રાજ ગોસ્વામી

એક ‘મોંકાણ’ના સમાચાર છે. સ્વીડનની લિન્કોપિંગ યુનિવર્સિટીમાં એનાલીટિકલ સોશિયોલોજીના પ્રોફેસર માર્ક કયુશિંગ અને તેમની ટીમે એક અભ્યાસમાં કહ્યું છે કે, નોકરીમાં તમને પગાર ઓછો મળતો હોય તેનાથી અથવા અયોગ્ય સહકર્મચારીને વધુ મળતો હોય તેનાથી તમે જો દુઃખી થતા હો તો, તેનું કારણ બેકદર મેનેજમેન્ટ નહીં, પણ તમારી બુદ્ધિ છે.

યુરોપિયન સોશિયોલોજીકલ રિવ્યુ પત્રિકાના જાન્યુઆરી અંકમાં પ્રકાશિત, સરવે આધારિત આ અભ્યાસમાં દાવો કરવામાં આવ્યો છે કે ઉચ્ચતમ બુદ્ધિ હોય તો વાર્ષિક 57,300 ડોલરના સ્તર સુધી જ પગાર વધારો થઇ શકે. એ પછી વેતનમાં વધારો ચાલુ રહે છે પણ વ્યક્તિની ક્ષમતા સ્થિર થઇ જાય છે. અભ્યાસ પ્રમાણે, સૌથી વધુ વેતન મેળવતા ટોચના 1 ટકા લોકો, બૌદ્ધિક ક્ષમતાની દૃષ્ટિએ તેમની નીચેના સ્તરે વેતનવાળા લોકો કરતાં બદતર હતા.

દુનિયાભરના સમાજોમાં વેતનની અસમાનતા કેમ છે તેને સમજવાના આશયથી સ્વીડનના 59 હજાર નોકારિયાતો પર 11 વર્ષ સુધી આ સરવે કરવામાં આવ્યો હતો. અભ્યાસકર્તાઓ લખે છે, “ઉચ્ચ હોદ્દા પર બેઠેલા જે લોકો અસાધારણ વેતન મેળવે છે તેઓ એ કામ અને વેતન માટે વધુ લાયક છે અને તેમનાથી ઓછું વેતન મેળવતા લોકો ઓછા લાયક છે એવું અમને આ અભ્યાસમાં જાણવા મળ્યું નથી.”

આ અભ્યાસ આપણી પરંપરાગત માન્યતાનું ખંડન કરે છે. સામાન્ય રીતે આપણે એવું માનીએ છીએ કે પૈસા બુદ્ધિના હોય છે. જેમ બુદ્ધિ વધુ તેમ તે વધુ કમાણી કરવામાં કામ આવે. બુદ્ધિ ઓછી, તો કમાણી પણ ઓછી. આ માન્યતા તદ્દન ખોટી પણ નથી. આર્થિક સફળતાના બીજા અનેક અભ્યાસોમાં એટલું તો સાબિત થયું છે કે આઈ.ક્યુ. (ઇન્ટેલિજન્સ ક્વોશન્ટ) અને ઇન્કમ વચ્ચે સંબંધ છે, પણ પાતળો છે.

80થી નીચેનો આઈ.ક્યુ. સ્કોરવાળા લોકો ઓછા વેતનવાળા કામોમાં જ પસંદગી પામે છે. તેની સામે, એન્જિનિયર કે વિજ્ઞાની જેવા વ્યવસાયમાં 120થી ઓછા સ્કોરવાળા લોકો પસંદગી પામે તેવી શક્યતા ઓછી હોય છે, પણ આ વ્યવસાયમાં વેતન ઊંચું નથી હોતું. સેલ્સ અથવા બિઝનેસ મેનેજમેન્ટ જેવા ક્ષેત્રમાં મધ્યમ આઈ.ક્યુ. વાળા લોકો તેમની કુશળતાથી સૌથી વધુ પૈસા કમાઈ શકે છે.

અમેરિકાની ઓહાયો સ્ટેટ યુનિવર્સિટીના રીસર્ચ સાયન્ટીસ્ટ જય ઝકોરસ્કીનો એક અભ્યાસ કહે છે કે અમેરિકામાં સરેરાસ બુદ્ધિવાળા લોકો લગભગ એટલા જ સમૃદ્ધ છે જેટલા ઊંચો આઈ.ક્યુ. ધરાવતા લોકો છે. મજાની વાત એ છે કે આ અભ્યાસમાં અનેક અત્યંત બુદ્ધિશાળી લોકોએ એકરાર કર્યો હતો કે તેઓ ખરાબ આર્થિક સંકડામણમાંથી પસાર થયા છે. “હોંશિયારી હોય એટલે પૈસાવાળા ન થઇ જવાય,” જય ઝકોરસ્કી લખે છે, “તમારા આઈ.ક્યુ.ને તમારી સમૃદ્ધિ સાથે સંબંધ નથી અને તમે બહુ હોંશિયાર હો એનો અર્થ એ નથી કે તમે આર્થિક લોચામાં નહીં ફસાવ.”

કેમ એવું? એક બહુ જ પ્રચલિત માન્યતા એવી છે કે જેનામાં બુદ્ધિ હોય તો તેની નિર્ણયશક્તિ ઉત્તમ હોય. એનાથી ઊંધું પણ થાય છે. હોંશિયાર લોકો બેવકૂફીભર્યા નિર્ણયો પણ કરતા હોય છે. બુદ્ધિશાળી વ્યક્તિની એક “સમસ્યા” એ હોય છે કે તે દરેક બાબતનું ગહેરાઈથી વિશ્લેષણ કરે, પણ મુસીબત એ છે કે એ તેમાં ઓબ્જેક્ટિવ રહી શકતા નથી. સરેરાસ લોકો જે તે બાબતને ફેસ-વેલ્યુ પર લે છે, પણ હોંશિયાર લોકો તેને તેમના જ્ઞાનમાં ફ્રેમ કરીને સમજવાની કોશિશ કરે છે. એટલે તેમાં પૂર્વગ્રહ આવી જાય છે.

આપણી એક “કમજોરી” છે : આપણે બીજા લોકોને તેમના એક્શનથી મુલવીએ છીએ, પણ આપણને આપણા ઈન્ટેશનથી સમજીએ છીએ. દાખલા તરીકે, તમે કોઈને મળવાનો ટાઈમ આપ્યો છે. તમે સમય પહેલાં પહોંચી જાવ છો, પણ સામેની વ્યક્તિ 30 મિનિટ મોડી આવે છે. તમે રાહ જોઇને અકળાવ છો. એ માફી માંગે છે, મોડા આવવાનું કારણ આપે છે, પણ તમે કહો છો કે, “મોડા આવવાનું તારા સ્વભાવમાં છે, તને સમયની કિંમત નથી.” 

ધારો કે એનાથી ઊંધો સીન છે; એ વ્યક્તિ સમય પહેલાં આવે છે અને તમે 30 મિનિટ મોડા પડો છો. તમે તમારા સ્વભાવને દોષ નહીં આપો. તમે મોડા આવવા માટે ટ્રાફિકનું કારણ આપશો, અને સામેની વ્યક્તિ તે માની લે તેવી અપેક્ષા પણ રાખશો. તમે જો રસ્તા પર ગબડી પડો, તો ખાડા-ટેકરાનો દોષ કાઢશો, પણ બીજું કોઈ પડી જાય, તો તમે કહેશો કે એ આંધળો છે, ખાડા નથી દેખાતા.

આપણે બીજી વ્યક્તિનાં વર્તન પાછળના વિચારોને સમજવામાં નબળા તો છીએ જ, પરંતુ આપણને એવો ય ભ્રમ છે કે મારી જાતને હું જ સારી રીતે સમજી શકું છું, એટલે મારા વર્તન પાછળના વિચારોની મને જ ખબર પડે. એટલા માટે આપણે આપણા અયોગ્ય એક્શન પાછળનો ઇન્ટેશન સમજાવીને તેને ઉચિત ઠેરવીએ છીએ.

જેમ વધુ બુદ્ધિ હોય તેમ પોતાની ભૂલો કે અયોગ્ય નિર્ણયોને ઉચિત ઠેરવવાની ક્ષમતા પણ વધુ હોય. લેબાનીઝ-અમેરિકન વિચારક નસિમ નિકોલસ તાલેબનું એક જાણીતું પુસ્તક છે, “એન્ટિફ્રેઝાઈલ’- જે મુલાયમ(ફ્રેઝાઈલ)નું વિરોધી છે, જે મુસીબતોમાં મજબૂત થાય છે તે. તે પુસ્તકમાં તાલેબે એક પ્રચલિત માન્યતાનું ખંડન કર્યું છે કે કોઈ વ્યક્તિને તેના ક્ષેત્રનું જેટલું વધુ જ્ઞાન હોય, તો તે એટલી વધુ સફળ હોય. તાલેબ કહે છે કે વ્યક્તિને સફળ થવા માટે માત્ર પાયાના અને સૌથી પ્રાસંગિક જ્ઞાનની જ જરૂર હોય છે. તેને મનોવિજ્ઞાનની ભાષામાં ગ્રીન લંબર ફેલસી કહે છે.

એક વેપારી લીલાં લાકડાં(ગ્રીન લંબર)ની લે-વેચનો ધંધો કરતો હતો. તેણે એમાં બહુ પૈસા બનાવ્યા હતા. જો કે, એને એ ખબર નહોતી કે લાકડાં લીલાં (એટલે કે તાજાં) કાપેલાં છે. એ એવું માનતો હતો કે ગ્રાહકોને ભરમાવા માટે લાકડાંને લીલો રંગ કરવામાં આવ્યો છે. વેપારીના એ અજ્ઞાનની તેના ધંધા પર કોઈ અસર પડી નહોતી.

એવું જ એક ઉદાહરણ સ્વિઝ ફ્રાન્ક(સ્વિઝ ચલણ)નો બિઝનેસ કરતા એક માણસનું છે. એને ખબર નહોતી કે નકશા પર સ્વિત્ઝર્લેન્ડ ક્યાં આવ્યું. એ અજ્ઞાન છતાં તેણે સ્વિઝ કરન્સીમાં જબરદસ્ત ધંધો કરીને બહુ પૈસા કમાયા હતા.

બીજી રીતે કહીએ તો, તમે જેટલા ઊંડા ઉતરો એટલું એ જ્ઞાન અવિશ્વસનીય બનતું જાય, કારણ કે એમાં તમને કામનું ન હોય તેવું પણ જ્ઞાન એકઠું થતું જાય. એ ‘નકામું’ જ્ઞાન વળતામાં જે કામનું જ્ઞાન હોય તેને પ્રભાવિત કરતું જાય. ગુજરાતીમાં કહેવત છે કે “બહુ ડાહ્યો બહુ ખરડાય,” એ આ અર્થમાં છે.

આને બર્ડન ઓફ ઇન્ટેલિજન્સ પણ કહે છે – બુદ્ધિનો ભાર. તમે જેટલા વધુ બુદ્ધિશાળી, એટલા તમે જે તે બાબતની જટિલતાઓથી વધુ સાવધ થઇ જાવ. તેનાથી તમારામાં નકારાત્મકતા અથવા નિરાશાની વૃત્તિ વધે. જેટલું જ્ઞાન વધુ, એટલા સંદેહ વધુ. ઉત્ક્રાંતિના જનક ચાર્લ્સ ડાર્વિને લખ્યું હતું કે, “આત્મવિશ્વાસનો જન્મ જ્ઞાન કરતાં અજ્ઞાનમાંથી વધુ થાય છે.”

તમે જો ફંડ મેનેજર હો અને તમને ખરાબ રિટર્ન મળતું હોય, તો હું તરત જ તમારી ભૂલ બતાવી શકીશ, પણ હું જો ફંડ મેનેજર હોઉં અને ખરાબ રિટર્ન મળતું હોય, તો હું મારી ભૂલ સમજવાને બદલે મારા નિર્ણયને ઉચિત ઠેરવે તેવી વાર્તા ઘડી કાઢીશ. માણસ જેટલો વધુ હોંશિયાર, તેટલો તે ખુદને સાચો સાબિત કરવા વધુ સક્ષમ. ઓછા હોંશિયાર માણસને પોતાની ત્રુટિ સ્વીકારતાં વાર ન લાગે, પરિણામે તેની ભૂલોનું પુનરાવર્તન ન થાય.

જીવનમાં ઘણીવાર સૌથી જટિલ સમસ્યાઓનાં સમાધાન એકદમ સાધારણ હોય છે, પણ હોંશિયાર માણસોને સાધારણ સમાધાનોમાં વિશ્વાસ નથી હોતો. બુદ્ધિમાં વધારો થાય તેમ બેવકૂફી કરવાની ક્ષમતામાં પણ વધારો થાય છે કારણ કે તે અતિઆત્મવિશ્વાસ તરફ લઇ જાય છે. સરેરાસ માણસો ગભરુ હોય છે અને જલદીથી શીખી લે છે, જે તેમની સફળતામાં કામ આવે છે. હાર્યો જુગારી બમણું રમે તેનું કારણ તેનો અતિઆત્મવિશ્વાસ છે.

(પ્રગટ : “ગુજરાતમિત્ર” / “મુંબઈ સમાચાર”; 05 માર્ચ 2023

સૌજન્ય : રાજભાઈ ગોસ્વામીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

રાજ ગોસ્વામી

અલગાવવાદી ભાવના અથવા ચળવળોની મુસીબત એ છે કે તેનું કોઈ પરિણામ આવવાનું ન હોય અથવા તે નિષ્ફળ ગઈ હોય તો પણ, તે સુષુપ્ત અવસ્થામાં જીવતી રહે છે અને પેઢી-દર-પેઢી માથું ઊંચું કરીને જીવતદાન મેળવતી રહે છે. પંજાબમાં આ વાત સાચી પડી રહી છે. 70ના દાયકામાં, અલગ પંજાબ રાષ્ટ્ર ‘ખાલિસ્તાન’ની માંગણી સાથે શરૂ થયેલી લોહિયાળ ચળવળ, 1984માં, શીખોના સૌથી પવિત્ર ધર્મસ્થાન ગણાતા અમૃતસરના સ્વર્ણ મંદિરમાં ઓપરેશન બ્લુ સ્ટાર નામની સૈનિક કાર્યવાહી અને તત્કાલીન પ્રધાન મંત્રી ઇન્દિરા ગાંધીની હત્યા પછી ઠંડી પડી ગઈ હતી, પરંતુ તાજેતરની ઘટનાઓ પુરવાર કરે છે કે પંજાબ તેના લડાયક અલગાવવાદથી સંપૂર્ણપણે મુક્ત થયું નથી અને તે તેનો અરાજક અતીત ફરીથી દોહરાવે તેવી આશંકા પેદા કરે છે.

ગયા અઠવાડિયે, એક એવી ઘટના બની જેમાં અમૃતપાલ સિંહ નામના એક શિખ ઉપદેશક સામે પોલીસે ઘૂંટણિયાં ટેકવી દીધાં. ઇન ફેક્ટ, આમ તો પંજાબ સરકાર જ તેની સામે ઝૂકી ગઈ ગઈ એવું કહેવાય, કારણ કે આ ઉપદેશકના તલવારો અને બંધૂકોથી સજ્જ અનુયાયીઓએ, તેમના એક સાથીદાર લવપ્રિત સિંહ ઉર્ફે તુફાનને એક અપરાધિક કેસમાં જ્યાં રાખવામાં આવ્યો હતો તે અજનાલા પોલીસ સ્ટેશનનો ઘેરાવ કર્યો, એટલું જ નહીં, પોલીસે તેમની માંગણી સ્વીકારી લીધી અને અપરાધીને છોડી મુકવો પડ્યો. પોલીસે તોફાનીઓએ પેશ કરેલા પુરાવાઓને આધારે અપરાધીને મુક્ત કર્યાનો દાવો કર્યો છે, પણ જે રીતે તેને છોડાઈ જવામાં આવ્યો એ કાનૂન-વ્યવસ્થાની ઐસીતૈસીથી કમ નથી.

લવપ્રિત સિંહ ‘તુફાન’ અમૃતપાલ સિંહના સંગઠન ‘વારિસ પંજાબ દે’ન નેતા છે. તેને અપહરણ અને મારામારીના કેસમો પોલીસે ગિરફ્તાર કર્યો હતો. અમૃતપાલે, તેના વિરોધમાં 23મી ફેબ્રુઆરીએ પોલીસ સ્ટેશન સામે વિરોધ પ્રદર્શનની જાહેરાત કરી હતી. પોલીસ તેમાં ઊંઘતી ઝડપાઈ કે પછી અંદરખાને ગોઠવણ હતી એ તો ખબર નથી, પરંતુ વિરોધના નામે રીતસર પોલીસ સ્ટેશન પર આક્રમણ જ થયું.

તેના દબાવમાં સરકાર ઝૂકી. પોલીસે પહેલાં સ્પેશ્યલ ઇન્વેસ્ટીગેશન ટીમની રચના કરવાની જાહેરાત કરી, પણ તેનાથી ય તોફાનીઓ શાંત ન પડતાં લવપ્રિતને કોર્ટમાં રજૂ કરીને રિમાન્ડની માંગણી જ કરવામાં ન આવી, જેથી તેને જામીન પર છોડવાનો આદેશ થયો. પંજાબ સરકાર અને પોલીસ પોતાનું ખરાબ ન દેખાય તે માટે, 23 તારીખની ઘટનાને અલગ-અલગ રીતે ઓછી આંકવાનો પ્રયાસ કરી રહી છે, પરંતુ એક વાત સ્પષ્ટ છે; સરકાર અને સુરક્ષા બળો સામે કટ્ટરવાદીઓ જીતી ગયા છે. અને આ હકીકત જ ચિંતાજનક છે.

પંજાબમાં આતંકવાદ સામે મહત્ત્વનું કામ કરનાર અને પાછળથી પંજાબના રાજ્યપાલના વિશેષ સલાહકાર બનેલા પૂર્વ પોલીસ મહાનિર્દેશક જુલિયો રિબેરોએ એક ‘ધ ટાઈમ્સ ઓફ ઇન્ડિયા’ સાથે ઇન્ટરવ્યૂમાં કહ્યું છે કે, “23 ફેબ્રુઆરીની અજનાલાની ઘટના પોલીસનું મનોબળ તોડનારી છે. સરકારે કોઈ પણ હિસાબે અમૃતપાલ સિંહને કાબૂમાં કરી લેવાની જરૂર હતી. સરકાર અને પોલીસે એ દિવસે એક ઉત્તમ અવસર ગુમાવી દીધો હતો.”

રિબેરોએ કહ્યું હતું કે તેમને ખબર નથી કે, “આ અમૃતપાલ કોણ છે, પરંતુ અલગાવવાદીઓ અને દેશ વિરોધીઓ આનો ફાયદો ઉઠાવશે. કટ્ટરવાદીઓની માંગણીઓ સ્વીકારવાનું મોંધુ પડી શકે છે. તેના સાથીને છોડવાની જરૂર નહોતી. અમૃતપાલ હવે મોટો થશે અને પછી તેને કાબૂમાં લેવાનું મુશ્કેલ થશે. આ એક મોટી ભૂલ હતી.”

આ ઘટના પછી અમૃતપાલ સિંહ અને તેનું સંગઠન વારિસ પંજાબ દે પ્રકાશમાં આવ્યું છે અને કેન્દ્રીય તપાસ સંસ્થાઓ તેને લઈને વિગતો એકઠી કરી રહી છે. આ એકદમ નવું નામ છે. દિલ્હીની સીમા પર પંજાબના ખેડૂતો અંદોલન કરી રહ્યા હતા અને કેન્દ્ર સરકાર તેમની પર જોર-જબરદસ્તી કરી રહી હતી, ત્યારે તત્કાલીન મુખ્ય મંત્રી (અને હવે ભા.જ.પ.માં જોડાયેલા) કેપ્ટન અમરિંદર સિંહે ચેતવણી ઉચ્ચારી હતી કે પંજાબ સીમાવર્તી રાજ્ય છે, ખેડૂતોને ખાલિસ્તાની કે આતંકવાદી તરીકે ચીતરવાથી માહોલ બગડી શકે છે અને અરાજક તત્ત્વો તેનો ફાયદો ઉઠાવી શકે છે.

આ અમૃતપાલ એ આંદોલનનું ફરજંદ છે. ‘ધ ઇન્ડિયન એક્સપ્રેસ’ સમાચારપત્રએ તેનો વિગતવાર પ્રોફાઈલ તૈયાર કર્યો છે. 29 વર્ષનો અમૃતપાલ સિંહ ખાલસા દુબઈમાં ટ્રાન્સપોર્ટનો ધંધો કરતો હતો. ખેડૂત આંદોલન દરમિયાન તે પંજાબના ખેડૂતોને સમર્થન આપવા માટે આવ્યો હતો. 2022-21માં કેન્દ્ર સરકારે કૃષિ કાનૂન પાછા ખેંચી લીધા તે પછી અમૃતપાલ પાછો દુબઈ જતો રહ્યો હતો. ઓગસ્ટ 2022માં તે પાછો આવ્યો હતો. આ વખતે તેણે ધાર્મિક વાઘા પહેર્યા હતા.

તમને જો યાદ હોય તો, ખેડૂત અંદોલન વખતે, દિલ્હીમાં લાલ કિલ્લા પર ખાલસાનો ધ્વજ લહેરાવનારા પંજાબી ગાયક દીપ સિદ્ધુનું નામ બહુ  ઊછળ્યું હતું. તે વખતે એવા આરોપ થયા હતા કે ખેડૂત અંદોલનને બદનામ કરવા માટે દીપ સિદ્ધુને પેરાશૂટ કરવામાં આવ્યો હતો. ખેડૂત અંદોલનના નેતાઓએ પણ તેનાથી અંતર કરી લીધું હતું.

પંજાબ વિધાનસભાની ચૂંટણી પહેલાં 30 સપ્ટેમ્બર 2021ના રોજ આ દીપ સિદ્ધુનું એક રોડ અકસ્માતમાં મોત થઇ ગયું હતું. તેના મોત પછી તેનું એક સંગઠન ‘વારિસ પંજાબ દે’ ( પંજાબનો વારિસ) લાવારિસ થઇ ગયું હતું. અમૃતપાલ સિંહ ખાલસાએ આ સંગઠનને ‘ગોદ’ લઇ લીધું હતું. ઇન્દિરા ગાંધીના ઓપરેશન બ્લુ સ્ટાર વખતે સ્વર્ણ મંદિરમાં ઠાર મરાયેલા જનરૈલ સિંહ ભિંડરાવાલેના ગામમાં જ તેને આ સંગઠનની કમાન સોંપવામાં આવી હતી. દીપ સિદ્ધુના ભાઈ અને પરિવારનો જો કે દાવો છે કે અમૃતપાલ ખાલિસ્તાનના નામ પર યુવાનોને ગુમરાહ કરી રહ્યો છે.

આ સંગઠનને હાથમાં લીધા પછી તેને અચનાક પંજાબમાં ડ્રગ્સનું દૂષણ દેખાયું અને તેણે તેની સામે જનજાગૃતિ શરૂ કરી. એમાં તેનો ધાર્મિક અવતાર થયો. તેણે ખુદને ખાલિસ્તાની નેતા જનરૈલ સિંહ ભિંડરાવાલેનો વારિસ ઘોષિત કરી દીધો. તેની સક્રિયતા છેલ્લા છ મહિનાથી વધી છે. સોશિયલ મીડિયા પર તે છવાયેલો છે. તેનાં દસેક ભાષણો વાઈરલ છે, જેમાં તે ખાલિસ્તાનની માંગણી કરતો દેખાય છે. તે નશામુક્ત કેન્દ્રો પર જાય છે અને ધાર્મિક નેતાની જેમ વક્તવ્યો આપે છે. પંજાબના ગામડાઓમાં તેની સારી એવી પક્કડ બની રહી છે.

અમૃતપાલ પંજાબને શુદ્ધ કરવા માંગે છે. તે કથિત ‘અમૃત પ્રચાર’ મારફતે યુવાનોમાં ઉન્મ્નાદ ભરે છે. તે ઉઘાડે છોગ ખાલિસ્તાનનું સમર્થન કરે છે. તે કહે છે, “ખાલિસ્તાનની અમારી માંગણીને દુષ્ટ રીતે ન જોવી જોઈએ, પણ બૌદ્ધિક રીતે જોવું જોઈએ કે તેના જીઓપોલિટીકલ ફાયદાઓ શું છે. એ એક વિચારધારા છે અને વિચારધારા ક્યારે ય મરતી નથી.” અમૃતપાલે ગૃહમંત્રી અમિત શાહને ઇન્દિરા ગાંધી જેવાં હાલહવાલ કરવાની ધમકી પણ આપી છે.

અમૃતપાલનો ઉદય ભિંડરાવાલે જેવો જ છે. દમદમી તક્સાલ નામના રૂઢિચુસ્ત શિખ સંગઠનનો લડાયક નેતા ભિંડરાવાલે ભારતની અંદર જ પંજાબને સ્વાયત રાજ્યની માંગણી સાથે મોટો થયો હતો અને ધીમે ધીમે તેની રાજકીય વગ વધતાં (અને ખાસ તો ઝિયા હુલ હકના પાકિસ્તાનની મદદથી) અલગ ખાલિસ્તાનની ચળવળનો આંતરરાષ્ટ્રીય નેતા બની ગયો હતો. વિદેશોમાં વસતા શિખ યુવાનો પણ તેના પ્રભાવમાં આવી ગયા હતા.

ભિંડરાવાલે કેટલો મોટો થઇ ગયો હતો તે એ હકીકત પરથી ખબર પડે છે કે 1982માં તેણે તેના સાથીદારો (અને સાથે દારૂગોળા સાથે) સ્વર્ણ મંદિરમાં આશરો લીધો હતો અને ત્યાં ‘સમાંતર સરકાર’ની સ્થાપના કરી હતી. તેને ખદેડવા માટે 1984માં ઇન્દિરા ગાંધીએ સ્વર્ણ મંદિરમાં લશ્કર મોકલવું પડ્યું હતું. જેના પગલે શીખોમાં રોષ વ્યાપી ગયો હતો અને એમાં જ તેમના શિખ અંગરક્ષકોએ ઇન્દિરાની હત્યા કરી હતી.

અમૃતપાલ ભિંડરાવાલેની જેમ જ પંજાબના યુવાનોમાં રાજકારણ અને રાજકારણીઓ પ્રત્યે વ્યાપ્ત રોષ અને નિરાશાનો ફાયદો ઉઠાવી રહ્યો છે અને તેમાં તેને ધાર્મિક કટ્ટરતાનું હાથવગું સાધન મળ્યું છે. પંજાબની સામાજિક અને આર્થિક સમસ્યાઓ પણ એવી છે કે લોકો વૈકલ્પિક નેતાઓ તરફ ખેંચાઈ રહ્યા છે. ભિંડરાવાલેની માફક તેને વિદેશમાંથી પણ શીખોનો ટેકો હોવાનું કહેવાય છે. કેનેડા અને ઓસ્ટ્રેલિયાથી લગાતાર એવા સમાચારો આવતા રહે છે કે ત્યાં ખાલિસ્તાનની ભાવના બળવત્તર બની રહી છે.

આ તમામ પરિબળો એક ખતરનાક કોકટેલ છે. ભિંડરાવાલેનો જ્યારે ઉદય થઇ રહ્યો હતો ત્યારે કેન્દ્રની સરકારે તેને કાનૂન-વ્યવસ્થાનો સ્થાનિક પ્રશ્ન ગણીને નજરઅંદાજ કર્યો હતો. કંઇક એવું જ અમૃતપાલના કિસ્સામાં થઇ રહ્યું છે. અમૃતપાલ કેટલી જ હદે તેની વિચારધારાની આકર્ષક બનાવવા માટે સક્ષમ છે તે તેના સમાચાર સંસ્થા એ.એન.આઈ.ને આપેલા એક ઇન્ટરવ્યૂ પરથી ખબર પડે છે. ‘હિંદુ રાષ્ટ્ર’ અને ‘ખાલિસ્તાન’ વચ્ચે સરખામણી કરતાં તેણે કહ્યું હતું;

“તમે જો ખાલિસ્તાન જિંદાબાદ બોલો તો એ બરાબર ન કહેવાય, તમે સુપ્રીમ કોર્ટને પડકાર ફેંકો છો એવું કહેવાય, પણ કોઈ જો હિંદુ રાષ્ટ્ર જિંદાબાદ બોલે તો કેમ બરાબર છે? હિંદુ રાષ્ટ્ર એટલે શું? એ ક્યાં સ્થપાયું છે? લોકોને તેનો વાંધો નથી. હિંદુ રાષ્ટ્રનો વિચાર ખાલિસ્તાનના વિચારથી તદ્દન વિરોધી છે. તેમાં હિંદુ સિવાયના લોકોનો સમાવેશ નથી. ખાલિસ્તાનનો વિચાર એકદમ શુદ્ધ છે. એ સમાવેશી છે.”

અજનાલાની ઘટના પછી કેપ્ટન અમરિંદર સિંહે કહ્યું હતું, “આ કોઈ કાયદો-વ્યવસ્થાની સામાન્ય બીના નથી. એમાં રાજ્ય અને દેશની સુરક્ષાનો ગંભીર પ્રશ્ન છે.” તેઓ કહે છે કે વિદેશોમાં હિંદુ મંદિરો પર અલગાવવાદીઓ હુમલા કરી રહ્યા છે ત્યારે જ પંજાબમાં ખાલિસ્તાની તત્ત્વો માથું ઊંચકે એ યોગાનુયોગ નથી.

લાસ્ટ લાઈન:

“ધર્મસ્થળમાં સુરક્ષાની કાર્યવાહી કરવી સહેલી નથી, પણ શિખોના આ આસ્થા સ્થળને આતંકી ગતિવિધિમાં ફેરવી દેવામાં આવ્યું હતું. અમારી પાસે સુરક્ષા બળોને મોકલવા સિવાય કોઈ રસ્તો નહોતો.”

— ઇન્દિરા ગાંધી, માર્ગરેટ થેચરને લખેલા એક પત્રમાં

(પ્રગટ : ‘ક્રોસ લાઈન’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, “ગુજરાતી મિડ-ડે”; 06 માર્ચ 2023)

સૌજન્ય : રાજભાઈ ગોસ્વામીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

જાતિવાદનું દૂષણ દુનિયામાં પ્રસરી રહ્યું છે

રાજ ગોસ્વામી

અમેરિકાના વોશિંગ્ટન સ્ટેટમાં, સિએટલ નામનું શહેર છે. વોશિંગ્ટન સ્ટેટનું આ સૌથી મોટું શહેર છે. તે વેસ્ટ કોસ્ટ એટલે કે પેસિફિક મહાસાગરના કિનારે વસેલું છે. રોજી-રોટી અને ખાસ તો શેરડીની ખેતીની તલાશમાં યુરોપિયનો પહેલીવાર અહીં આવ્યા હતા. એ પહેલાં લગભગ ચાર હજાર વર્ષ સુધી, દેશી (નેટિવ) અમેરિકનો સિએટલ વિસ્તારમાં રહેતા હતા. સિએટલમાં આજે પણ મોટા પ્રમાણમાં નેટિવ અમેરિકનો સાથે એશિયન, આફ્રિકન, યુરોપિયન, સ્કેન્ડિનેવિયન મૂળના લોકો રહે છે.

19મી સદીમાં, સિએટલ ઔધોગિક ક્રાંતિથી ધમધમ્યું હતું. બીજા વિશ્વયુદ્ધ પછી બોઇંગ કંપનીએ અહીં એરક્રાફ્ટ મેન્યુફેક્ચરિંગ પ્લાન્ટ નાખ્યો હતો. માઈક્રોસોફ્ટનું મથક પણ અહીં છે. તેના સ્થાપક બિલ ગેટ્સ જન્મે સિએટલવાદી છે. ઇન્ટરનેટ વેપારી એમેઝોનની શરૂઆત સિએટલથી થઇ હતી. અમેરિકાની અલાસ્કા એરલાઇન્સ સિએટલ સ્થિત છે. ઔધોગિક અને ટેકનોલોજી ક્રાંતિના કારણે 1920 અને 2000 વચ્ચે સિએટલમાં 50 હજાર લોકોનો વસ્તી વધારો થયો હતો. સિએટલમાં અત્યારે અંદાજે 75 હજાર ભારતીયો રહે છે.

અમેરિકાના આ ‘મેલ્ટિંગ પોટ’ ગણાતા શહેરમાં એક નવી ક્રાંતિ થઇ છે. ગઈ 21મી ફેબ્રુઆરીએ, સિએટલ સિટી કાઉન્સિલે (મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશન) જાતિ આધારિત ભેદભાવ પર પ્રતિબંધ લગાવ્યો છે. અમેરિકામાં રંગ, રૂપ, સેક્સ, જન્મ કે ધર્મના નામે ભેદભાવ-વિરોધી કાનૂન અમલમાં છે, પણ એમાં જાતિનો સમાવેશ કરનારું સિએટલ પહેલું શહેર બન્યું છે. એનો અર્થ એ થયો કે સિએટલમાં જાતિવાદી ભેદભાવનો સામનો કરતાં લોકોને કાનૂનનું રક્ષણ મળશે.

સિએટલ સિટી કાઉન્સિલના એક બયાન અનુસાર, “આ કાનૂન ઓફિસોમાં નવી નોકરીઓ અને પ્રમોશનમાં જાતિના આધારે કોઈ નિર્ણય કરવા પર રોક લગાવશે. આ કાનૂન સાર્વજનિક  જગ્યાઓ જેવી કે હોટલો, સાર્વજનિક વાહનો, ટોયલેટ્સ અથવા નાની-મોટી દુકાનોમાં જાતિના આધારે ભેદભાવ કરવા પર પ્રતિબંધ લગાવશે. આ કાનૂન ભાડાનાં મકાનો, દુકાનો, સંપત્તિ વેચવામાં જાતિના આધારે કોઇપણ પ્રકારના ભેદભાવને રોકશે.”

આ કાનૂન પસાર કરતી વખતે એ પણ કહેવામાં આવ્યું હતું કે સિએટલ અમેરિકાના એ શહેરોમાંથી એક છે જ્યાં જાતિવાદી ભેદભાવ ઘણો છે પણ કોઈ તેની ચર્ચા કરતું નથી. આ કાનૂન પસાર કરાવામાં, સિએટલ સિટી કાઉન્સિલની એક માત્ર અમેરિકન-ભારતીય કાઉન્સિલર ક્ષમા સાવંતનું યોગદાન છે. ક્ષમાએ એક ટ્વીટ કરીને લખ્યું છે, “અમારા આંદોલને સિએટલમાં જાતિવાદી ભેદભાવ પર ઐતિહાસિક ફેંસલો સંભળાવ્યો છે. હવે આ જીતને પૂરા દેશમાં ફેલાવવા માટે એક અંદોલન ઊભું કરવાની જરૂર છે. ભલે અમેરિકામાં દલિતો વિરુદ્ધ ભેદભાવ દેખાતો ન હોય, પરંતુ અહીંની સ્થિતિ લગભગ એવી જ છે જેવી રીતે દક્ષિણ એશિયામાં દરેક જગ્યાએ ભેદભાવ એક કડવી વાસ્તવિકતા છે.”

ક્ષમા સાવંતની યાદદાસ્તમાં બાળપણની એક વાત અટકેલી છે. બ્રાહ્મણ પરિવારમાં જન્મેલી ક્ષમાના દાદા તેમના ઘરમાં કામ કરતી એક મહિલા માટે એક શબ્દ વાપરતા હતા જે જાતિસૂચક અપમાન હતું. ક્ષમા કહે છે કે આમ તો ઘરમાં એ મહિલાનું પૂરું ધ્યાન રાખવામાં આવતું હતું પરંતુ તેને માટે  જાતિસૂચક શબ્દ બોલવાનું સામાન્ય હતું. ક્ષમા છ વર્ષની હતી ત્યારે તેણે તેના દાદાને એ જાતિસૂચક સંબોધન માટે ટોક્યા હતા. એ વખતે દાદાએ તેને ચૂપ કરાવી દીધી હતી. હવે 50 વર્ષની ક્ષમાએ હજારો કિલોમીટર દૂર અમેરિકામાં તેની જાતિવાદી ખટકને કાનૂની લડાઈથી દૂર કરી છે.

અમેરિકામાં પહેલીવાર એક શહેર જાતિવાદ ભેદભાવ વિરોધી કાનૂન પસાર કરે તેમાં આપણને રસ પડવો જોઈએ. જાતિવ્યવસ્થાનું મૂળ ભારતમાં છે. છેલ્લા ત્રણ હજાર વર્ષોથી કોઈને કોઈ સ્વરૂપે જાતિવાદી ભેદભાવ ભારતીય સમાજમાં મોજૂદ છે. એમ તો ભારતે 1948માં જ જાતિવાદી ભેદભાવને અપરાધ માન્યો હતો અને 1950માં અમલમાં આવેલા બંધારણમાં એ અંગેનો કાનૂન સામેલ કરવામાં આવ્યો હતો, પરંતુ ભારતમાં આજે પણ જાતિ આધારિત શોષણ અને ભેદભાવ છડેચોક થાય છે. એટલું જ નહીં, દલિતો પર અત્યાચારમાં વધારો થઇ રહ્યો છે. ભારતમાં 2018 અને 2020 વચ્ચે દલિતો પર હિંસાના 1,39,045 કેસ નોંધાયા હતા. તેમાં 50 હજાર કેસ એકલા 2020માં નોંધાયા હતા. સૌથી વધુ (36,467) કેસ ઉત્તર પ્રદેશમાં નોંધાયા હતા.

એટલું જ નહીં, આ વૃત્તિ ભારતીય સમાજની સીમાપાર દક્ષિણ એશિયા, યુરોપ, અમેરિકા અને ઓસ્ટ્રેલિયાના સમાજોમાં પણ પ્રચલિત થઇ ગઈ છે. અમેરિકામાં રહેતો દક્ષિણ એશિયાઈ સમુદાય જાતિઓમાં વહેંચાયેલો છે અને એટલે જ સિએટલમાં આ કાનૂનને લઈને અમુક હિંદુ જૂથોમાં નારાજગી પણ છે. તેમને એવો ડર છે કે કાનૂનના નામે તેમને નિશાન બનાવવામાં આવશે.

અમેરિકામાં ઇક્વિટી લેબ્સ નામના સંગઠને દક્ષિણ એશિયાના 1,500 લોકો વચ્ચે એક સરવેમાં કહ્યું હતું કે 67 પ્રતિશત દલિતોએ કાર્યસ્થળો પર ભેદભાવનો સામનો કરવો પડ્યો હતો. 40 પ્રતિશત વિધાર્થીઓને આવા અનુભવ થયા હતા. તેની સામે કથિત ઊંચી જાતિના વિધાર્થીઓ સાથે ભેદભાવની સંખ્યા 3 પ્રતિશત હતી. 40 પ્રતિશત દલિતોએ એવું પણ કહ્યું હતું કે તેમની જાતિનાં કારણે પૂજાસ્થળોએ જતાં તેમને સંકોચ થતો હતો. કેલિફોર્નિયાની સરકારે તાજેતરમાં ત્યાંની અંતરરાષ્ટ્રીય કંપની સિસ્કો સિસ્ટમ્સ સામે કેસ દાખલ કર્યો છે. ત્યાં કાર્યરત એક દલિત એન્જિનિયર સાથે ઊંચી જાતિના તેના સાથી બે સાથીઓ દ્વારા ભેદભાવ થયો હતો.

અમેરિકામાં જાતિવાદી સમસ્યા કેવી છે તે હકીકત પરથી સાબિત થાય છે કે ત્યાંના કોલોરાડો અને મિશિગન રાજ્યએ 14 એપ્રિલને ડો. બી.આર. આંબેડકર ઈક્વિટી ડે ઘોષિત કર્યો છે. એ પહેલાં કેનેડાના બ્રિટિશ કોલમ્બિયા પ્રાંતે એપ્રિલ મહિનાને દલિત હિસ્ટરી મંથ જાહેર કર્યો છે. સંયુક્ત રાષ્ટ્રસંઘની વર્લ્ડ કોન્ફરન્સ અગેન્સ્ટ રેસિઝમનો વૈશ્વિક જાતિભેદ પરનો રિપોર્ટ કહે છે કે, “દક્ષિણ આફ્રિકામાં રંગભેદનો અંત આવ્યો છે, પરંતુ વિશ્વમાં આજે પણ 25 કરોડ લોકો અલગ-વાસ અને દાસ્તામાં જીવે છે.

જાતિવાદી ભેદભાવનો સૌથી પહેલા સશક્ત અવાજ ડો. ભીમરાવ આંબેડકરે છેક 1916માં કહ્યું હતું કે, “જાતિની સમસ્યા, સૈદ્ધાંતિક અને વ્યવહારના સ્તરે એક વિકરાળ મુદ્દો છે. વ્યવહારના સ્તરે જોઈએ તો આ એક એવી વ્યવસ્થા છે જે પ્રચંડ પરિણામોના સંકેત આપે છે. આ સ્થાનિક સમસ્યા છે, પણ તે એક મોટી ક્ષતિને જન્મ આપી શકવા સક્ષમ છે.”

100 વર્ષ પહેલાં ડો. આંબેડકરે ભવિષ્યવાણી કરી હતી કે ભારતનો જાતિવાદી ભેદભાવ વિશ્વમાં ફેલાશે. પશ્ચિમના દેશો માણસો-માણસો વચ્ચે ભેદભાવને લઈને બહુ સંવેદનશીલ અને સક્રિય છે. એટલે જ સિએટલનો કાનૂન ઐતિહાસિક છે. સત્તાવાર રીતે તો ભારતમાં પણ એવો ભેદભાવ અપરાધ જ છે, પરંતુ વિડંબના એ છે કે ભારતનું રાજકારણ એ રીતે ઘડાયું છે કે ભેદભાવને ખતમ કરવાના તમામ પ્રયાસો તુષ્ટિકરણમાં પરિણમે છે અને સરવાળે જાતિવાદી ભેદભાવ ઔર મજબૂત થાય છે.

(પ્રગટ : ‘બ્રેકિગ વ્યૂઝ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, ‘સંસ્કાર’ પૂર્તિ, “સંદેશ”; 05 માર્ચ 2023)

સૌજન્ય : રાજભાઈ ગોસ્વામીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર