ગુજરાત હાયર એજ્યુકેશન કાઉન્સિલ બિલ સામે લડત ચાલુ છે

૩૧ માર્ચે ગુજરાત સરકાર દ્વારા વિધાનસભામાં જે રીતે વિપક્ષની ગેરહાજરીમાં અને કોઈપણ પ્રકારની ચર્ચા કર્યા વગર ગુજરાત હાયર એજ્યુકેશન કાઉન્સિલ બિલ-૨૦૧૬ પસાર કરવામાં આવ્યું તેને સમગ્ર ગુજરાતના શિક્ષણવિદો, અધ્યાપકો, વિદ્યાર્થીઓને ચિંતામાં મૂકી દીધા. ઉગ્ર રોષ પણ ફાટી નીકળ્યો. સરકારે જેમ ૨૦૦૬માં કોમન યુનિવર્સિટી એક્ટ વખતે ધારી લીધું હતું કે અમારી પાસે બહુમતી છે તેના જોરે અમે કોઈપણ કાયદો પસાર કરી શકીએ, તે વાતને ગુજરાતના શિક્ષણપ્રેમી-સ્વાયત્તતાપ્રેમી નાગરિકોએ ખોટું ઠેરવ્યું હતું. તેવી જ રીતે આ વખતે પણ સરકારની ગણતરીઓ ઊંધી પડી રહી છે.

જેવા આ બિલ પસાર થયાના સમાચાર માધ્યમોમાં પ્રકાશિત થયા, તરત જ શિક્ષણ સાથે સંકળાયેલા વિવિધ લોકોએ રાજ્યના અલગ અલગ ખૂણેથી પોતપોતાની રીતે વિરોધ નોધાવવાનો શરૂ કરી દીધો. તેના વિશે આ આંદોલન સાથે સક્રિય રીતે સંકળાયેલા અને ઑલ ઇન્ડિયા સેવ એજ્યુકેશન કમિટી ગુજરાત ચેપ્ટરના સેક્રેટરી ભરતભાઈ મહેતાએ વિગતો આપી છે. આ આંદોલનની શૃંખલાને આગળ વધારતા વડોદરા એમ.એસ. યુનિવર્સિટીના ભૂતપૂર્વ વિદ્યાર્થીઓ તથા નિસબત ધરાવતા અગ્રણી નાગરિકોએ ધીરૂ મિસ્ત્રી અને તપન દાસગુપ્તાના નેતૃત્વમાં વડોદરાના મહોલ્લા-મહોલ્લા, સોસાયટી-સોસાયટીઓમાં શિક્ષણ બચાવો યાત્રા લઈ જઈને સામાન્ય લોકોને પણ આ આંદોલન સાથે સાંકળવાનો પ્રયત્ન કર્યો. તેમણે રાજ્યપાલશ્રીને સંબોધીને લખાયેલા પોસ્ટકાર્ડમાં સહી કરાવી, તેઓની પાસેથી જ આ આંદોલન માટે ફાળો એકત્ર કરીને તેમ જ તેમના મહોલ્લા કે સોસાયટી તરફથી ઠરાવ પસાર કરીને અલાયદી રીત આ બિલના વિરોધમાં રાજ્યપાલશ્રીને રજૂઆત પહોંચાડે, મીણબત્તી દેખાવો કે કાળી પટ્ટી પહેરી દેખાવો વગેરે જેવા કાર્યક્રમ કરે એવી અપીલ કરી. વડોદરાના લોકોએ તેમને અદ્‌ભુત પ્રતિસાદ આપ્યો.

અનેક લોકોએ મોટી સંખ્યામાં પોસ્ટકાર્ડ લઈને પોતાના અન્ય મિત્રો, સગાં-સંબંધીઓની પણ સહી કરાવીને પોસ્ટકાર્ડ રવાના કરવાની જવાબદારી લીધી તો અમદાવાદમાં પણ પરીક્ષાના માહોલ વચ્ચે પણ ઑલ ઇન્ડિયા ડેમોક્રેટિક સ્ટુડન્ટ્‌સ ઓર્ગેનાઈઝેશન (ઑલ ઇન્ડિયા ડી.એસ.ઓ.) દ્વારા કૉલેજે કૉલેજે તેમ જ લાલ દરવાજા, ઇન્કમટેક્સ, ગુજરાત યુનિવર્સિટી બસ સ્ટોપ વગેરે જેવા જાહેર સ્થળોએ પોસ્ટકાર્ડ ઝૂંબેશ ચલાવવામાં આવી. આ ઝૂંબેશ થકી આશરે ૨૦૦૦થી પણ વધારે લોકોની સહીઓ સાથેના પોસ્ટકાર્ડ રાજ્યપાલશ્રીને મોકલવામાં આવ્યા છે.

આ દરમ્યાનમાં ગુજરાત રાજ્ય અધ્યાપક મહામંડળને રાજ્યપાલશ્રીએ ત્રણ મેના રોજ મુલાકાત આપી. મહામંડળના પ્રમુખ ડૉ. મહાદેવભાઈ દેસાઈ, ઉપપ્રમુખ પ્રૉ. દિગ્વિજયસિંહ ગોહિલ, સેક્રેટરી ડૉ. રમેશભાઈ ચૌધરી, ગુજરાત રાજ્ય કૉલેજ આચાર્ય મહામંડળના પ્રમુખ ડૉ. જે. એ. સરવૈયા, એસ.સી.-એસ.ટી. અધ્યાપક મંડળના પ્રમુખ પ્રૉ. પંકજ શ્રીમાળી, ઉત્તર ગુજરાત અધ્યાપકોમાંથી ડૉ. કનુ ખડદિયા, સરદાર પટેલ યુનિવર્સિટીમાંથી ડૉ. એમ. એ. મન્સૂરી તથા એચ. કે. આટ્‌ર્સ કોલેજના અધ્યાપક સંજય શ્રીપાદ ભાવેએ રાજ્યપાલશ્રીને રૂબરૂ મળીને વિગતવાર મુદ્દાસર રજૂઆત કરી. મહાદેવભાઈએ રાજ્યપાલશ્રીને સ્પષ્ટ શબ્દોમાં કહ્યું કે શિક્ષણની સ્વાયત્તતા છીનવાઈ જાય તે અમે કોઈ પણ સંજોગોમાં સહન કરી શકીએ નહીં. ૯ મેના રોજ રાજ્યપાલશ્રીએ રોજ ઑલ ઇન્ડિયા સેવ એજ્યુકેશન કમિટીને પણ મુલાકાત આપી. કમિટીના ગુજરાત ચેપ્ટરના પ્રમુખ અને જાણીતા અર્થશાસ્ત્રી પ્રો. રોહિતભાઈ શુક્લનાં નેતૃત્વમાં કમિટીના જોઈન્ટ સેક્રેટરી ડૉ. કનુ ખડદિયા, કીમ એજ્યુકેશન સોસાયટીના ઉત્તમભાઈ પરમાર, આચાર્ય જગદીશભાઈ ચૌધરી, એચ.કે. આટ્‌ર્સ કૉલેજના અધ્યાપક પ્રો. હેમન્તકુમાર શાહ, એમ.એસ. યુનિવર્સિટીમાંથી ઑલ ઇન્ડિયા સેવ એજ્યુકેશન કમિટીના ગુજરાત ચેપ્ટરના સેક્રેટરી ડૉ. ભરતભાઈ મહેતા તથા સરદાર પટેલ યુનિવર્સિટીમાંથી ડૉ. એમ. એ. મન્સૂરીના  પ્રતિનિધિમંડળે  રાજ્યપાલશ્રીને  સ્પષ્ટ  રજૂઆત  કરી  કે  આ  બિલની  તમામ જોગવાઈઓ  અને  તેના પાછળનો ઇરાદો શિક્ષણની સ્વાયત્તતાને ખતમ કરવાનો છે. તેથી બિલમાં આ કે તે સુધારા નહીં પરંતુ બિલ જ સમગ્રપણે પાછું ખેંચાવું જોઈએ. રાજ્યપાલશ્રીએ બંને પ્રતિનિધિમંડળોને શાંતિથી સાંભળ્યા હતા. અને ખાતરી આપી છે કે બિલ પર સહી કરવામાં ઉતાવળ નહીં કરાય. બિલની જોગવાઈઓ, અન્ય રાજ્યોના કાયદાઓ તેમ જ તમામ રજૂૂઆતોનો પૂરતો અભ્યાસ કરીને જ યોગ્ય નિર્ણય લેવામાં આવશે.

દરમ્યાન, ઑલ ઇન્ડિયા સેવ એજ્યુકેશન કમિટી દ્વારા અમદાવાદમાં તા. ૧૦ મે અને મંગળવારે ગુજરાત યુનિવર્સિટીના મેઈન ગેટ પાસે ધરણાંનો કાર્યક્રમ રાખવામાં આવ્યો હતો. રોહિત શુક્લના નેતૃત્વમાં યોજાયેલા આ ધરણાંમાં પ્રોફેસરો, વિદ્યાર્થીઓ તેમ જ જાણીતા પત્રકાર પ્રકાશ ન. શાહ, અધ્યાપક મંડળના સ્થાપકમાંના એક એવા શિક્ષણવિદ કનુભાઈ શાહ, નવનિર્માણ આંદોલનના નેતા મનીષીભાઈ જાની, હેમચંદ્રાચાર્ય ઉત્તર ગુજરાત યુનિવર્સિટીના ભૂતપૂર્વ રજિસ્ટ્રાર અને આ બિલ વિરુદ્ધ આ લડતની શરૂઆત કરનાર દિલીપભાઈ પટેલ, એસ.સી. – એસ.ટી. અધ્યાપક મંડળના સેક્રેટરી રાજેન્દ્રભાઈ જાધવ, પાર્ટ ટાઈમ લેક્ચરર્સ એસોસિયેશનના પ્રમુખ પ્રો. દિનેશભાઈ શાહ, આર. જે. ટીબ્રેવાલ કૉલેજનાં વાઈસ પ્રિન્સીપાલ ડૉ. મહેરૂન્નિસાબહેન દેસાઈ, ‘અવાજ’નાં સારાબહેન બાલ્દીવાલા, ગુજરાત લોક સમિતિનાં નીતાબહેન વિદ્રોહી, માનસી મહિલા સેવા સખી મંડળનાં કોકીલાબહેન સોલંકી, નૂતન અધ્યાપક મંડળના રણજીતભાઈ પાડા સહિત અનેક અગ્રણી નાગરિકો જોડાયાં હતાં. ધરણાંનો મુખ્ય સૂર એ જ હતો કે આ ગુજરાત હાયર એજ્યુકેશન કાઉન્સિલ બિલનો સ્પષ્ટ ઈરાદો શિક્ષણની સ્વાયત્તતા ખતમ કરવાનો છે, તેથી તેમાં આ કે તે સુધારાથી નહીં ચાલે પરંતુ બિલ સંપૂર્ણપણે રદ્દ થવું જોઈએ. જ્યાં સુધી આ બિલ પાછું ન ખેંચાય ત્યાં સુધી લડત ચલાવવાની કટિબદ્ધતા સહુએ વ્યક્ત કરી.

ડૉ. દિલીપભાઈ પટેલની આગેવાનીમાં એક પ્રતિનિધિમંડળે ૧૦ મે ના રોજ શિક્ષણમંત્રીશ્રી ભૂપેન્દ્રસિંહ ચૂડાસમાની પણ મુલાકાત લીધી અને આ બિલ સંપૂર્ણપણે પાછુ ખેંચવા રજૂઆત કરી. ઉત્તર ગુજરાતમાં પાટણમાં તા. ૧૩ મે ના રોજ એક સંમેલન પણ યોજવામાં આવ્યું છે તો દક્ષિણ ગુજરાતમાં પણ સંમેલન યોજવાની તૈયારીઓ ચાલી રહી છે.

આમ, સરકાર એવી ગણતરીમાં હતી કે આ બિલને સરળતાથી અને લોકોને અંધારામાં રાખી પસાર કરી દેવામાં તેઓ સફળ થશે, પણ એમ થઈ શક્યું નથી. આખા ગુજરાતની વિવિધ કૉલેજોમાંથી અધ્યાપકો-વિદ્યાર્થીઓનો રોષ અને રજૂઆત સ્વાયત્તતા વિનવતા આ બિલને આગળ વધતાં અટકાવી રહ્યું છે.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 મે 2016; પૃ. 20 તથા 19

૨૦૦૯ની લોકસભા ચૂંટણીનાં પરિણામો ૧૬મી મે એ આવ્યાં. તેનાં પરિણામોને નાગરિક નજરે તપાસવા માટે નાગરિક સ્વાતંત્ર્ય સંગઠન અને સેક્યુલર લોકશાહી આંદોલનના સંયુક્ત ઉપક્રમે ૧૭મી મે એ અમદાવાદના ગજ્જર હૉલમાં સવારે નાની મોટી નાગરિક ઝુંબેશ અને વૈકલ્પિક હિલચાલ સાથે સંકળાયેલાં મળ્યાં હતાં. આ વિમર્શનો હેતુ પ્રજાકીય પ્રતિભાવ અને પ્રાથમિકતાઓને વાચા આપવાનો તથા આગળનાં પગલાં નિર્ધારવાનો હતો.

વિમર્શની શરૂઆત વીર કવિ નર્મદની કવિતા 'ડગલાં ભરવા માંડો રે…..'થી થઈ. બંને સંસ્થાઓ વતી 'નિરીક્ષક'ના તંત્રી પ્રકાશ ન. શાહે વિમર્શની શરૂઆત એ આનંદનોંધથી કરી કે – જે બળો સત્તામાં આવવાં નહોતાં જોઈતાં તેને આપણે (એટલે કે ભારતદેશના મતદારો) ખાળી શક્યા છીએ. પરંતુ સાથે-સાથે ચેતવણી આપતાં કહ્યું કે જે પરિબળો સત્તામાં આવ્યાં છે તે તત્ત્વત: પરિવર્તન કરતાં વધુ તો યથાસ્થિતિનાં છે. એટલે આપણે માટે તો જનતાનો જય, પણ જંગ જારી છે. જેમનું આ જન્મશતાબ્દી વર્ષ છે તે રામમનોહર લોહિયા તો કહેતા કે 'જિન્દા કૌમે પાંચ સાલ તક ઈન્તજાર નહીં કરતી'. આખરે, અહીં એકત્ર મળેલા આપણે સૌએ કેવળ સત્તાપલટા માટે નહીં પણ યથાસ્થિતિમાં પરિવર્તન લાવનાર તરીકેની ભૂમિકા ભજવવાની છે.

તો, 'અવાજ'નાં અગ્રણી ઈલાબહેન પાઠકે પરિણામો વિશે પ્રતિભાવ આપતાં કહ્યું કે, એનડીએનું સૈન્ય પાછું પડી ગયું એ ઠીક થયું. પરંતુ, દુ:ખ એ વાતનું થયું કે ગાંધીનગરમાં અડવાણી ન હાર્યા અને મધુસૂદનભાઈ મિસ્ત્રી સાબરકાંઠાથી હાર્યા. એમણે પ્રચારના સમયગાળામાં મંચ ઉપર વારેઘડીએ તલવારો અપાય છે અને કેટલાક બહાદુરો તલવાર કાઢીને બતાવે છે "એટલે કે શું આપણને ખતમ કરવા?" તેવો સવાલ કર્યો.

હજુ હમણાં જ અમૃતપર્વ નિમિત્તે વૈકલ્પિક અને સમાંતર ગુજરાત થકી ઉલટભેર સન્માનિત માનવ હક્ક લડવૈયા ધારાશાસ્ત્રી શ્રી ગિરીશભાઈ પટેલે એમનો અભિપ્રાય અપ્યો કે, અત્યારનું વિશ્લેષણ એડહોક છે. આપણે એવું માનવાની ભૂલ ન કરીએ કે કોમવાદ પરાજિત થયો છે. કર્ણાટક, છત્તીસગઢ, ગુજરાત, મધ્યપ્રદેશ વગેરે રાજ્યોમાં ભાજપનો વિજય થયો છે બીજી જે બાબત છે તે એ કે કોમવાદવિરોધી પરિબળ એવા ડાબેરીઓની હાર ચિંતાજનક છે. ત્રીજી બાબત એ કે યુપીએ વધુને વધુ વૈશ્વિકીકરણ એટલે કે ઉદારીકરણની આર્થિક નીતિઓ, વંશપરંપરાવાદ અને એકાધિકારવાદ તરફ જશે. તો, ભાજપ રાષ્ટ્રીય સ્વયંસેવક સંઘ વધુ કોમવાદી વલણ લેશે. આપણા ગુજરાતની વસ્તીના ૮૦% લોકો વંચિતો છે તેમને માટે સામાજિક – આર્થિક ન્યાયની લડાઈ આપણે લડવાની છે. તે માટે લોકઆંદોલન જરૂરી છે. પરંતુ, આ લોકઆંદોલન કેવળ સ્વૈચ્છિક સંગઠનો નહીં કરી શકે – તે એમાં ફાળો આપી શકશે. ટૂંકમાં, વિકાસના વૈકલ્પિક મોડેલ સાથે આપણે કામ કરવાનું છે.

ગાંધીનગર લોકસભા બેઠકના અપક્ષ ઉમેદવાર, આઈઆઈએમની ડૉક્ટરેટ ધરાવતાં કર્મશીલ અને નૃત્યવિદ મલ્લિકા સારાભાઈએ કહ્યું કે, પરિણામોથી હું નિરાશ થઈ છું પણ નાસીપાસ થઈ નથી. એ મારા સ્વભાવમાં નથી. મારો અનુભવ કહે છે કે આપણા લોકો ખૂબ ગભરાયેલા છે. વળી, ચૂંટણીના આગલા દિવસોમાં પૈસા – દારૂની રેલમછેલને કોઈ રોકી શકતું નથી. ચૂંટણીમાં ઘણી ગેરરીતિઓ થઈ છે. સીક્રેટ બેલટ – જરાપણ સીક્રેટ રહેતું નથી એ મતદાન કુટિરમાં. પણ, આ લડાઈ માટે કેડર વિના ચાલે નહીં. ગુજરાતમાં વૈકલ્પિક રાજકીય પક્ષ ઊભો કરવો જરૂરી છે અને તે દિશામાં હું વિચારી રહી છું – તેની પ્રક્રિયા શરૂ થઈ ગઈ છે. વિકાસનું વૈકલ્પિક મોડેલ આર્થિક રીતે સંભવ અને પર્યાવરણીય રીતે ટકી શકે તેવું હોય તે ખૂબ જરૂરી છે.

તો, અર્થશાસ્ત્રી અને 'અભિદૃષ્ટિ'ના તંત્રી રોહિતભાઈ શુકલે પોતાનો અભિપ્રાય આપ્યો કે આ પરિણામોથી થોડો રાજીપો અને ઘણીબધી ચિંતા થાય. યુપીએની કેટલીય લોકવિરોધી આર્થિક નીતિઓનો અમલ ડાબેરીઓના દબાણથી અટક્યો હતો. પરંતુ, ડાબેરી પક્ષો હારવાથી તે દબાણ જતું રહેશે. યુપીએ એ શરૂ કરેલી ઉદારીકરણની નીતિઓ હવે અત્યંત ઉદાર બનશે, જેનાથી સાધારણ માણસનું જીવન ઓર મુશ્કેલ બનશે. વળી, મતદારોના મૂળભૂત સવાલો – મતદાર શિક્ષણને લઈને આપણે નક્કર હજુ કંઈ સાધી શક્યા નથી. આપણે વિચારને ક્ષેત્રે ઘણું મોટું કામ કરવું પડશે, એમ પણ ઉમેર્યું હતું.

ગુજરાત રાજ્યશાસ્ત્ર મંડળના પૂર્વપ્રમુખ, રાજકીય વિશ્લેષક અને કટાર- લેખક દિનેશ શુકલનું મંતવ્ય હતું કે, જો રાજકારણમાં આપણે સાચા અર્થમાં ઇન્ટરવેન્શન (હસ્તક્ષેપ) કરવા ઇચ્છતા હોઈએ તો રમતના નિયમો આપણા પોતાના બનાવવા પડશે, જેમ ગાંધીજીએ કર્યું હતું. વિવિધ ક્ષેત્રોના સુધારાઓ વિશે દેશમાં ઠીક ઠીક ચિંતન થયું છે – કમિશનો પણ ઘણાં નીમાયાં છે. પરંતુ તે સુધારાઓને અમલમાં મૂકવા પ્રબળ લોકમતના દબાણની ગેરહાજરી છે. દેશમાં આર્થિક ધોરણે જોતાં મધ્યમવર્ગનું વિસ્તરણ (એક્સ્પાન્શન) થઈ રહ્યું છે તે સારું છે. પરંતુ આ વર્ગની 'મારે શું?'ની માનસિકતાને ધરમૂળથી બદલવાની જરૂર છે. હું સુધારાઓ ઉપર ભાર મૂકું છું. કારણ, જો તે શક્ય બનશે તો જ આપણે કંઈક કરી શકીશું.

આઈઆઈએમ થકી શિક્ષાદીક્ષાપ્રાપ્ત અભિનવ શુકલે કહ્યું કે, જે પરિસ્થિતિ છે તેને પલટી શકવાની આપણી શક્તિ ભલે નથી, પરંતુ શાસનના મુદ્દાઓને સામાન્ય માણસ સાથે જોડવાની જરૂર છે. નાનામાં નાના માણસ માટે શું કરી શકીએ તેની વ્યૂહરચના ઘડવાની જરૂર છે.

તો, 'ભૂમિપુત્ર'ના સંપાદક અને પર્યાવરણ કર્મશીલ રજની દવેએ કહ્યું કે રાજકીય વિશ્લેષણ નહીં પરંતુ મૂળભૂત ચિંતનના મુદ્દાઓ તરફ ધ્યાન દોરવા માંગુ છું. પર્યાવરણને અનુકૂળ વિકાસનું મોડેલ – ખેતીપ્રધાન દેશમાં ખેતીને અનુકૂળ મોડેલ આપણી પાસે છે ખરું? ભાજપ ન આવ્યું તેથી ખુશ છું પરંતુ યુપીએ – કૉંગ્રેસ તો ખેતીના કંપનીકરણમાં માને છે તે યાદ રાખવું પડશે.

બિહાર આંદોલનના યુવા સહભાગી અને ગુજરાતમાં સ્થાયી થઈ સર્વ સેવા સંઘની કેન્દ્રીય જવાબદારીમાં હાથ બટાવતા મહાદેવ વિદ્રોહીએ શિવસેનાના પ્રવક્તાને ટાંકીને જણાવ્યું કે મોદી જ્યાં જ્યાં ગયા, ત્યાં ત્યાં હાર થઈ. ને ઉમેર્યું કે ચંદન મિત્રાએ પણ કબૂલ્યું છે કે ચાલુ ઝુંબેશ અધવચ મોદીને વડાપ્રધાન તરીકે પ્રોજેક્ટ કર્યા તે ભૂલ હતી. તો, જમ્મુમાં ભાજપ અને પંજાબમાં અકાલી દળ હાર્યું છે તે પણ નોંધવું જોઈએ. મલ્લિકા સારાભાઈ અને મુકુલ સિંહાની જેવી ઉમેદવારીઓ ભાજપવિરોધી મતો વહેંચી 'મોદીના ભાઈ'ની ભૂમિકા ભજવે છે.
નાટ્યકર્મી અને પ્રગતિશીલ લેખક સંઘના અગ્રણી કહ્યું કે આ એનડીએની સંપૂર્ણ હાર નથી. તો ડાબેરી પક્ષોની હારથી આ યુપીએની સત્તાની ગાડી બ્રેક વિનાની છે. સામાજિક ન્યાય અને સમરસ સમાજની પ્રક્રિયાને આ બ્રેક વિનાની ગાડી ખોરવી ન નાંખે તે જોવું જરૂરી છે. હળવું હિંદુત્વ કરતી કૉંગ્રેસથી ભ્રમમાં રહેવાની જરૂર નથી. સાથે-સાથે, તેમણે પશ્ચિમ બંગાળમાં કલાકારો – લેખકો, ડાબેરી વિચારસરણીના નહીં પણ ડાબેરી મોરચાના વિરોધમાં હોવાનું ઉમેર્યું હતું અને એ રીતે ડાબેરી મોરચાને પક્ષે આત્મનિરીક્ષણની જરૂર હોવાનું ઇંગિત કર્યું હતું.

'પ્રશાન્ત'ના ફાધર સેડ્રિક પ્રકાશે લોકોના એજન્ડા, લોકો અને લોકઆંદોલનની વાત ઉપર ભાર મૂક્યો હતો. તેમણે રાજ્યમાં અભિવ્યક્તિ સ્વાતંત્ર્ય ઉપર તોળાઈ રહેલ ખતરા તરફ પણ સહુનું ધ્યાન દોર્યું હતું.

એસયુસીઆઈના ગુજરાતના સંગઠક દ્વારિકાનાથ રથે આજના દિવસને વિજય દિવસ કરતાં વધુ તો સંકલ્પ દિવસ તરીકે ઓળખાવ્યો હતો. ભાજપ હાર્યો એટલે ખુશી. પીટીસી બળાત્કાર પ્રકરણથી ગવાયેલ પાટણમાં તેમ કોમી આતંકગ્રસ્ત કંધમાલમાં (અને એમ ઓરિસ્સામાં) ભાજપની હાર ઘણી સૂચક છે તેમ ઉમેર્યું હતું પણ બીજા રાજ્યોમાં ભાજપની મજબૂતી ચિંતા કરાવે તેવી છે. ગુજરાતમાં વિશેષ જવાબદારી આપણા સહુની છે. ૨૦૧૦ની કોર્પોરેશન ચૂંટણીમાં લોકઉમેદવારો ઊભા રહે – માત્ર અમદાવાદમાં જ નહીં – આખાય રાજ્યમાં તે ખૂબ જરૂરી છે અને આપણા અત્યાચારથી જ તેની તૈયારી કરીએ. લોકોના મુદ્દાઓ છે – લોકો પણ છે, પરંતુ લોકોના મંચની જરૂર છે. જેમાં બધાં જ પ્રગતિશીલ બળો, ટ્રેડ યુનિયનો, વિદ્યાર્થીઓ અને લોકશાહીપ્રેમી સંવેદનશીલ નાગરિકો જોડાઈ શકે. આ મંચ લોકોને સ્પર્શતા નાનાથી મોટા બધા જ પ્રશ્નો લે તે જરૂરી છે અને જેટલાં લોકઆંદોલનો ચાલે છે તેને વેગ આપીએ તો આવતાં પાંચ વર્ષમાં ભાજપને જરૂર પડકારી શકીશું.

ગોધરા-અનુગોધરા અસરગ્રસ્તો તરફે લોક વકીલ તરીકે ઉભરેલા, જનસંઘર્ષ મંચ અને નવી સમાજવાદી ચળવળના અગ્રણી મુકુલ સિંહાએ તાજેતરનાં પરિણામોથી આવેલું પરિવર્તન ગુણાત્મક પરિવર્તન નથી એમ કહ્યું અને કોમવાદ હાર્યો છે તેમ કહેવું વધુ પડતું છે તેમ ઉમેર્યું હતું તેમણે એમ પણ કહ્યું કે જેમ અમેરિકામાં મૂડીવાદ બુશને હટાવી 'લિબરલ ઓબામા' ને લાવ્યો તેવું જ ભારતમાં બન્યું છે. એમણે રાજ્યની પરિસ્થિતિ વિશે કહ્યું કે, ગુજરાતમાં કૉંગ્રેસ ક્યારેય ભાજપની સામે લડશે નહીં.

નાગરિક સ્વાતંત્ર્ય સંગઠન (ગુજરાત)ના ગૌતમભાઈ ઠાકરે કહ્યું કે આપણે તો કૉંગ્રેસ સામે પણ લડવાનું છે. માનવઅધિકારો માટે સામાજિક ન્યાય માટે લડવાનું છે. આપણે બધાં ૨૦૧૨ની વિધાનસભા ચૂંટણી માટે એક બળ બનીએ તે જરૂરી છે. અને મારી દૃષ્ટિએ ભાજપને રાજ્યમાં હરાવવું એટલું અઘરું નથી.

વિમર્શના અંતે પ્રકાશ ન. શાહે આભાર સાથે સમાપન કરતાં કહ્યું કે એકબાજુ લોક – આંદોલનની પ્રક્રિયા અને બીજી બાજુ લોકઆંદોલનમાં રહેતી મર્યાદાઓનું આત્મવિશ્લેષણ છેવટે તો લોકઆંદોલનને જ મજબૂત બનાવશે. આપણે સક્રિય કર્મ, દરમ્યાનગીરી અને કદમ – બ – કદમ સહચિંતનનો દોર જારી રાખીશું જેથી લોકલક્ષી વૈકલ્પિક રાજનીતિનો પથ પ્રશસ્ત બની શકે.

કેન્દ્રમાં નવી સરકાર રચાવા આડે ગણતરીના કલાકો છે ત્યારે તાજેતરની ચૂંટણીઝુંબેશ દરમ્યાનના કેટલાંક અનુભવ અને અવલોકન નાગરિક વિમર્શ તેમજ સહવિચારની દૃષ્ટિએ અહીં રજૂ કરું છું.

લોકસભા ચૂંટણી-2009 એ રીતે વિશિષ્ટ રહી કે દેશના કહેવાતાં મોટાં બે રાજકીય ગઠબંધનો, યુપીએ અને એનડીએ, લોકોના પ્રશ્નો અને મુદ્દાઓ તરફ ઈરાદાપૂર્વક બેદરકાર અને ચૂપ રહ્યાં જ્યારે દેશ ભયંકર મોંઘવારી – ગરીબી – બેકારીમાં ફસાયેલો છે. દેશની આઝાદીના 62 વર્ષ પછી, 110 કરોડની વસતીમાં 80 કરોડ લોકો વીસ રૂપિયામાં દિવસ વીતાવે છે ત્યારે ચૂંટણી વેળાએ મફત મોબાઈલ કે લૅપટોપની વહેંચણીની રાજકીય પક્ષો દ્વારા જાહેરાત, લોકોના ઘા ઉપર મીઠું ભભરાવવાથી વિશેષ શું કહેવાય ?

આ સંદર્ભમાં કેટલાક નાગરિકોએ દેશની રાજકીય પરિસ્થિતિથી કંટાળીને ચૂંટણી જંગમાં ઝંપલાવ્યું – અપક્ષ ઉમેદવાર તરીકે. ભલે, વડાપ્રધાન સહિત કેટલાકે તેમને ‘સ્પૉઇલર’ તરીકે ઓળખાવ્યા, પણ આ ઉમેદવારોએ લોકોના મુદ્દાઓ ઉઠાવ્યા અને લોકોની અપેક્ષાઓને સમજવાની કોશિશ કરી. ગુજરાતમાં, વડાપ્રધાન ઈન વેઇટિંગ અને દેશના પ્રતિક્રિયાશીલ પરિબળોનાં પ્રતીક એવા શ્રી અડવાણી સામે, ગાંધીનગરથી ડૉ. મલ્લિકા સારાભાઈએ અપક્ષ ઉમેદવાર તરીકે ઝુકાવીને ગુજરાતના અગ્રણી નાગરિકોની અપક્ષ ઉમેદવારીની નાગરિક પરંપરાને પુનર્જીવિત કરી. એમની ઉમેદવારીથી બંને મોટા અને ખોટા પક્ષોથી કંટાળેલા સહુને પસંદગીની એક નવી તક મળી.

તો, વડોદરામાંથી અમારા પક્ષ – સોશ્યાલિસ્ટ યુનિટી સેન્ટર ઑફ ઇન્ડિયા (એસયુસીઆઈ)ના ઉમેદવાર તરીકે તપનભાઈ ચૂંટણી લડ્યા. એમની ઉમેદવારીને પણ વડોદરાના અગ્રણી નાગરિકોનું સમર્થન સાંપડ્યું. અમારો પક્ષ નહીં નોંધાયેલ (અનરજિસ્ટર્ડ) અને માન્યતા પ્રાપ્ત નહીં (અનરેક્ગનાઇઝ્ડ) હોવાને કારણે આ ચૂંટણી દરમિયાન દેશના ચૂંટણી પંચની કામગીરીના ઘણા કડવા અનુભવો થયા. જોકે, આવા કડવા અનુભવોની શરૂઆત તો અમારે માટે છેક 1995માં વિધાનસભાની ચૂંટણીથી થઈ હતી.

તાજેતરમાં સેક્યુલર લોકશાહી આંદોલનના ઉપક્રમે, નર્મદ-મેઘાણી લાઇબ્રેરી ખાતે મલ્લિકાબહેન સાથે એક સંવાદ યોજાયો હતો. એ સંવાદની ભૂમિકા શ્રી પ્રકાશભાઈએ બાંધી હતી અને પોતે ઘણી બધી ચૂંટણીઓમાં સાથી બન્યા હોવાને નાતે આ ચૂંટણીમાં પ્રચાર-પ્રસાર અને અદ્ભુત ઉત્સાહના સંદર્ભમાં મલ્લિકાબહેનની ઉમેદવારીને અને એમની ઝુંબેશને સુખદ અનુભવ ગણાવ્યો હતો.

આ સંવાદમાં ઘણી બધી વાતો – વિચારો રજૂ થયાં. પરંતુ ચૂંટણીપંચનો અપક્ષ ઉમેદવાર સાથે વ્યવહાર બિનલોકશાહી ઢબનો એટલે કે અસમાન-ભેદભાવભર્યો અને અન્યાયી છે તેવા સામાન્ય તારણ સાથેના મલ્લિકાબહેનના અનુભવો અને અમારા અનુભવોનો સાર કંઈક આ પ્રમાણે છે.

• ઉમેદવારીપત્ર ભરવાના સમયથી જ ચૂંટણીપંચના ભેદભાવભર્યા વલણનો પરિચય થાય છે તે એ છે કે નોંધાયેલ (રજિસ્ટર્ડ), માન્ય (રેકગ્નાઇઝ્ડ) પક્ષોના ઉમેદવારને ટેકો આપનાર જે તે મતવિસ્તારનો એક મતદાર જોઈએ જ્યારે અપક્ષ ઉમેદવારને ટેકો આપનાર તે મતવિસ્તારના 10 મતદારો જોઈએ.
• નોંધાયેલ (રજિસ્ટર્ડ), માન્ય (રેક્ગનાઇઝ્ડ) પક્ષોના ઉમેદવારોને મતદારયાદી મફત મળે, અપક્ષ ઉમેદવારએ તે માટે પૈસા ચૂકવવા પડે, જેની કિંમત હજારોમાં હોઈ શકે.
• આ મોટા પક્ષોનાં નિશાન-પ્રતીકો પહેલાથી નક્કી હોય એટલે એમના ઉમેદવારોને પ્રચારમાં પૂરતો સમય મળી રહે જ્યારે અપક્ષ ઉમેદવારોને પોતાના નિશાનનો પ્રચાર આશરે 15 લાખ મતદારોમાં કરવા માટે માંડ 15 દિવસનો સમય મળે.
• મોટા પક્ષના ઉમેદવારોના પ્રચાર માટે પક્ષ 6 કરોડ રૂપિયા સુધી ખર્ચી શકે જ્યારે અપક્ષ ઉમેદવારોએ પ્રચારનો ખર્ચ રૂ. 25 લાખની મર્યાદામાં કરવાનો હોય.
• મોટા પક્ષના ઉમેદવારોને સરકારી ટીવી રેડિયોમાં પ્રચાર માટેની સગવડ નિઃ શુલ્ક ધોરણે મળે જ્યારે અપક્ષ ઉમેદવારો માટે એની કોઈ જોગવાઈ નથી.
• મોટા પક્ષો મતદાનના દિવસે પણ અખબારોમાં જાહેરખબર દ્વારા પ્રચાર કરી શકે જ્યારે અપક્ષ ઉમેદવારોને આર્થિક રીતે તે પોષાય જ નહીં અને એમનો જાહેર પ્રચાર, મતદાનના 48 કલાક પહેલા બંધ થઈ જાય.
• આચારસંહિતાના ભંગની અનેક ફરિયાદો છતાં મોટા પક્ષોના ઉમેદવારો સામે ભાગ્યે જ કોઈ પગલાં લેવાય જ્યારે અપક્ષોને પ્રચાર દરમિયાન સતત આચારસંહિતાને નામે ડરાવાય – ધમકાવાય અને બિનજરૂરી રીતે જુદી જુદી મંજૂરીઓને નામે ટૅક્નિકલ બાબતોમાં એટલા ગૂંચવાયેલા રાખવામાં આવે કે એમને મળેલા પ્રચારના માંડ પંદર દિવસનો પણ તેઓ બરોબર ઉપયોગ ન કરી શકે.
• છેલ્લાં 15 વર્ષથી તો દીવાલો ઉપર લખાણ, પોસ્ટરો કે બેનરો દ્વારા પ્રચાર કરવા ઉપર પ્રતિબંધ હોવાને કારણે, અપક્ષ ઉમેદવારને પોષાય તેવા પ્રચારનાં ખૂબ જૂજ માધ્યમો રહ્યાં છે.
• મતદાનના દિવસે પણ આચારસંહિતાનો છડેચોક ભંગ કરતા પક્ષ વિરુદ્ધ, બૂથ નંબર સાથે, લિખિત, ઈ-મેઈલ અને ફેક્સ દ્વારા ફરિયાદો ચૂંટણીપંચને પહોંચાડી (ફોટાના પુરાવા સાથે) પણ ઉપરથી ફરિયાદી ગુનેગાર હોય તેવો વ્યવહાર અને પગલાંને નામે શૂન્ય.
• આવડા મોટા દેશમાં મુક્ત અને ન્યાયી ચૂંટણી કરાવતા ચૂંટણીપંચ પાસે પોતાનો કોઈ સ્ટાફ (દિલ્હી ઑફિસમાં મર્યાદિત સંખ્યા સિવાય) નથી. એ સંપૂર્ણપણે રાજયોના વહીવટીતંત્ર ઉપર આધાર રાખે છે અને હવે એ વાત તો દીવા જેવી સાફ છે કે રાજ્યનું વહીવટીતંત્ર શાસકપક્ષથી પ્રભાવિત હોય છે.

ટૂંકમાં, દેશનું ચૂંટણીપંચ મોટા રાજકીય પક્ષો માટે નહીં કે લોકશાહી પ્રક્રિયા માટે કામ કરતું હોય તેવું સ્પષ્ટ લાગે. ચર્ચામાં અન્ય સહભાગીઓ ઉપરાંત ખાસ કરીને દિનેશભાઈ શુક્લે, અપક્ષ ઉમેદવારો અને મોટા પક્ષના ઉમેદવારો વચ્ચે ચૂંટણી પંચ તરફથી થતા ભેદભાવના સંદર્ભે કાયદા સમક્ષની સમાનતા (ઇક્વૉલિટી બીફોર લૉ) નો પાયાનો મુદ્દો ઉપસ્થિત કર્યો હતો. ઉપરાંત એક કરતાં વધુ સહભાગીએ, આ આપલે (ઇન્ટરઍક્શન)ના આરંભે પ્રકાશભાઈએ વ્યકત કરેલા એ વિચાર સાથે સૂર પુરાવ્યો હતો કે મલ્લિકાબહેનની ઉમેદવારી ગુજરાતમાં વૈકલ્પિક એકત્રીકરણ માટેનું આરંભબિંદુ બની શકે છે.