રાજ્યશાસન વ્યક્તિકેન્દ્રી બને અને તે વ્યક્તિની જ ઇર્દગિર્દ શાસનની બાગડોર ચાલતી હોય, ત્યારે મહદંશે તે શાસિત વ્યક્તિનો કોઈ વિકલ્પ ઊભો થઈ શકતો નથી. અને તેની સામે જલદીથી કોઈ પડકાર પણ ખડો થતો નથી. વિશ્વના ચુનંદા આવાં નેતાઓની જ્યારે વાત કરીએ ત્યારે તેમાં રશિયાના વ્લાદિમિર પુતિન, ચીનના જિનપિંગ અને આપણા વડાપ્રધાનનું નામ લઈ શકાય – જેઓ પોતાના વિકલ્પ ઉભા થઈ શકે તેવી કોઈ શક્યતા નિર્માણ થવા દેતા નથી. બધી જ બાજુથી સ્થિતિને કસીને રાખતા આ નેતાઓ કોઈ પણ બાબતોને પોતાના પક્ષે કરવામાં માહેર છે. છેલ્લાં વર્ષોનો આ ત્રણેય નેતાઓનાં શાસકીય ગાળો જોઈએ, તો તેનો ખ્યાલ આવી શકે. તેમને ચૅલેન્જિસ મળે છે, પણ તેના પર તુરંત કામ કરીને તેઓ ડેમેજ-કન્ટ્રોલ કરતા રહે છે. આ વખતની રાજ્યની ચૂંટણીમાં સખત પડકાર હોવા છતાં છેલ્લે છેલ્લે પ્રચારમાં વડાપ્રધાન ગુજરાતની પ્રજા અને પોતાના સન્માન પર વાત લાવી દઈને પરિણામ પોતાની તરફેણમાં લાવવામાં કામિયાબ રહ્યા!
ખેર, દેશની અને તેના વડાપ્રધાનની વાતો ખૂબ થાય છે. અહીં વિશ્વફલક પર જે ઘટના અંગે ચર્ચા થઈ રહી છે, તેની વાત કરવાની છે; અને તે છે વ્લદિમિર પુતિનના લોખંડી શાસન સામે સેંધ પાડનાર એલેક્સી નાવાલ્નીની.
છેલ્લા દોઢ દાયકાથી રશિયા પર મજબૂત પકડ ધરાવીને શાસન કરનારા પુતિનની ઇમેજ માત્ર રશિયામાં જ નહીં, વિશ્વસ્તરે એક પાવરફુલ લીડરની રહી છે. પણ પુતિનના આ શાસનને ચૅલેન્જ કરનાર એલેક્સી નાવાલ્ની નામનો (આપણી નજરે) નવો ચહેરો સામે આવ્યો છે, જે પુતિનની પોલ ખોલી રહ્યો છે અને તેની સામે બરાબર ફાઇટ આપી રહ્યો છે. એલેક્સી આમ તો છેલ્લાં કેટલાં ય વર્ષોથી પુતિન શાસન સામે અને રશિયામાં થઈ રહેલા ભ્રષ્ટાચાર સામે અવાજ ઉઠાવી રહ્યા છે, પણ વર્તમાન સ્થિતિ એવી છે કે, આ ૪૨ વર્ષીય એલેક્સી નાવાલ્નીને ૨૦૧૮ની પ્રેસિડેન્શિયલ ચૂંટણીમાં પુતિન સામે લડવા જેટલા સપોર્ટર્સની જરૂર હોય, તેનાથી વધુ લોકોનો ટેકો મળી ગયો છે. એટલે તેઓ આ ચૂંટણી લડવા માટે રજિસ્ટ્રેશન માટેના જરૂરી માપદંડને પૂરા કરી ચૂક્યા છે! આપણી જેમ રશિયામાં પણ તટસ્થ ચૂંટણી થવાને લઈને સવાલ ખડા થતા રહ્યા છે, તે સ્થિતિમાં એલેક્સી સફળ થશે કે નહીં તે સમય બતાવશે. પણ એલેક્સીનો અવાજ આજે કરોડો રશિયાવાસીઓનો અવાજ બન્યો છે; અને જે રીતે પુતિન સામે તેણે બાથ ભીડી છે, તે જોતાં એવું લાગે છે કે ભવિષ્યમાં પુતિનના વિકલ્પ તરીકે તે મજબૂત પ્રેસિડેન્શિયલ કૅન્ડિડેટ છે.
જેમ આપણે ત્યાં ગુજરાતમાં છેલ્લા બેચાર મહિનાનો ઘટનાક્રમ જોઈએ, તો હાર્દિક-જિજ્ઞેશ-અલ્પેશે જે પ્રકારે ભા.જ.પ.ના શાસન સામે બંડ પોકાર્યું, અને જંગી સભાઓ કરીને ભા.જ.પ. અને તેમના નેતાઓને ઘેરવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો, એવી જ રીતે એલેક્સીની ભૂમિકા રશિયામાં રહી છે. રશિયામાં ઘણા સમયથી સરકાર સામે સામૂહિક વિરોધ રૂપે રેલી હોય કે દેખાવ, તેની આગેવાની એલેક્સીની રહી છે. અને એલેક્સીની લોકપ્રિયતા સતત વધતી જઈ રહી છે. ‘વૉલ સ્ટ્રીટ’ અખબારે તો છેક ૨૦૧૨માં જ એલેક્સીને ‘પુતિન માટે સૌથી જોખમી વ્યક્તિ’ એવી ઓળખ આપી દીધી હતી!
પુતિનના શાસનમાં રાજકીય આઝાદી, માનવ અધિકાર અને લોકશાહી મૂલ્યોને લઈને રશિયામાં જબરજસ્ત ઓટ આવતી રહી છે. અમેરિકાની ‘ફ્રિડમ હાઉસ’ સંસ્થાએ (જેની તટસ્થતા બરકરાર છે અને તેના અહેવાલને રશિયા-અમેરિકાના સંબંધના સંદર્ભમાં ન જોવો જોઈએ) એવી ચેતવણી આપી છે કે, સોવિયેત યુનિયનના ભંગાણ બાદ પુતિનકાળમાં લોકોની આઝાદી સતત છિનવાતી રહી છે. આર્થિક ક્ષેત્રે ગણમાન્ય સંસ્થા ઇકોનૉમિસ્ટ ઇન્ટેિલજન્સ યુનિટે તો ૨૦૧૧થી રશિયાના શાસનને ‘આપખુદશાહી’ ગણાવ્યું છે. અને આજે મોટા ભાગના રાજકીય નિષ્ણાતો રશિયાને લોકશાહી દેશ તરીકે જોતા નથી. અરે, વિશ્વના કેટલાક આગેવાનોએ પણ પુતિનના શાસનની ટીકા કરતાં નિવેદન આપ્યાં છે, જેમ કે અમેરિકાના સેક્રેટરી ઑફ સ્ટેટ અને પ્રમુખપદનાં પૂર્વ ઉમેદવાર હિલેરી ક્લિન્ટને પુતિનને ‘અભિમાની’ અને ‘ધાકધમકીથી કામ કરાવનાર’ કહ્યા હતા! દલાઈ લામા સુધ્ધાંએ પુતિનને ‘સ્વકેન્દ્રી’ અને ‘અન્ય દેશોના પ્રશ્નોથી અલગ રહેવાની રાજ્યનીતિ રાખનાર’ કહ્યા હતા! આવાં તો અનેક નિવેદનો ચીંધી શકાય, જેમાં પુતિનના શાસન અને સ્વભાવને લઈને તેમની મર્યાદા દર્શાવવામાં આવી હોય. પરંતુ આ બધું છતાં, મહાસત્તા કહેવાતા રશિયા પર દોઢ દાયકાથી પુતિન શાસન કરી રહ્યા છે, તે પણ વાસ્તવિકતા છે.
રશિયામાં એલેક્સી પ્રસિદ્ધિમાં આવ્યા અને પુતિન સામેનો ચહેરો બન્યા, તેની પૃષ્ઠભૂમિમાં તેમણે ઑઇલ કંપનીના લીધેલા શૅર્સ હતા, જેને લઈને તેમની પાસે એવી માહિતી પહોંચી કે રશિયામાં મોટા પાયે ચાલી રહેલો ભ્રષ્ટાચાર તેમની સામે આવ્યો. તેમણે આ તમામ ઑઇલ કંપનીની માહિતી જાહેર કરવાની માંગણી કરી અને પછી તો આ રાહે તેમણે અનેક ઠેકાણે સરકારની લેભાગુ નીતિ જોઈ, જેમાં પ્રજાના પૈસા ચાઉં થઈ રહ્યા હતા. અત્યારે આપણા દેશમાં બૅન્કોની એન.પી.એ.ની સ્થિતિ અને સંભવિત એફ.આર.ડી.એ. બિલ અંગે આવી વિગતો પ્રકાશમાં આવે તો આશ્ચર્ય ન પામવું જોઈએ. ખેર, નવેમ્બર ૨૦૧૦માં એલેક્સીએ રશિયાની જાહેર કંપની ‘ટ્રાન્સનિફ્ટ’ના કેટલાક અતિ ગોપનીય દસ્તાવેજ બહાર પાડ્યા, જેમાં આ કંપની દ્વારા થયેલાં કન્સ્ટ્રક્શનમાં ચાર બિલિયન યુએસ ડૉલર્સની ચોરી થઈ છે, તેવું સામે આવ્યું. આવા અનેક હાઇપ્રોફાઇલ ભ્રષ્ટાચાર એલેક્સી લોકો સામે એક પછી એક લાવતા રહ્યા. રશિયન સરકારની પોલ ખોલતી આ બધી જ બાબતો એલેક્સી ‘લાઇવ જનરલ’ના વેબસાઇટના એક બ્લૉગ પર ચલાવે છે. અને આ બ્લૉગથી જ તેઓ લોકો સાથે સંવાદ કરે છે. આ બ્લૉગનો મુખ્ય ઉદ્દેશ જ પુતિન સામે કેમ્પેઇન ચલાવવાનો રહ્યો છે. એવી જ રીતે તેઓ અન્ય માધ્યમો પર પણ રશિયાની વર્તમાન સરકારની ટીકા કરતા જોવા મળે છે. ૨૦૧૧માં તેમણે એક રેડિયો ઇન્ટવ્યૂમાં રશિયાની સરકારને ‘પાર્ટી ઑફ ક્રૂક્સ ઍન્ડ થીવ્સ’ (ધુતારાઓ અને ચોરોની પાર્ટી) કહી હતી, જે પછીના સમયમાં વર્તમાન રશિયન સરકાર માટે આ ચલણી ઉપાધિ બની હતી. આ કેમ્પેઇનને મળેલા જંગી પ્રતિસાદથી જ તેમણે ૨૦૧૧માં ‘ઍન્ટિ કરપ્શન ફાઉન્ડેશન’ની સ્થાપના કરી. આજે આ ફાઉન્ડેશન રશિયાના પુતિનના સાગરીતોના અને અન્ય સરકારી ક્ષેત્રના ઢગલાબંધ ભ્રષ્ટાચાર સામે લાવી ચૂક્યું છે. એલેક્સી આ તમામ ભ્રષ્ટાચારને ખૂબ જ વિસ્તૃત રીતે પ્રકાશમાં લાવ્યા છે; અને ક્યાં-કોણે-કેવી-રીતે કટકી કરી છે, તેનો અહેવાલ પુરાવા સાથે લોકો સમક્ષ મૂકી રહ્યા છે.
વ્યવસાયે વકીલ અને પછી સામાજિક કાર્યકર્તા તરીકે ખ્યાતિ પામેલા એલેક્સીએ સતત વિરોધ કરીને રશિયાની સરકારના નાકે દમ લાવ્યો છે અને જે રીતે રશિયામાં કારભાર ચાલી રહ્યો છે, તેમના પર વોચડોગની ભૂમિકામાં રહીને પબ્લિક મનીનો હિસાબ સતત માગતા રહ્યા છે. તાનાશાહી માનસિકતા ધરાવતાં પુતિનને સ્વાભાવિક છે, એલેક્સીનો વિરોધ યોગ્ય ન લાગતો હોય, એટલે અનેકવાર એલેક્સીના વિરુદ્ધમાં કેસ થયા છે અને તેમને સજા પણ થઈ છે. ૨૦૧૩માં તો તેમને પાંચ વર્ષની સજા કરવામાં આવી હતી, પરંતુ રશિયાની જાણીતી નાગરિક સંસ્થા મેમોરિયલ સોસાયટીએ એલેક્સીને થયેલી સજાને રાજકીય રીતે પ્રેરીત ગણાવી હતી અને તેમને પોલિટિકલ પ્રિઝનર ગણાવ્યા હતા. થોડા સમય બાદ આ સજાને નાબૂદ કરવામાં આવી હતી, પરંતુ અલગ-અલગ રીતે એલેક્સી પર તવાઈ ચાલુ રહી હતી. ૨૦૧૪માં એલેક્સીને ઘરમાં જ કેદ કરીને રાખવામાં આવ્યા હતા, જેને લઈને તેમણે યુરોપિયન કોર્ટ ઑફ હ્યુમન રાઇટ્સમાં અપીલ કરી હતી, જે અપીલના સંદર્ભે રશિયન સરકારે જવાબ આપવો પડ્યો હતો. જો કે જેટલી વાર એલેક્સીનો છુટકારો થયો, એટલી જ વાર તેમના પર નવા કેસ થતા ગયા, અને કદાચ આ રીતે જ તેઓ પુતિન શાસન સામે લડતાં લડતાં વધુને વધુ પાવરફુલ થતા ગયા. શાસન સામે બાથ ભીડવાની તેમની આ જ સફરથી આજે તેઓ પ્રેસિડન્ટ માટે સૌથી યોગ્ય ઉમેદવાર બન્યા છે.
E-mail : kirankapure@gmail.com
સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 ફેબ્રુઆરી 2018; પૃ. 06 અને 05
