૨૭ : સેક્સવર્કરની વાત સેક્સવર્કરના મુખે (૧) : “મારે દીકરી અને દીકરો એમ બે બાળકો છે. દીકરી મોટી અને દીકરો નાનો. મારી દીકરીને ગાયક બનવું છે. તેને ડાન્સિંગ, સ્વિમિંગ અને સ્કેટિંગનો બહુ શોખ છે. તે મને રોજ કહે છે કે મમ્મી, મને આ કરવું છે, મારે તે કરવું છે, પણ હું ના પાડું છું. હું કહું છું કે સ્કૂલ અને બીજું બધું એક સાથે ન પહોંચી વળાય. વેકેશનમાં જે કરવું હોય એ કરજે. હવે ત્રિમાસિક પરીક્ષા પૂરી થઈ તો કહે, મમ્મી, ચાલ, હવે મારા માટે ક્લાસની તપાસ કર. મારે સંગીત શીખવું છે. મારી દીકરી બહુ ડાહી છે. એને જે શીખવું હશે એ શીખવા દઈશ. એને જ્યાં સુધી ભણવું હશે ત્યાં સુધી ભણાવીશ.
છોકરીને છોકરા કરતાં પણ વધુ સ્વતંત્રતા આપીશ. છોકરીને તો હું ‘હીરો’ બનાવીશ. મારી છોકરી જ્યારે સમજણી થશે, ત્યારે એને હું મારી વ્યાવસાયિક જિંદગી વિશે એક આખું પુસ્તક લખીને આપીશ. તેને પણ ખ્યાલ આવે કે મારી માએ કેમ આવું કામ કર્યું? શું મજબૂરી હતી? એની માએ લોકોને સુખી કરવા અને તેમની ઇચ્છાઓ સંતોષવા પોતાની જાતની કુરબાની આપી દીધી, જિંદગી બરબાદ કરી.
સાથે-સાથે તેને બીજી પણ સમજ આપીશ કે તારે તારી જિંદગી બગાડવાની નથી. અત્યારના સમયમાં કોઈને પ્રેમ કરવો ખોટું નથી. કોઈની સાથે હરવુંફરવું એ પાપ નથી, પણ ક્યારે ય ખરાબ કામ ના કરીશ અને તારી જિંદગી ના બગાડીશ. હું તેને સાચાખોટાની સમજ આપીશ. મારી છોકરીની જિંદગી એ મારું સપનું છે. એને લગ્ન કરવામાં પણ કોઈ મુશ્કેલી નહિ પડે. કારણકે હું તેને હીરો બનાવીશ અને તેને લઈ જનાર પાત્ર હીરાથી અંજાઈ જશે, જેથી મારા વ્યવસાયને કારણે એને લગ્ન કરવામાં મુશ્કેલી નહીં પડે. પણ એક બાજુ એમ પણ થાય છે કે કદાચ મારી છોકરીને ખબર પડે, કારણ કે હું જ્યાં રહું છું. ત્યાં મારા ફ્લૅટના બધા લોકોને ખબર છે કે હું આ કામ કરું છું. મારી છોકરી જ્યારે મોટી થશે, ત્યારે તેને જાતીય બાબતો વિશે સમજણ આપીશ. એને જેમ ખીલવું હશે, તેમ ખીલવા દઈશ.કોઈ બળજબરી નહિ કરું.
પણ મારો દીકરો બહુ જ જબરો અને હરામી છે. પાંચ વર્ષનો છે, પણ તમને એવું ના લાગે કે એનામાં આટલી બુદ્ધિ હશે.એ મને કાયમ કહે કે તું મને ફરવા જ નથી લઈ જતી. રોજ મોડી-મોડી આવે છે અને આખો દિવસ બહાર જ રહે છે. ટેણિયો બહુ ખતરનાક છે. એ કહે તું તો મારી બર્થડે-ના દિવસે પણ રજા નથી પાડતી. એ મારી મમ્મીને કહે કે મારી મમ્મી બિચારી આખો દિવસ કામ કરે છે, તો તમે બધું કામ કરોને!
ઘરમાં મારા કામ અંગેની બધાને ખબર છે. મારા હસબન્ડ, મારા મોટા ભાઈ ભાભી. મમ્મી, નાનો ભાઈ અને સાસરીમાં બધાંને ખબર છે. મારાં છોકરાંઓને ખબર નથી. બાળકોનાં જીવનવીમા અને મેડિકલેમ છે.
નવરાત્રી શરૂ થાય એટલે ફ્લૅટના બધા કહે છે કે બહેન તમે તો ફ્લૅટના મોભી છો. બધાંયને ખબર છે કે મારી પાસે આવવાથી બધું મળે એમ છે. એટલે એવું કહે છે. નવરાત્રીમાં સૌથી વધુ ફાળો હું આપું છું. એક વખત હું લિફ્ટમાં જતી હતી, ત્યારે મારા નીચેના માળે રહેતા ભાઈએ મને પૂછ્યું કે તારે તારો ધંધો છે ? કોઈ નાની છોકરી મળે ? પછી કહે કે તું આગળ ઊભી રહે, હું તને લેતો જાઉં છું, પણ મેં તો સાંભળ્યું જ નથી એમ કરીને રિક્ષામાં બેસીને જતી રહી. બધા પાડોશીને મારા કામ વિશે ખબર છે, પણ કોઈ કશું બોલતું નથી ઊલટાનું ઘણી વાર મને સમય ન મળે અને તેમને ના મળું તો બધા પાડોશીઓ પૂછે કે હમણાંથી કેમ દેખાતી નથી ? જેમજેમ બધાને ખબર પડતી જાય છે એમ ફ્લૅટવાળા જ હવે મને કસ્ટમર મોકલે છે
મારા કામને કારણે મારા નાના ભાઈનાં લગ્ન થતાં નથી. છોકરીવાળા અમારો રેફરન્સ પૂછે પછી ના પાડે છે. તેથી ક્યારેક તે ગુસ્સે પણ થઈ જાય છે. મેં કહ્યું કે એવું હોય તો તું જુદો રહે. આપણે અલગ મકાન રાખી લઈએ.”
૨૮ : દેહવ્યાપારપૂર્વે સેક્સવર્કરનો વ્યવસાય કયો હતો ? આ પ્રશ્ન સામાન્ય રીતે આપણે પૂછતાં નથી અને એવું જ માનીને ચાલીએ છીએ કે સેક્સવર્કર સીધેસીધી આ વ્યવસાયમાં જોડાય છે. પણ મારા દોઢ દાયકાના અનુભવે એ સમજાયું કે ચિત્ર ઘણું ભિન્ન છે. સેંકડો સેક્સવર્કર સાથેની મારી ચર્ચામાં અને તેઓની હોમવિઝિટ દરમિયાન સેક્સવર્કર વિશેનો ઉપર છલ્લો ખ્યાલ સદંતર દૂર થઈ ગયો.
ગુજરાત યુનિવર્સિટીમાં મારી વિદ્યાર્થિની અને જ્યોતિ સંઘના પ્રોજેક્ટમાં આઉટરિચ વર્કર તરીકે કામ કરનાર ડૉ. ભૂમિ દવેએ મારા માર્ગદર્શન હેઠળ અમદાવાદની સેક્સવર્કર બહેનો વિશે એમ.ફિલ. અને પી.એચડી. થિસિસ તૈયાર કરી હતી.સેક્સવર્કરના બાળકો વિશેની એમફિલ થિસીસમાં તેણે ૫૭ સેક્સવર્કર બહેનોની મુલાકાત લઈ સંશોધન કર્યું.
આ સંશોધનમાં અમે એક સવાલ એવો પૂછ્યો કે સેક્સવર્કર બન્યા પૂર્વે બહેનો શું કરતી હતી અર્થાત્ કયો વ્યવસાય કરતી હતી. અત્રે એ માહિતીનો કોઠો દર્શાવ્યો છે. એ જોઈ તમને સમજાશે કે સેક્સવર્કર પૂર્વે લગભગ તમામ બહેનો સમાજના કહેવાતા ’સ્વીકૃત’ વ્યવસાયોમાં હતી. જેમ કે ૧૨ બહેનો ગૃહકાર્ય કરતી હતી. બાકીની બહેનોનાં કામની યાદીમાં દવાની કંપનીમાં, ટ્યૂશન, ભરતગૂંથણ/સિલાઈકામ, નર્સ, નોકરી આપવાની કંપનીમાં, બંગલાકામ, કાપડ પર છપાઈ, રંગાટી કામ, શિક્ષિકા, છૂટક કામ, ટેલિફોનબૂથ, સફાઈકામ, કપડાંની ફૅક્ટરીમાં, મોબાઇલફોનની કંપનીમાં, સ્ટેનોટાઇપિસ્ટ, અગરબત્તી વણવી, ઓશિકા-તકિયાનું પૅકિંગ, ડાન્સબાર, પત્રકારત્વ, કૉઇલકંપનીમાં, સેલ્સગર્લ, ખાદ્ય ચીજોનું વેચાણ, હીરા ઘસવા, સાબુ પૅકિંગ.
આમ, વિવિધ આર્થિક પ્રવૃત્તિઓમાં આજીવિકા. બહેનોને સવાલ પૂછ્યો કે તમે કેમ આ કામ છોડીને સેક્સવર્કર બન્યાં. લગભગ એક સમાન ઉત્તર એવો હતો કે તેઓની સાથે કામ કરતા પુરુષ સહકર્મી અને પુરુષ માલિકોનાં શારીરિક અને આર્થિક શોષણથી તંગ આવી ગયાં હતાં. આર્થિક ગરીબાઈ બળતામાં ઘી હોમતું. ઘરબાર ચલાવવા. આ સ્થિતિમાં બીજો વિકલ્પ ના રહ્યો .
૨૯. : સેક્સવર્કર બહેનોની જ્ઞાતિ અને ધર્મ કયાં છે ? સમાજના છેવાડે રહેતા લોકો વિશે ડિગ્રીધારી શિક્ષિતો પોતાનો મત આપે છે, ત્યારે તે મત ઉપરછલ્લો અને ઘણી વાર સત્યથી વિપરીત હોય છે. સેક્સવર્કર બહેનો વિશે જ્યારે લોકો વચ્ચે જઈ વાત કરી છે, ત્યારે એક સવાલ પુછાતો આવ્યો છે કે આ બહેનો તો ’સારા ઘરની ’તો ક્યાંથી હોય ! આ સવાલ હંમેશાં ઊભો કરવામાં આવે, જ્યારે નીતિ-અનીતિના માપદંડથી લોકોને તોળવામાં આવે.
મારા માર્ગદર્શન હેઠળ વર્ષ ૨૦૦૭માં વિદ્યાર્થિની ડૉ. ભૂમિ દવેએ ૫૭ સેક્સવર્કર બહેનો વિશે એમ.ફિલ.નો શોધનિબંધ કર્યો, ત્યારે તે સૌને તેઓની જ્ઞાતિ વિશે પૂછેલું. તેના પ્રતિભાવમાં કુલ ૨૫ સમુદાયો કે જ્ઞાતિધર્મની યાદી મળી, જે આ પ્રમાણે હતીઃ બ્રાહ્મણ (૬), ભરવાડ (૧), મારવાડી દરબાર (૧), રાજપૂત (૫), લોહાણા (૧), સુથાર (૩), ઘાંચી (૨), રોહિત (૨), વણકર (૧), પંચાલ (૩), પાટીદાર (૮), પરમાર (૧), આહીર (૧), કોષ્ટિ (૧), લુહાર (૧), ઠાકોર (૧), પ્રજાપતિ (૧), દેવીપૂજક (૧), સિંધી (૨), પંજાબી (૧), મુસ્લિમ (૫), જૈન (૧), ખ્રિસ્તી(૨), ઘાટીલા (૧), અન્ય (૪).
અમદાવાદ શહેરમાં જ્યાં રેડલાઇટ એરિયા નથી, ત્યાં જુદી-જુદી જ્ઞાતિધર્મની બહેનો આ વ્યવસાયમાં જોવા મળી. તેનો અર્થ એ થયો કે જો ગ્રાહકો ભિન્ન-ભિન્ન જ્ઞાતિના હોય, તો સેક્સવર્કર બહેનો પણ વિવિધ સમુદાયની હોઈ શકે. ૫૭ બહેનોના અભ્યાસમાં આવું વૈવિધ્ય જોવા મળે. તો એ સમજી શકાય કે સેંકડો બહેનોમાં આ વિવિધતા કેવી હશે .આ બહેનો પણ આપણા સમાજનું જ દર્પણ છેને! જેવો સમાજ એવી સેક્સ-ઇન્ડસ્ટ્રી !
૩૦ : સેક્સવર્ક, કપલકૅબિન, ગેસ્ટહાઉસ અને બ્યુટીપાર્લર : અમદાવાદ શહેરમાં ઐતિહાસિક રીતે પરંપરાગત એવા વિસ્તારો નથી જ્યાં દેહવ્યાપાર ચાલતો હોય અથવા જેને અત્યારે અપમાનજનક રીતે રેડલાઇટ એરિયા કહેવામાં આવે છે. આ સ્થિતિમાં અમદાવાદમાં દેહવ્યાપરનો ઇતિહાસ તપાસવાનો પ્રયત્ન કર્યો, ત્યારે કઈ વિશેષ જાણવા મળ્યું નહિ, પણ શહેરના જૂના વિસ્તારો અર્થાત્ કોટ વિસ્તારમાં લોકોને પૂછતાં બે સ્થળેથી મને રસપ્રદ માહિતી મળી. શહેરના મધ્યમાં આવેલા પાનકોરનાકાની સદીપુરાણી દુકાનોના દુકાનદારો અને જૂના શેર બજારમાં લોકોને પૂછતાં જાણવા મળ્યું કે ’પાનકુંવરબાઇ’ના નામ પરથી પાનકોરનાકા નામ પડ્યું હશે.એવું મનાય છે કે એક જમાનામાં ત્યાં ’પાનકુંવરબાઈ’નો કોઠો હતો. પણ આ વાતને કોઈ પ્રમાણભૂત આધાર મળ્યો નથી પણ લોકવાયકા છે.
અમદાવાદ સદીઓ જૂનું શહેર હોવાને કારણે તેમ જ એક જમાનામાં મિલઉદ્યોગની જાહોજલાલીને કારણે બહારથી આવતા લોકો માટે ગેસ્ટહાઉસ સ્થપાયાં જ્યારે હોટેલનો ખ્યાલ વિકસ્યો ન હતો. સમય જતાં આ ગેસ્ટહાઉસનો ઉપયોગ સેક્સવર્ક માટે વ્યાપક રીતે થવા માંડ્યો.એટલું જ નહીં, શહેરને સીમાડે આવેલા શ્રમજીવી વિસ્તારોમાં પણ બિલાડીની ટોપની જેમ એ ફૂટી નીકળ્યાં, જ્યાં કલાક પ્રમાણે ભાવ લેવાય. એ પણ નોંધીએ કે આ ગેસ્ટહાઉસનો ઉપયોગ અંગત પળો માટે યુગલો પણ કરે છે.
છેલ્લાં પાંચ દાયકામાં ’કપલકેબીન’નો ખ્યાલ પણ વિકસ્યો અને શરૂઆતમાં શહેરનાં મધ્યમાં આવેલા ભદ્રકાળી-માતાના મંદિરની આસપાસ તે શરૂ થયાં. રેસ્ટોરન્ટ જેવી જગ્યામાં ૬ બાય ૬ની લાકડાની કૅબિનો ગોઠવી દેવામાં આવે. જ્યાં માંડ બે વ્યક્તિઓ બેસી શકે અને એક નાનું ટેબલ હોય, નાસ્તો કરવા. ખૂબ સસ્તામાં એકાંત માણવા આ કૅબિનોનો ઉપયોગ કૉલેજના વિદ્યાર્થીઓથી શરૂ કરી સેક્સવર્કર બહેનો કરતી. અમારી બહેનો ભદ્રકાળીના મંદિર પાસે કે તેની આસપાસના વિસ્તારોમાં ગ્રાહકો માટે રસ્તા પર ઊભી રહે અને ત્યાંથી જ નજીક આવેલી કપલ કૅબિનમાં જાય.
આ કપલકૅબિનો નેવુંના દાયકામાં નવા વિકસેલા સરખેજ – ગાંધીનગર હાઈવેની અડીને આવેલી ખાલી જગ્યાઓમાં ઝડપથી બની અને તેનો વ્યાપક ઉપયોગ સેક્સવર્ક અને યુવક-યુવતીઓના મિલન-સ્થળ તરીકે વિકસ્યાં. અમારો એક અંદાજ હતો કે આવી ૩૦૦થી વધુ કૅબિનો હતી. પણ નવી આર્થિકનીતિ આવતા આ હાઈવેની જમીન સોનાની લગડી પુરવાર થઈ અને જોતજોતામાં આ વિસ્તારમાં નવી ક્લબો અને મૉલ તેમ જ નવાં મકાનો ઊભાં થઈ ગયા. તેને કારણે આ કૅબિનો લગભગ ભૂતકાળ બની ગઈ. અમદાવાદમાં છેલ્લા દોઢ દાયકામાં ત્રણથી સાત તારકહોટેલોના જમાનામાં ગેસ્ટહાઉસ રહ્યાં. પણ તેની ચમક અને કમાણી ઝાખાં પડ્યાં. જ્યાં રેડલાઇટ નથી ત્યાં સેક્સવર્કરોને નવા રસ્તા શોધવા પડે છે. એટલે બ્યુટીપાર્લર અને સ્પાનો ઉપયોગ દેહવ્યાપાર માટે થવા લાગ્યો.
૩૧. : સેક્સવર્કર બહેનો કોની સાથે રહે છે? : સેક્સવર્કર બહેનોનો પરિચય ના હોય અને તેઓ વિશેનો ખ્યાલ માત્ર ફિલ્મી હોય તો આપણે એવું માનીએ કે તેઓ એકલી રહેતી હશે. પણ અમદાવાદ શહેરમાં જ્યાં તેઓનો કોઈ ચોક્કસ વિસ્તાર નથી, ત્યારે એ જાણવું જરૂરી છે કે તેઓ ક્યાં અને કોની સાથે રહે છે.
વર્ષ ૨૦૦૦માં અમે જ્યોતિ સંઘ ખાતે ૩૧૪ સેક્સવર્કર બહેનોનો અને વર્ષ ૨૦૦૩માં ૩૮૫ બહેનો વિશે અભ્યાસ કર્યો, તેની માહિતી અત્રે આપી છે.
સેક્સવર્કર બહેનો કોની સાથે રહે છે?.
કોની સાથે. વર્ષ૨૦૦૦ (%) વર્ષ ૨૦૦૩ (%)
કુલ ૩૧૪ કુલ ૩૮૫
………………………………………………………………
એકલા ૧૪.૦ ૨૭.૮
પતિ સાથે ૫૩.૫ ૬૧.૮
બ્રોથેલના
મલિક સાથે ૬.૭ ૩.૬
સ્ત્રી/પુરુષ
મિત્ર સાથે ૮.૯ . ૩.૪
અન્ય ૧૬.૮ ૦.૩
…………………………………………………………………..
૩૨ : દેહવ્યાપાર એ ભારતમાં ગુનો નથી : આ કાનૂની હકીકત છેલ્લાં ૭૦ વર્ષમાં કદી સામાન્યજ્ઞાનનો હિસ્સો ના બની. એટલે સેક્સવર્કર બહેનો અને ભાઈઓને સમાજની નીતિમત્તા અને કાનૂન-નિરક્ષરતાનો ભોગ બનવું પડ્યું. વર્ષ ૧૯૫૬માં સપ્રેશન ઑફ ઇંમોરલ ટ્રાફિક ઍક્ટ અને ત્યાર બાદ તેમાં થયેલા સુધારા પ્રમાણે પ્રિવેન્શન ઑફ ઇંમોરલ ટ્રાફિક ઍક્ટ મુજબ ભારતમાં કોઈ પણ વ્યક્તિ આજીવિકા માટે સેક્સવર્કર બને તો એ ગુનો નથી.
અમે આ બહેનો સાથે કામ શરૂ કર્યું, ત્યારે અને આજે પણ તેઓ માને છે કે તેમનું સેક્સવર્ક ’ગંદું’ કામ છે. તેઓ સાથે અમે એમીબહેન યાજ્ઞિક અને આનંદ યાજ્ઞિક જેવા ગુજરાત હાઈકોર્ટના નામી વકીલોનો સંવાદ કરાવેલો અને પોલીસથી માંડી રાજ્યના આરોગ્ય-પ્રધાન સુધી કાનૂની સાક્ષરતાનો પ્રચાર કર્યો. પરંતુ આ સમજ જનસમાન્ય સુધી પહોંચી નહિ. તેનો ગેરલાભ સેક્સવર્ક કરતાં સ્ત્રી અને પુરુષોને મળ્યો.
વ્યક્તિગત રીતે સેક્સવર્કર ગુનેગાર નથી. જેઓ દલાલો છે તેઓ શોષણ કરી વ્યવસાય કરે એ ગેરકાનૂની છે. તાજેતરમાં જ મુંબઈ હાઈકોર્ટે એક સીમાવર્તી ચુકાદો આપતા કહ્યું કે ’દેહવ્યાપાર કરવો એ ગુનો નથી.’ આ તારણ સાથે હાઈકોર્ટે લગભગ એક વર્ષ સુધી ત્રણ મહિલાને સુધારકેન્દ્રમાં રાખવાના નીચલી કોર્ટના આદેશને રદ કર્યા છે અને મહિલાઓને તાત્કાલિક છોડી મૂકવા હુકમ કર્યો. – મુંબઈના મલાડ ગેસ્ટ હાઉસમાં ગયા વર્ષે એક દરોડામાં ત્રણ સેક્સવર્કર મહિલા અને દલાલને પકડવામાં આવ્યાં હતાં. સેક્સવર્કર મહિલા અહીં ગુનેગાર બનતી નથી. તેઓનો દલાલ ગુનેગાર બને છે.
નૈતિકતાના માપદંડથી આ બહેનોને તોલતા સૌએ એ સમજી લેવું અનિવાર્ય છે.
(ક્રમશઃ)
સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 નવેમ્બર 2020; પૃ. 13-14
