નાટ્યકાર વિશે : ૨૦મી સદીના ખ્યાતનામ બ્રિટિશ નાટ્યકાર ડૅવિડ કૅમ્પ્ટન (૧૯૨૪-૨૦૦૬) લૅસ્ટરમાં જન્મેલા. આ પ્રચુર નાટ્યકારે પાંત્રીસ વર્ષના ગાળામાં સ્ટેજ, રેડિયો અને સિનેમા માટે ૧૨૦થી વધુ સ્ક્રિપ્ટ લખી અંગ્રેજી ભાષામાં એકાંકી ક્ષેત્રે મોટું પ્રદાન કર્યું છે. એમનાં નાટકો ખૂબ જ લોકપ્રિય હોઈ આજે પણ ભજવાય છે.
ઈંગ્લૅન્ડના ઉત્તર યોર્કશાયરના દરિયાકાંઠે આવેલા સ્કારબરો ટાઉનમાં સ્ટીફન જોસફ દ્વારા ૧૯૫૫માં સ્થપાયેલું ‘થિયેટર ઇન ધ રાઉન્ડ’ આવેલું છે. તેના મૂળ પ્રાચીન ગ્રીસના ‘ઍરીના સ્ટેજ’માં મળે છે. ૧૭મી સદીમાં પ્રૉઝૅનિયમ થિયેટર લોકપ્રિય થયું તે પૂર્વે ૧૬મી સદીના ઈંગ્લૅન્ડમાં ‘ઍરીના સ્ટેજ’ જેવા ‘ઓપન સ્ટેજ’નું ચલણ હતું. ‘થિયેટર ઇન ધ રાઉન્ડ’માં નાટ્યમંચ હોય છે અને પ્રેક્ષકો વર્તુળાકારે બેઠેલા હોય છે એટલે પ્રૉઝૅનિયમ સ્ટેજથી તદ્દન જુદો જ નાટ્યાનુભાવ પૂરો પાડે છે.
નાટક વિશે : સર્વદર્શી નોંધણીકારની નજર હેઠળ પૂર્વ અને પશ્ચિમ દિશામાંથી આવેલા બે જૂથો મળે છે. સૌપ્રથમ એ બધા જમીનના ભાગ પાડે છે, પહેલાં લીટી દ્વારા, પછી દિવાલ દ્વારા. એકબીજાની નજરથી દૂર રહેવા દિવાલ બંધાય ને પછી 
દિવાલને પેલે પાર શું થઈ રહ્યું હશે એનાં જ વિચારો ચાલ્યાં કરે. ત્યાંથી શરૂ થાય છે મોકાણ.
બે જૂથોમાં કેટકેલાં પક્ષોની કલ્પના કરી શકાય એમ છે. માનવ સંસ્કૃતિના આરંભે જમીનની માલિકી માટે લાકડી ને પથ્થરથી બાખડી પડેલા આદિ કુટુંબીઓ, પ્રાચીન રાજ્યો, આધુનિક દેશો, રાજકીય પક્ષો, કૉર્પૉરૅટ કંપનીઓ વચ્ચેના સશસ્ત્ર/બજારકેન્દ્રી/સાઈબર યુદ્ધો, ધર્મ-ભાષા-વર્ણ-વર્ગ-જાતિ-લિંગ-વિચારધારાઓ – વગેરેના વાડા-વિભાજનોને લીધે થતા દમન-શોષણ-ઉત્પિડન અને એના પ્રતિકારમાંથી પરિણમતા સંઘર્ષો. ડાયસપોરા સમુદાયો, શરણાર્થીઓ અને એમને અનુક્રમે મૂળ વતનીઓ અને સત્તાધીશો વચ્ચેના તણાવો. અરે, પાડોશીઓ અને એક જ ઘરના ઓરડાઓમાં રહેતા પરિવારના સભ્યો વચ્ચે પણ ચાલતા વિવાદો અને શંકા-કુશંકા પણ સાંભરી આવે. માનવ ઇતિહાસમાં કેટકેટલી દિવાલો બની, તૂટી અને ટકી છે. દૃશ્ય અને અદૃશ્ય દિવાલોની ઘટનાઓ ઇતિહાસમાં નોંધાયેલી છે અને નોંધાતી રહેશે એવું આ વિષચક્ર છે.
હર સમય સંદર્ભે પ્રસ્તુત એવું આ માર્મિક નાટક દેખીતી રીતે સીધુંસાદું છે, પરંતુ એનો અર્થ અને સંદેશ ખૂબ ઊંડા છે.
પાત્રો:
નોંધણીકાર
પ્રવક્તા અ
પ્રવક્તા બ
બીજા અ
બીજા બ
~
ખાલી મંચ. નોંધણીકાર મોટો ચોપડો અને કલમ સાથે પ્રવેશે છે અને ચોતરફ નજર ફેરવે છે.
નોંધણીકાર : કેવું વિચિત્ર. મને ખાતરી હતી કે અહીં કોઈ હતું. એક ક્ષણ પહેલાં. પડઘાનો સગડ છે. જો કે મારી ભૂલ પણ થતી હોય. એ લોકો આવ-જા કરતા રહે છે … મારું કામ રાહ જોવાનું ને જોવાનું છે. (આરામદાયક મુદ્રામાં ગોઠવાય છે.) મારે થોડો સમય રાહ જોવી પડશે … એમાં કંઈ થઈ શકે એમ નથી. સમય વીતે છે. (વિરામ.) સાંભળો. આ દિશામાંથી પગલાંનો અવાજ. ને પેલી દિશામાંથી વધુ પગલાંનો અવાજ. કશુંક બનવાનું લાગે છે. મારે નોંધ કરવી પડશે.
સામસામી દિશામાંથી બે પક્ષ ‘અ’ ને ‘બ’ પ્રવેશે છે. થાક ઉતારવા પોરો ખાય છે.
‘પૂર્વથી પક્ષ ‘અ’ અને પશ્ચિમથી પક્ષ ‘બ’. પ્રવાસથી થાકેલાં વિશ્રામ માટે રોકાય છે.’ (છેલ્લી નોંધ વિશે વિચાર કરે છે.) સત્તાવાર નોંધમાં પદ્ય? (છેલ્લાં શબ્દો ચેકી નાખે છે.) ‘પહેલી ક્ષણે એ લોકોમાં બોલવા જેટલી ય શક્તિ નથી.’ … આ વધુ સારું લાગે છે. ‘ધીરે રહીને એ લોકો આજુબાજુ નજર કરે છે, પ્રથમ જરા ટીકાત્મક દૃષ્ટિથી, બાદમાં વધતી પ્રસંશા અને આનંદપૂર્વક, પરંતુ પોતાનામાં એટલા પરોવાયેલાં કે બીજા જૂથની નોંધ નથી લેતા.’
અ-૧: અહીં?
બ-૧: અહીં.
અ-૧: સરસ જગા છે.
બ-૧: હા, સરસ જગા છે.
અ-૨: અત્યાર સુધી જોયેલી જગાઓ કરતાં સરસ.
બ-૨: ચોક્કસ, સરસ જગા છે.
અ-૧: રોકાણ કરવા.
બ-૧: રહેવા.
અ-૨: અપનાવવા.
બ-૨: હંમેશને માટે.
અ-૧: આ આપણી જગા છે.
બ-૧: આપણી.
અ-૨: આપણી.
બ-૨: ઘણો સમય લગાડ્યો એને શોધવામાં.
અ-૩: મુસાફરી પણ બહુ લાંબી હતી.
બ-૩: પણ શોધનો એકેએક દિવસ લેખે લાગ્યો.
અ-૧: લાંબા અંતરનો વટાવેલો એકેએક માઇલ વસૂલ.
બ-૧: જુઓ તો.
અ-૨: જરા જુઓ.
બ-૨: અહીં જુઓ.
અ-૩: ત્યાં જુઓ.
બ-૩: જુઓ.
અ-૧: જુઓ.
એમને ગમતી ચીજો ચીંધે છે.
નોંધણીકાર : આમ તો પેલા લોકો એ સ્થળના કુદરતી ફાયદાઓ વિશે ટિપ્પણી કરી શક્યાં હોત — સૂર્યપ્રકાશના સરેરાશ કલાકો, સરેરાશ વરસાદ, ભૂસ્તરશાસ્ત્ર વિષયક માળખું, જમીનના ઉપલા થરનું રસાયણશાસ્ત્ર અને મબલખ ઘાસ ધરાવતાં ગૌચર. સમય જતા શબ્દો જડશે એમને. પણ પછી એમનું એકબીજા તરફ ધ્યાન ગયું.
સ્થળની ખૂબીઓ ચીંધી બતાવ્યા બાદ બન્ને પક્ષો એકબીજા તરફ ચીંધે છે.
અ-૧: જુઓ.
બ-૧: જુઓ.
અ-૨: જુઓ.
બ-૨: જુઓ.
બન્ને જૂથો માંહોમાંહે ઉત્સાહપૂર્વક બકબક કરે છે.
નોંધણીકાર : પક્ષ ‘અ’ ટોળે વળે છે અને પક્ષ ‘બ’ને સંદેહથી જોવા લાગે છે. પક્ષ ‘બ’ ટોળે વળે છે અને પક્ષ ‘અ’ને સંદેહથી જોવા લાગે છે. એમાં કંઈ કહેવાનું રહેતું નથી. આ સામાન્ય રીત છે. કોઈ પણ ક્ષણે બન્ને પક્ષના પ્રવક્તા એકબીજા સામે આવશે.
પક્ષ ‘બ’ના પ્રવક્તા આગળ આવે છે.
પ્રવક્તા-બ : કોણ છો તમે?
પક્ષ ‘અ’ના પ્રવક્તા આગળ આવે છે.
પ્રવક્તા-અ : કોણ છો તમે?
પ્રવક્તા-બ : ઘણે દૂરથી આવ્યાં છીએ.
પ્રવક્તા-અ : ઘણે દૂરથી આવ્યાં છીએ.
ઝડપી ચર્ચા માટે પ્રવક્તાઓ પોતપોતાના જૂથમાં પહોંચી જાય છે. થોડીક ક્ષણો બાદ ફરી એકબીજાની સન્મુખ આવે છે.
પ્રવક્તા-અ : અમારે અહીં વસવું છે.
પ્રવક્તા-બ : અમારે અહીં વસવું છે.
ઝડપી ચર્ચા માટે પ્રવક્તાઓ પોતપોતાના જૂથમાં પહોંચી જાય છે. થોડીક ક્ષણો બાદ ફરી એકબીજાની સન્મુખ આવે છે.
પ્રવક્તા-અ : અમને નસાડવા નહીં દઈએ તમને.
પ્રવક્તા-બ : અમારે નથી નસાડવા તમને.
પ્રવક્તાઓ ચર્ચા માટે પોતપોતાના જૂથમાં પહોંચી જાય છે.
નોંધણીકાર : એક વ્યક્તિ. એક મત. વાર લાગે પણ આને લોકશાહી કહેવાય. એવી કોઈ બાહેંદરી નથી કે અંતે તેઓ સાચા નિર્ણય પર આવશે પણ એ ય લોકશાહી છે. લોકશાહી અંગે ફરિયાદ નથી કરવા માગતો. એ જવાબદારીનું ભાન કરાવે છે. ભલે સૈદ્ધાંતિક ધોરણે.
પ્રવક્તાઓ એકબીજા તરફ મોં કરે છે.
પ્રવક્તા-અ : આપણે બધાં સમાઈ શકીએ એટલી જગા નથી શું?
પ્રવક્તા-બ : બધાં સમાઈ જાય એટલી જગા છે.
પ્રવક્તા-અ : ત્યાંથી અહીં સુધી જેટલું દેખાય છે એ તમે હસ્તક કરી શકો છો.
પ્રવક્તા-બ : અહીંથી ત્યાં સુધી જેટલું દેખાય છે એ તમે હસ્તક કરી શકો છો.
પ્રવક્તા-અ : મંજૂર?
પ્રવક્તા-બ : મંજૂર.
પક્ષ ‘અ’ અને પક્ષ ‘બ’વાળા મોટે સાદે ‘મંજૂર’ કહે છે. પ્રવક્તાઓ હસ્તધૂનન કરે છે.
પ્રવક્તા-અ : વાટાઘાટમાં થોડો વિરામ લઈએ તો કંઈ વાંધો છે?
પ્રવક્તા-બ : ચર્ચા માટે?
પ્રવક્તા-અ : મંજૂર છે.
બન્ને પાછા ચર્ચામાં વ્યસ્ત થઈ જાય છે.
નોંધણીકાર : પ્રસ્તાવો, પ્રતિ-પ્રસ્તાવો, ઠરાવો, સુધારા, ક્રમવાર મુદ્દા, પ્રમુખને અરજો, દરખાસ્તો, મતો, ચૂંટણીઓ, વિભાગો, વાંધાઓ, ફેર ગણતરીઓ. બધાંનો અવાજ હોય છે. ત્રાસદાયક બની શકે છે પણ એક ફાયદો છે એનો — જો કંઈ ભૂલ પડે તો બધાંનો વાંક.
પ્રવક્તા-અ : અમે એક નિષ્કર્ષ પર આવ્યાં છીએ.
પ્રવક્તા-બ : નિષ્કર્ષ પર આવવું તો સારી વાત છે. અમે સંમતિ પર પહોંચ્યા છીએ.
પ્રવક્તા-અ : સંમતિ પર પહોંચવું પણ સારું છે,
પ્રવક્તા-બ : તમે દેશનો પેલો હિસ્સો રાખી લો, એની બધી કુદરતી સવલતો, ગૌચરના, જળના, શિકારના, માછીમારીના, ખેતીના, ખનીજના હક સહિત.
પ્રવક્તા-અ : ને તમે પેલો પટ્ટો રાખી લો એની બધી કુદરતી સવલતો સહિત, વગેરે, વગેરે, વગેરે.
પ્રવક્તા-બ : વધુમાં …
પ્રવક્તા-અ : વધુમાં?
પ્રવક્તા-બ : હા, વધુમાં. તમામ લાગતાવળગતાનાં હિતમાં …
પ્રવક્તા-અ : અમારા સહિત?
પ્રવક્તા-બ : હા, તમામ સહિત. એક લીટી દોરવી રહી.
નોંધણીકાર (મોટેથી વિચારે છે) : લીટી?
પ્રવક્તા-બ : હા, લીટી. તમારી જમીન જ્યાં પૂરી થાય છે અને અમારી ક્યાં શરૂ થાય છે એ દર્શાવવા લીટી દોરવી પડશે.
પ્રવક્તા-અ : હા, બરાબર. હું ઉમેરવાનો જ હતો કે અમારી જમીન જ્યાં પૂરી થાય છે અને તમારી ક્યાં શરૂ થાય છે ત્યાં લીટી દોરવી પડશે.
પ્રવક્તા-બ : સારી વાડ સારા પાડોશી બનાવે છે.
પ્રવક્તા-અ : સારા પાડોશી સારી વાડ બનાવે છે.
પ્રવક્તા-બ : નિશાન લગાવી દઈએ હવે?
પ્રવક્તા-અ : હા, જરૂર.
પ્રવક્તા-બ : ચૉક?
પ્રવક્તા-અ : દોરી.
પ્રવક્તા-અ દોરી કાઢે છે અને બન્ને જૂથો ભેગા મળીને દોરીને સીધી ગોઠવી ને જમીનની મોજણી અને સ્થિતિકરણમાં લાગી જાય છે. કાર્ય પાર પાડવા માટે દરેકનો પોતાનો મત છે અને છેવટે કાર્ય સંપન્ન થાય છે.
નોંધણીકાર : આ કામ મને કોણે સોંપ્યું છે એ મને ખબર નથી પણ યાદ કરી શકું તે ઘડીથી કરતો આવ્યો છું. હું ફરિયાદ નથી કરતો — કોઈકે તો કરવું પડશે ને. નોંધ તો રાખવી પડશે ને. કોણ જાણે — કોઈક દિવસ કોઈ આમાંથી શીખે પણ ખરું.
બન્ને જૂથો સહેજ અંતરથી પોતાની મહેનતનું પરિણામ નિરખે છે.
પ્રવક્તા-અ : સરસ લીટી બની છે.
પ્રવક્તા-બ : હું પોતે જ પોતાના વખાણ કરું તો ય.
અ-૧ : એ ખબર નહીં.
પ્રવક્તા અ : તમે આ લીટીની ટીકા કરો છો?
પ્રવક્તા-બ : કદાચ તમે વધુ સારી લીટી બનાવી શક્યા હોત.
પ્રવક્તા-અ : અમે બધાં સાંભળી રહ્યાં છીએ. આ લીટી સામે તમને શો વાંધો છે?
અ-૧ : મરઘાં
બધાં ‘અ’ અને ‘બ’ : મરઘાં? મરઘાંને આની સાથે શું લેવાદેવા? ધ્યાન ના ધરશો. એમના મગજમાં મરઘાં ભરેલા છે.
અ-૧ : મરઘાં વિશે હું કંઈ જાણું છું. નક્કી જાણું છું. મરઘાં વિશે તમે મને કંઈ ખાસ કહી શકો એમ નથી. હું તો મરઘાં વચ્ચે ઉછરેલો છું. ને તમને જણાવી દઉં કે મરઘાં વાંચી શક્તા નથી.
પ્રવક્તા-બ : મરઘાં વાંચી નથી શકતા?
પ્રવક્તા-અ : એને લીધે આ લીટીને શું ફેર પડે છે?
અ-૧ : તમારી લીટીને કોઈ ફેર નથી પડતો.
પ્રવક્તા-બ : કે આમ જોવા જાવ તો તમારા મરઘાંને પણ.
અ-૧ : ‘આખલાથી સાવધાન’નું પાટિયું મૂકવાની જરૂર નથી. ‘અનઅધિકાર પ્રવેશ કરનારાઓ પર કાર્યવાહી કરવામાં આવશે’ એવી સૂચનાઓ ચોંટાડવાનો પણ અર્થ નથી. ને ‘એકતરફી માર્ગ’, ‘માર્ગાન્તર’ અને ‘રસ્તો બંધ છે’ને પણ ભૂલી જજો. મરઘાંને જ્યાં જવું હશે જવાના. લીટી દોરવામાં અને મરઘાં લીટીની આ બાજુ કે પછી લીટીની પેલી બાજુ ય રહે એવી અપેક્ષા રાખવામાં કોઈ અર્થ નથી.
બધાં ‘અ’ અને ‘બ’ : એ સાચું. મુદ્દામાં દમ છે. મેં ક્યારે ય કોઈ મરઘાને વાંચતા કે લીટીને ધ્યાન આપતા જોયું નથી.
પ્રવક્તા-બ : પણ મરઘાં ક્યાં જાય છે એનાથી શો મતલબ?
અ-૧ : ઓહ, જો કોઈ મતલબ ના હોય તો કંઈ કહેવાનું રહેતું નથી.
પ્રવક્તા-અ : સરસ, હવે આપણે આગળ વધીએ …
અ-૨ : પણ ધારો કે ઘેટાં હોય.
બ-૧ : ઘેટાં?
અ-૨ : ઘેટાં પણ વાંચી નથી શક્તાં. મેં આજ સુધી કોઈ ઘેટાને વાંચતા જોયું નથી. અજ્ઞાન પ્રાણીઓ છે.
બ-૧ : એમ લીટીથી કોઈ ઘેટાને ભટકવાથી રોકી ના શકે.
બ-૨ : તેમાં ય જ્યારે એ વાંચી ના શકતા હોય.
અ-૩ : કે ગાયોને રઝળવાથી.
બ-૩ : કે ઘોડાંને ખોવાઈ જવાથી.
અ-૨ : ને સસલાંની વાત કરીએ તો …
પ્રવક્તા-બ : ઠીક છે. તમે શું ઇચ્છો છો?
પ્રવક્તા-અ : પ્રાણીઓ માટેની શાળા?
અ-૧ : અમારે વાડોની જરૂર છે.
બ-૧ : દિવાલોની.
અ-૨ : એટલી મજબૂત કે ગાયો તોડીને અંદર ના આવી શકે.
બ-૨ : એટલી ઊંચી કે મરઘાં આંબીને બહાર ના જઈ શકે.
અ-૩ : સારી દિવાલો સારા પાડોશીઓ બનાવે છે.
બ-૩ : સારા પાડોશીઓ સારી દિવાલો બનાવે છે.
પ્રવક્તા-અ : તમારે દિવાલો જોઈએ છે?
પ્રવક્તા-બ : દિવાલો બાંધી દઈએ?
અ-૧ : અમે બીજું કંઈ કરીએ એ પહેલા.
પ્રવક્તા-અ અને પ્રવક્તા-બ દોરીને બે છેડેથી પકડે છે અને જમીનથી છ ઈંચ ઊંચી કરે છે.
પ્રવક્તા-અ : આટલી ઊંચી?
બ-૧ : વધુ ઊંચી. ગાયોનું વિચારવું પડશે.
દોરીને કમર સુધી ઊંચી કરવામાં આવે છે.
પ્રવક્તા-બ : આટલી ઊંચી?
અ-૨ : વધુ ઊંચી. ઘોડાંનું વિચારવું પડશે.
દોરીને ખભા સુધી ઊંચી કરવામાં આવે છે.
પ્રવક્તા-અ : આટલી ઊંચી?
બ-૨ : વધુ ઊંચી. મરઘાંનું વિચારવું પડશે.
પ્રવક્તાઓ પગના પંજા પર શક્ય એટલા ઊંચા થઈને દોરીને અધ્ધર પકડે છે.
પ્રવક્તા-બ : આટલે બરાબર લાગે છે.
બ-૧ : હા, બરાબર લાગે છે.
પ્રવક્તા-અ : હવે સંતોષ માને તો સારું. ચાલો, ઉતાવળ કરો.
દોરીના છેડા થાંભલે બાંધવામાં આવે છે.
પ્રવક્તા-બ : હવે દિવાલ બાંધી દઈએ.
દિવાલ બંધાઈ જાય છે. આ ઘણી રીતે બાંધી શકાય છે. દોરીની ઊંચાઈ સુધી ચોસલા ગોઠવી શકાય અથવા વધુ દોરીઓ બે થાંભલા વચ્ચે બાંધી શકાય અથવા કોઈ સામગ્રીને દોરી પર લટકાવી સકાય. કોઈ પણ રીત અપનાવો પ્રવૃતિ વધી જાય છે. આ દરમ્યાન નોંધણીકાર જોયા કરે છે અને નોંધ કરતો જાય છે.
નોંધણીકાર : એ લોકો સાચા છે એમ નહીં કહું. ખોટા છે એમ પણ નહીં કહું. મારું કામ માત્ર નોંધ કરવાનું છે. ઘટનાઓ પોતાનું કથન કરતી હોય છે. એમને દિવાલ જોઈતી હતી, એ એમને મળી ગઈ છે. બેમાંથી એકેય પક્ષ ના ઉપરથી, ના વચ્ચેથી ના આજુબાજુથી જોઈ શકશે. આને દિવાલ કહેવાય.
હવે બધાં ‘અ’ દિવાલની એક તરફ છે અને બધાં ‘બ’ દિવાલની બીજી તરફ છે.
પ્રવક્તા-અ : આને દિવાલ કહેવાય. વરસોવરસ ટકશે.
પ્રવક્તા-બ : દિવાલ બાંધવા અંગે આપણે કશું શીખવાનું રહેતું નથી.
નોંધણીકાર : સિવાય કે માર્ગ કાઢવો, ઉપરથી, વચ્ચેથી કે આજુબાજુથી.
પ્રવક્તા-અ : તમે ત્યાં છો?
પ્રવક્તા-બ : અમે બધાં અહીં છીએ. તમે બધાં સંતુષ્ટ છો?
પ્રવક્તા-અ : બધું આયોજન મુજબ થયું. હવે શું?
પ્રવક્તા-બ : વસવાટ શરૂ કરીશું. અને તમે?
પ્રવક્તા-અ : અમે પણ વસવાટ શરૂ કરીશું. સરસ ભૂમિ છે.
પ્રવક્તા-બ : ખૂબ સરસ ભૂમિ છે. આપણું સદનસીબ કે આપણને સારા પાડોશી મળ્યાં છે.
પ્રવક્તા-અ : અમને પણ સારા પાડોશી મળ્યાં છે. આ દિવાલ સારી છે.
પ્રવક્તા-બ : સારી દિવાલો સારા પાડોશી બનાવે છે.
પ્રવક્તા-અ : સારા પાડોશી સારી દિવાલ બનાવે છે.
પ્રવક્તા-બ : આવજો ત્યારે. કામે વળગવું પડશે.
પ્રવક્તા-અ : આવજો. લાગી જઈએ કામે.
‘આવજો’ની બૂમો પાડતા બન્ને જૂથો એમનો સામાન ઉપાડીને પોતપોતાને રસ્તે જાય છે. ‘આવજો’ના સાદ ઓસરતા જાય છે.
નોંધણીકાર : દિવાલ સિવાય કંઈ બચ્યું નથી. અને દિવાલની બન્ને તરફ મરઘાં સિવાય. અને દિવાલની બન્ને તરફ ઘેટાં સિવાય. અને દિવાલની બન્ને તરફ ગાયો સિવાય. અને દિવાલની બન્ને તરફ ઘોડાં સિવાય. અને દિવાલની બન્ને તરફ લોકો સિવાય …
દિવાલની બન્ને તરફ જે તે જૂથ આવી પહોંચે છે. બધાં જ કામમાં વ્યસ્ત છે.
ખૂબ વ્યસ્ત જિંદગી છે — અને વ્યસ્ત રહેવાથી મન પરોવાયેલું રહે છે એ સૌથી મોટો ફાયદો છે. કાર્યથી વિચારો અંકુશમાં રહે છે. ઘેટાં કરતાં પણ વધુ વિચારો કાબૂ બહાર જઈ શકે છે. મરઘાં કરતાં પણ વિચારો ઊંચા ઊડી શકે છે. આમ તો દિવાલોને કારણે વિચારો હજુ ઊંચા ઊડી શકે છે. પરંતુ જ્યાં સુધી વિચારોને અંકુશમાં રાખીએ ત્યાં સુધી નુકસાન થતું નથી. સિવાય કે એવો સમય આવે છે જ્યારે બધાં મરઘાંને ખવડાવી દીધું હોય, બધી ગાયોને દોહી લીધી હોય, બધાં ઘેટાંને વાડામાં ભરી દીધાં હોય — પછી વિચારો ભટકવા માટે મુક્ત હોય છે.
ધીરે રહીને બન્ને જૂથો કામ બાજુ પર મૂકીને આરામદાયક મુદ્રા ધારણ કરે છે.
અ-૧ : એ લોકો પેલી તરફ શું કરતાં હશે?
અ-૨ : પેલી તરફ?
બ-૧ : પેલી તરફ. તમને શું લાગે છે શું કરતા હશે એ લોકો?
અ-૨ : કેમ?
અ-૧ : કેમ નહીં?
અ-૨ : તમારે શું કામ જાણવું છે કે પેલી તરફ એ લોકો શું કરી રહ્યાં હશે?
બ-૧ : આપણે એ લોકોને જોઈ નથી શક્તા, નહીં ને?
બ-૨ : એ લોકો આપણને નથી જોઈ શક્તા.
અ-૧ : હું તો અમસ્તો જ વિચારતો હતો,
બ-૧ : કોઈ પણ વિચારી શકે છે.
અ-૧ : એક વિચાર — જેવો કે, શું વસંત અને ઉનાળો ક્રમમાં પાનખર અને શિયાળા પહેલાં આવે છે કે પછી પાનખર અને શિયાળો પહેલાં આવે છે.
બ-૧ : જેવો કે, શું ઈયળ વિચારી શકતી હશે?
અ-૧ : જેવો કે — એ લોકો પેલી તરફ શું કરતા હશે?
અ-૨ : કદાચ એ જ રોજીંદા કાર્યો.
બ- ૨ : રોજીંદા કાર્યો કરતા હશે.
અ-૧ : રોજીંદા કાર્યોનો શો મતલબ છે?
અ-૨ : જે કાર્યો તમે રોજીંદા ધોરણે કરતા હોવ તે.
બ-૨ : જે કાર્યો આપણે રોજીંદા ધોરણે કરતા હોઈએ તે.
બ-૧ : એ લોકો રોજીંદા ધોરણે જે કાર્યો કરતા હોય તે નહીં?
અ-૨ : એ લોકો રોજીંદા ધોરણે જે કાર્યો કરતા હોય તે.
બ-૧ : તમે કહ્યું આપણે લોકો રોજીંદા ધોરણે જે કાર્યો કરતા હોય તે.
અ-૨ : બન્ને બાબત એક જ છે.
બ-૧ : બન્ને એક જ બાબત છે?
અ-૨ : શા માટે બન્ને બાબત એક ના હોય?
બ-૨ : શા માટો બન્ને બાબત એક હોવી જોઈએ?
અ-૧ : એ લોકો આપણા જેવા નથી.
અ-૨ : નથી?
બ-૧ : દેખીતું છે.
અ-૧ : તમે પોતે જ હિસાબ માંડો ને.
બ-૧ : માંડો હિસાબ.
અ-૧ : દા. ત. — તમે મારા જેવા નથી, છો?
અ-૨ : બહુ નહીં.
બ-૧ : તમે સહેજ પણ મારા જેવા નથી.
અ-૨ : એટલે એ લોકો આપણા જેવા નથી.
બ-૨ : એટલે એ લોકો સહેજ પણ આપણા જેવા નથી.
અ-૨ : આપણે દિવાલની આ તરફ છીએ.
બ-૨ : એ લોકો દિવાલની પેલી તરફ છે.
અ-૧ : કલ્પના કરો કે આપણે દિવાલની પેલી તરફ રહીએ છીએ.
બ-૧ : કલ્પના કરો કે આપણે દિવાલની પેલી તરફ રહેવા માગીએ છીએ.
અ-૨ : જ્યારે કે તમે અહીં રહી શકતા હોવ.
બ-૨ : કલ્પના કરો કે અહીં રહેવા ના માગતા હોવ.
અ-૧ : રમૂજી કહેવાય.
બ-૧ : એમની અમુક રીતો રમૂજી છે.
અ-૧ : હા, એમની અમુક રીતો રમૂજી છે.
બ-૨ : એવું છે કે?
અ-૨ : હાસ્તો વળી. તમારી રીતો પણ રમૂજી છે.
બ-૧ : મને તો એ લોકો પૂરેપૂરા રમૂજી લાગે છે.
અ-૨ : આપણી બધાંની રીતો રમૂજી છે.
બ-૨ : પરંતુ એ લોકોની રીતો વધુ રમૂજી છે. પેલી તરફ.
બ-૧ : એમની રીતો કેવી છે એ આપણે જાણતા પણ નથી.
અ-૨ : આપણ જાણતા ના હોય એવી એમની રીતો હોય તો તે રમૂજી રીતો જ હોવી જોઈએ.
અ-૧ : તો ય જ્યાં સુધી એ લોકો દિવાલની પેલી તરફ છે ત્યાં સુધી વાંધો નથી.
બ-૧ : જ્યાં સુધી એ લોકો પેલી તરફ ને આપણે આ તરફ છીએ ત્યાં સુધી વાંધો નથી.
અ-૨ : મને પૂરી ખાતરી નથી.
અ-૧ : તમે કહેવા શું માગો છો?
બ-૧ : હું વિચારી રહ્યો છું. એ લોકો બહુ શાંત છે.
બ-૨ : આપણે શાંત છીએ.
બ-૧ : ઘોંઘાટ કરવા જેવું કશું છે નહીં આપણી પાસે.
અ-૨ : એમનું શું, હં?
અ-૧ : એમનું શું?
અ-૨ : એ લોકો શા માટે શાંત છે?
બ-૧ : અસ્વાભાવિક છે.
અ-૧ : અસામાન્ય છે.
બ-૨ : ચિંતાજનક છે.
અ-૨ : અસ્વસ્થ કરનારું છે.
બ-૧ : વિકૃત છે.
અ-૧ : અગવડભર્યું છે.
બ-૨ : દુષ્ટ છે.
અ-૨ : હોવું જોઈએ એવું નથી.
બ-૧ : કંપારી છૂટી જાય એવું છે.
અ-૧ : રૂંવાડા ખડા કરી દે એવું છે.
બ-૨ : એનો જ વિચાર કરું છું.
અ-૨ : વિચારું છું.
બ-૧ : શું વિચારી રહ્યાં હશે એ લોકો?
અ-૨ : પેલી દિવાલ પાછળ શું કરી રહ્યાં હશે એ લોકો?
બ-૨ : પેલી દિવાલ પાછળ એ લોકો કંઈ પણ કરી શકે છે.
બ-૧ : જેવું કે?
અ-૨ : જરા વિચારો.બ-૧ : આહ!
બ-૨ : ઓહ!
અ-૧ : એવું નહીં કરતા હોય એ લોકો.
બ-૨ : એવું નથી!
અ-૨ : એમનો વિશ્વાસ ના થાય.
બ-૨ : એ લોકોનો નહીં.
અ-૧ : એ નહીં!
અ-૨ : શું નહીં?
અ-૧ : તમે જે વિચારો છો એ નહીં.
બ-૨ : ઓહ, એવું ખરેખર કરે એ લોકો?
બ-૧ : એમનો વિશ્વાસ ના કરાય.
અ-૧ : તમે અતિશયોક્તિ કરી રહ્યાં છો.
અ-૨ : અતિશયોક્તિ?
અ-૧ : કોઈ એવું કરે એવી અપેક્ષા તમે ના રાખી શકો.
બ-૨ : આપણે એવું ના કરીએ.
બ-૧ : આપણે એમના જેવા નથી.
અ-૨ : એ લોકો આપણા જેવા નથી.
બ-૨ : પણ એ લોકો એવું ના કરે. ના …
બ-૧ : જેવું કે …
અ-૨ : દાખલા તરીકે …
બ-૧ : કે પછી …
અ-૧ : એનો ઉલ્લેખ ના કરો …
અ-૨ : જરા રાહ જુઓ.
અ-૧ : શેના માટે રાહ જોઈએ?
બ-૧ : ખબર પડી રહેશે. પછી તમે મારો વિશ્વાસ કરશો.
અ-૨ : રાહ જોશો તો જોવા મળશે.
બ-૨ : મને વિશ્વાસ નથી બેસતો.
અ-૧ : ઓહ!
અ-૨ : બેસશે વિશ્વાસ.
બ-૧ : મને પૂછો, એ લોકો અધમ છે.
બ-૨ : બરાબર છે. એ લોકો અધમ છે.
અ-૧ : અધમ ના હોત તો આવું કૃત્ય કર્યું ના હોત.
અ-૨ : જ્યાં સુધી દિવાલની એમની બાજુએ અધમ હોય …
અ-૧ : અધમતા પ્રસરતી હોય છે.
બ-૧ : અધમતા સળવળતી હોય છે.
અ-૨ : દિવાલની એમની બાજુએ ક્યાં સુધી અધમ બની રહેશે.
બ-૨ : દિવાલ ઊંચી છે.
અ-૧ : દિવાલ જાડી છે.
બ-૩ : દિવાલની એમની બાજુએ એમને જે કરવું હોય એ કરે.
અ-૩ : આપણી વચ્ચે ના પડવા જોઈએ.
અ-૧ : કેમ નહીં?
બ-૧ : એ શું કરી શકવાના આપણને?
અ-૨ : હાલ યુક્તિઓ બનાવી રહ્યાં હશે એ લોકો.
બ-૨ : વિચારો. માત્ર વિચારો.
અ-૧ : આપણી જાસૂસી કરી રહ્યાં હશે અત્યારે.
બ-૩ : મૂર્ખામીભરી વાત ના કર.
અ-૩ : આ તો અજુગતું છે.
અ-૧ : એવું લાગે છે?
બ-૧ : કદાચ ચકાસવું સારુ રહેશે.
અ-૨ : જોવામાં કંઈ નુકશાન નથી.
અ-૩ : તમારે જોવું હોય તો જુઓ.
બ-૩ : મારે મૂર્ખા નથી ઠરવું.
અ-૩ : એ લોકો પેલી તરફ શું કરી રહ્યાં છે એ હું તમને જણાવીશ.
અ-૨ : શું?
બ-૩ : મને ખબર છે એ લોકો શું કરી રહ્યાં છે.
બ-૨ : કહો અમને.
અ-૩ : સમજુ લોકોની માફક એમણે તડકામાં લંબાવેલું છે, કદાચ ઘાસના લાંબા તણખલાં ચાવી રહ્યાં છે.
બ-૩ : એ લોકો આકાશ સામે જોઈ રહ્યાં છે અને આવતીકાલના હવામાનનો અંદાજ લગાવી રહ્યાં છે.
અ-૩ : અથવા મરઘાં ગણતા હશે.
બ-૩ : અથવા ઘેટાં ગણતા હશે.
અ-૩ : આપણે કરી રહ્યાં છીએ એ જ એ લોકો કરી રહ્યાં છે.
બ-૩ : આપણે જે કરી રહ્યાં છીએ અદ્દલ એ જ એ લોકો કરી રહ્યાં છે.
અ-૧ : મને ખબર હતી કે એમનો ભરોસો કરાય એમ નથી.
બ-૧ : જલદી નજર કરો.
અ-૨ : જુઓ એમને.
બ-૨ : જુઓ.
અ-૧ : જુઓ.
બ-૧ : શી રીતે?
અ-૨ : ઉપર ચઢીને.
બ-૨ : ઉપર ચઢીને જોવો.
હાથમાં જે આવ્યું તે — ચોસલા, ફર્નિચર અથવા એક બીજાના સહારે ઉપર ચઢવાની તૈયારી કરે છે.
નોંધણીકાર : આવી ક્ષણે હંમેશાં ‘થોભો’ની બૂમ પાડવાની લાલચ થતી હોય છે. નોંધણીકારનું કામ નોંધવાનું હોય છે : ના વધુ, ના ઓછું. અને, ભલું થજો મારું, હસ્તાક્ષર અને જોડણી અંગે ચોળી અને ચીકણું કરવામાં જે આવે છે એની તો વાત ના કરશો! જાણે કે પ્રથમ પગલાં ભર્યાં બાદ … જોડણીના મહત્ત્વ વાત આવતી હોય. ને પ્રથમ પગલાં લેવાઈ ગયાં બાદ બીજા સ્વાભાવિકપણે અનુસરવા લાગતા હોય છે. વધુમાં વધુ નોંધણીકાર નોંધી શકે, બીજું શું કરી શકે. એ લોકો દિવાલની ટોચે ચઢી જાય છે અને …
દિવાલની ટોચે ચઢી ગયેલા બધાં ‘અ’ બધાં ‘બ’ની સામસામે આવી જાય છે. બધાં બૂમારણ મચાવે છે અને દિવાલ પરથી નીચે ઊતરી જાય છે.
અ-૧ : બધું સાચું હતું.
બ-૧ : એ લોકો સાચા હતા.
અ-૧ : પેલી પાર જોતા.
બ-૧ : જાસૂસી.
અ-૧ : આપણી પર.
બ-૧ : આપણી પર.
અ-૧ : આપણે નજર કરી તે સારું થયું.
બ-૧ : રંગે હાથ પકડી પાડ્યા એમને.
અ-૧ : એ લોકો ચકિત થઈ ગયેલા.
બ-૧ : એમણે એવું ધારેલું જ નહોતું.
અ-૧ : સારું થયું પકડાઈ ગયા.
બ-૧ : રંગે હાથ પકડાયા.
અ-૨ : પણ શા માટે એ લોકો એવું કરતા હતા?
બ-૨ : શા માટે એમને એવું કરવું હતું?
અ-૨ : શા માટે?
બ-૨ : શા માટે?
અ-૧ : આહ-હા.
બ-૧ : અંદાજ લગાવી શકીએ.
અ-૧ : એ તો વાર્તાનો અડધો હિસ્સો જ છે.
બ-૨ : એ તો હિમપર્વતની ટોચ જ છે.
અ-૧ : એમને કશું કરવું નથી.
બ-૧ : એ કશુંક કરવાની પેરવીમાં છે.
અ-૧ : આપણે એમની સામે તૈયાર રહેવું પડશે.
બ-૨ : શેના માટે તૈયાર?
અ-૧ : કશા પણ માટે તૈયાર.
બ-૧ : કશું પણ બની શકે છે.
અ-૧ : એ લોકો આપણા જેવા નથી.
બ-૧ : એ લોકો ખરાબ છે.
અ-૧ : એ લોકો નિર્દય છે.
બ-૧ : એ લોકો કઠોર છે.
અ-૧ : શેતાની.
બ-૧ : રાક્ષસી.
અ-૧ : જંગલી.
બ-૧ : વિકરાળ.
અ-૧ : ડોકિયા કરનારા.
બ-૧ : દાબ્યા પગે આવનારા.
અ-૩ : પણ આપણે ધ્યાન ધરીએ.
બ-૩ : સાવચેતીપૂર્વક વિચારીએ.
અ-૩ : આપણે પણ દિવાલની પેલી પાર જોયેલું.
બ-૩ : ડોકિયું ના કર્યું હોત તો આપણે એમને કદી જોઈ શક્યા ના હોત.
અ-૧ : જોયું એ તો સારું જ કર્યું.
બ-૧ : જો એમ ના કર્યું હોત તો અત્યારે ક્યાં હોત આપણે?
અ-૩ : જરા થોભો. જે થયું એ ભૂલી જઈએ તો કેવું?
બ-૩ : થોડું જતું કરીએ તો કેવું?
અ-૧ : અરે હા, ચોક્કસ.
બ-૧ : જરૂર, કેમ નહીં?
અ-૧ : આપણને ખીમો બનવાનો શોખ હોય તો.
બ-૧ : આપણે કપાયેલા ગળા સાથે ઉઠવું હોય તો.
અ-૨ : પણ આપણે શું કરી શકીએ?
બ-૨ : શું કરવું જોઈએ?
અ-૧ : એક બાબત નક્કી છે.
બ-૧ : એમાં કોઈ શક નથી.
અ-૧ : એ લોકોની આટલી નજીક આપણે નહીં રહી શકીએ.
બ-૧ : કાં તો એ લોકો જોડે આપણે લડવું પડશે અથવા સ્થળાંતર કરવું પડશે.
અ-૧ : કાં તો એ લોકોને જવું પડશે અથવા આપણે જવું પડશે.
બ-૧ : કાં તો એ લોકો અથવા આપણે.
બધાં ‘અ’ અને ‘બ’ : એ લોકો.
અ-૩ : પણ આપણી પાસે દિવાલ છે.
બ-૩ : દિવાલ તો હતી જ પહેલાથી.
બધાં ‘અ’ અને ‘બ’ : એને તોડી પાડો. એને તોડી પાડો.
બન્ને પક્ષ દિવાલ પર તૂટી પડે છે.
નોંધણીકાર : વિચિત્ર છે : શાંતિ માટે સમજદારીભર્યાં પગલાં કદી લેવામાં ના આવે એ યુદ્ધનાં નામમાં લેવાય છે. જેમ કે બધાં ભેગા મળીને ખેંચવાનું. દિવાલો તોડી પાડવાનું. પરંતુ પરિણામ સરખું નથી હોતું. દાખલા તરીકે …
દિવાલ પડી જાય છે. એક ક્ષણ માટે બન્ને પક્ષ એકબીજા સામે તાકી રહે છે. પછી, બૂમ સાથે એકબીજા સામે ધસી જાય છે. લડાઈ માંડે છે.
અમુક જણાં મંચ પરથી નીચે ધકેલાઈ જાય છે. અમુક જણાં મંચ પરથી ઊતરીને નાસવા લાગે છે અને એમનો પીછો કરવામાં આવે છે. અમુક નીચે પડી જાય છે અને મિત્રો એમને ઊંચકીને લઈ જાય છે.
લડાઈ ચાલી રહી છે. ના, હું બધી વિગતો નથી નોંધી રહ્યો. કોઈ પણ લડાઈ કોઈ પણ અન્ય લડાઈ જેવી હોય છે. અમુક પરાક્રમી કૃત્યો હોય છે, અમુક છળકપટનાં કાર્યો, ક્યાંક બહાદુરીની છાંટ, ને કાયરતાની ઝલક. પરંતુ વીરો ને કાયરો અને દેશભક્તો અને દેશદ્રોહીઓમાં એક બાબત સમાન જોવા મળે છે: અંતે એ બધાં એકબીજાની માફક મૃત જ મળે છે. આ તો કંઈ નથી. મેં જે લડાઈઓ જોઈ છે એની સરખામણીમાં આ તો સ્ટિકલબૅક માછલીઓ વચ્ચેની તકરાર જેવી લાગે છે. હું કંઈ શ્રેષ્ઠ લડાઈ માટે ઈનામોની ઘોષણા નથી કરી રહ્યો. દરેક લડાઈનો અંત સરખો જ હોય છે. એક પક્ષને લાગે છે કે એની જીત થઈ છે; બીજા પક્ષને લાગે છે કે એની જીત થવી જોઈતી હતી. કોઈક સફાઈ કરી દે છે અને મેદાનને સાફસૂથરું બનાવી દેવાય છે — બીજી લડાઈ કરનાર માટે ફરી તૈયાર. હું નૈતિકતાની વાત કરી શકું છું. તારણ કાઢી શકું છું. પરંતુ તારણ બહુ દેખીતું છે. હકીકતો જ પોતાનું બયાન કરે છે. એ લોકો લડ્યા કરે છે … ઓહ, પૂર્ણ પણ થઈ ગયું?
મંચ ખાલી છે.
હવે, લીટી દોરું એ પહેલાં કશું ઉમેરવાનું છે? નથી? મને એમ હતું કે કંઈક હશે. બુઝાતા અગ્નિના છેલ્લાં તણખા જેવું. મંદ પડતા પડઘાના છેલ્લા સ્વર જેવો. આ તો મને એવું લાગેલું.
એક ‘અ’ અને એક ‘બ’ બેઉ છેડેથી ખોડંગાતા મંચ પર પ્રવેશે છે. જ્યાં દિવાલ હતી ત્યાં મોઢામોઢ આવે છે.
અ : જાવ છો?
બ : જઈએ છીએ.
અ : તમે રોકાઈ શકો છો — હવે.
બ : ના, રોકાવવું શક્ય નથી — હવે.
અ : સરસ જગા છે.
બ : સરસ જગા હતી.
અ : અમે — અમે નહોતા ઈચ્છતા — કે …
બ : કાશ અમે એવું ના …
અ : પરંતુ તમે …
બ : અમે?
અ : અમે પણ.
બ : વાત મૂળ દિવાલની હતી.
અ : વાંક દિવાલનો હતો.
બ : દિવાલ.
અ : દિવાલ.
બ : આપણે એને વધુ મજબૂત બનાવવાની હતી.
અ : વધુ જાડી.
બ : વધુ ઊંચી.
અ : વધુ લાંબી.
બ : એ દિવાલ હતી.
બેઉ જણ સામસામે છેડે નીકળી જાય છે.
નોંધણીકાર પછાડીને ચોપડો બંધ કરે છે અને રોષભેર ઉછળે છે.
નોંધણીકાર : મારે આગળ કશું જાણવું નથી. બધું જ અહીં નોંધેલું છે. ઉપરાઉપરી. ઇતિહાસ. નોંધ એટલે સાચવવામાં આવે છે કે કો’ક દિવસ કો’ક એમાંથી શીખશે. હવે ક્યાંક બીજે મારો ખપ છે. ઓહ, આ બધું કેટલું યંત્રવત્ બની ગયું છે. (એ ચાલી નીકળે છે પણ વચ્ચે થોભે છે) કોઈ દિવસ. કોઈ જગ્યાએ. કોઈ. એવું શક્ય છે? હાહ!
એ વિદાય લે છે. અંધારપટ.
~
