈ કાર્યવાહી થતી નથી. તે ચિંતાજનક / આપત્તિજનક બાબત છે. દલિતો હિન્દુરાષ્ટ્રની વાત કરે છે. પરંતુ હિન્દુધર્મમાં જાતિ છે. કોઈ હિન્દુ એવો નથી કે તેની કોઈ જાતિ ન હોય. જાતિ કાં તો નીચી હશે કે કાં તો ઊંચી હોય ! કોઈ બે જાતિ સમાન / સરખી નથી. હિન્દુનો અર્થ એ થાય કે તેમાં ઊંચનીચ છે, ભેદભાવ છે. નફરત છે. દલિતો સાથે ભેદભાવ કરવામાં આવે છે, નફરત કરવામાં આવે છે. એટલે જો દલિતો પોતાના પ્રત્યે ભેદભાવ / નફરત ચાલુ રાખવા ઈચ્છતા હોય તો મને લાગે છે કે તેમને ખબર જ નથી કે તેઓ શું કરી રહ્યા છે ! દલિતોને આજે પણ ભાડે મકાન મળતું નથી. ઊંચી જાતિના લોકોની વચ્ચે આજે પણ મિલકત ખરીદી શકતા નથી. આદિવાસીઓની હાલત પણ આવી છે. સરદાર પટેલના સ્ટેચ્યુ માટે જમીન લેવામાં આવી, તે તડવી આદિવાસીઓની હતી. પહેલા તો તેમની વચ્ચે ધર્મ ઘૂસાડવામાં આવ્યો. પછી તેમને કહેવામાં આવ્યું કે ‘તમે આદિવાસી નથી, હિન્દુ છો ! હિન્દુ ધર્મ ખતરામાં છે ! ધર્મની રક્ષા માત્ર BJP કરી શકે છે !’ એટલે BJP સરકારે તેમની જમીન લઈ લીધી તો આદિવાસી વિરોધ કરી શક્યા નહીં ! આદિવાસીઓએ માન્યું કે આ તો આપણા ધર્મની રક્ષા કરનાર પાર્ટી છે ! અને જમીન જતી રહી ! આમ ધર્મનો ઉપયોગ આદિવાસીઓ સામે થયો. આદિવાસીઓનો ધર્મ તો ખૂબ સારો છે. એ સમાનતા આધારિત છે. તે પ્રકૃતિનું સન્માન કરે છે. જેને હિન્દુધર્મ કહેવામાં આવે છે તે વાસ્તવમાં બ્રાહ્મણધર્મ છે. તેમાં જાતિવાદ છે, ભેદભાવ છે, ઊંચનીચ છે. આદિવાસી સમાનતાનો ધર્મ છોડીને ઊંચનીચવાળા ધર્મમાં શા માટે જઈ રહ્યા છે? ત્યાં તો તેમને નીચ સમજવામાં આવે છે !”

જ્યોત્સના : “મહિલાઓને હિન્દુ કોડથી શું હક્કો મળ્યા તેની ખબર નથી, પણ તેમને વ્રતકથાઓની ખબર છે. કથાકારો / બાબાઓ સામે શ્રોતા તરીકે મહિલાઓ વધુ હોય છે. જો મહિલાઓને પોતાના ભવિષ્યની ચિંતા ન હોય તો આ કામ મુશ્કેલ નથી લાગતું?”

હિમાંશુકુમાર : “આપણે મહિલાઓને દોષ આપી શકીએ નહીં. તેમને સદીઓ સુધી શિક્ષણથી વંચિત રાખવામાં આવી. બીજું તે પિતૃસત્તાકની પકડમાં છે. પિતૃસત્તાક સાથે એડજસ્ટ કરીને પોતાનું અસ્તિત્વ બચાવે છે. પોતા માટે જગ્યા બનાવી શકે છે, એવું એને લાગે છે. એને લાગે છે તે પિતૃસત્તાક સામે લડી નહીં શકે, વિદ્રોહ નહીં કરી શકે. જે રીતે દલિતો ભેદભાવવાળા ધર્મને મહત્ત્વ આપે છે તેવી સ્થિતિ મહિલાઓની પણ છે.  પરંતુ જેમ જેમ એમની વચ્ચે વધુ કામ કરીશું, સાચી જાણકારી આપીશું તેમ તેમ પિતૃસત્તાકને સમજશે. પિતૃસત્તાક સામેના મહિલા આંદોલનને વેગ મળશે. અને મહિલાઓની હાલત બદલાશે.”

જ્યોત્સના : “ગુજરાતના આદિવાસી / દલિતોને શું સંદેશ આપવા ઈચ્છો છો?”

હિમાંશુકુમાર : “હું કહેવા ઈચ્છું છું કે આદિવાસીઓની જળ / જંગલ / જમીન ખતરામાં છે. એટલે તેમની પ્રથમ જવાબદારી છે કે જળ / જંગલ / જમીન બચાવે. દલિતોએ સામાનતા / ગૌરવ મળે તેવા સમાજ નિર્માણ માટે કામ કરવું પડશે. આદિવાસી / દલિત / OBCનું આરક્ષણ ખતમ થઈ રહ્યું છે. ‘Not found suitable’ કહીને ઊંચી જાતિને ગોઠવવામાં આવે છે. ખાનગીકરણ વધી રહ્યું છે, પ્રાઈવેટ સેક્ટરમાં આરક્ષણ હોતું નથી. ધીરે ધીરે આદિવાસી / દલિત / OBC આરક્ષણ ખતમ કરવામાં આવી રહ્યું છે. નોકરીઓ છીનવાઈ રહી છે. દલિત / આદિવાસી / OBCમાં ભયાનક બેરોજગારી ફેલાયેલી છે. એક તરફ તેમનું આરક્ષણ હિન્દુત્વવાદીઓ ખતમ કરી રહ્યા છે. બીજી બાજુ તેઓ કહે છે કે આપણો ધર્મ ખતરામાં છે અને તમે એના માટે લડો ! આ ષડયંત્રકારી સ્થિતિ છે. એટલે આદિવાસી / દલિત / OBCએ અનામત બચાવવાની છે, પોતાની સામાજિક / આર્થિક / રાજકીય સ્થિતિ સુધારવાની છે. તમારું કામ ધર્મની રક્ષા કરવાનું નથી, ખુદની રક્ષા કરવાનું છે !”

સૌજન્ય : રમેશભાઈ સવાણીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર