જવાહરલાલ નેહરુનું 27 મે, 1964 ના રોજ અવસાન થયું. અટલ બિહારી વાજપેયીજીએ 29 મે, 1964ના રોજ સંસદમાં નેહરુને શ્રદ્ધાંજલિ આપી હતી :
શ્રીમાન સ્પીકર,
એક સ્વપ્ન હતું જે અધૂરું રહ્યું, એક ગીત જે મૌન થઈ ગયું, એક જ્યોત જે અનંતમાં વિલીન થઈ ગઈ. સ્વપ્ન હતું ભય અને ભૂખથી મુક્ત વિશ્વનું, ગીત હતું એક મહાકાવ્યનું, જેમાં ગીતાનો પડઘો અને ગુલાબની સુગંધ હતી. જ્યોત હતી એક દીવાની, જે આખી રાત સળગતી રહી, દરેક અંધકાર સામે લડી, અમને રસ્તો દેખાડી, એક પ્રભાતે નિર્વાણ પ્રાપ્તિ થઈ.
મૃત્યુ નિશ્ચિત છે, શરીર નશ્વર છે. ગઈકાલે આપણે ચંદનની ચિતા પર જે સુવર્ણ શરીરને અગ્નિદાહ આપ્યો હતો તેનો નાશ થવાનો હતો. પરંતુ શું મૃત્યુ આટલી ચોરીછૂપીથી આવવું જરૂરી હતું? જ્યારે આપણા સાથીઓ સૂતા હતા, જ્યારે આપણા રક્ષકો અજાણ હતા, ત્યારે આપણા જીવનનો એક અમૂલ્ય ખજાનો ચોરાઈ ગયો. ભારત માતા આજે શોકમાં છે – તેનો લાડકો રાજકુમાર ખોવાઈ ગયો છે. માનવતા આજે દુઃખી છે – તેનો રક્ષક સૂઈ ગયો છે. આજે શાંતિ અશાંત છે – તેનો રક્ષક ગયો છે. દલિતોએ પોતાનો સહારો ગુમાવ્યો છે. દરેકની આંખનો સિતારો તૂટી ગયો છે. પડદો પડી ગયો છે. વિશ્વના રંગમંચના અગ્રણી અભિનેતાએ પોતાનું છેલ્લું કાર્ય કર્યું અને અંતર્ધ્યાન થઈ ગયા.
મહર્ષિ વાલ્મીકિએ રામાયણમાં ભગવાન રામના સંબંધમાં કહ્યું છે કે તેઓ અસંભવોને સંભવ કરનારા હતા. પંડિતજીના જીવનમાં મહાકવિના આ કથનની એક ઝલક દેખાતી હતી. તેઓ શાંતિના પૂજારી-ઉપાસક હતા, છતાં ક્રાંતિના પ્રણેતા હતા; તેઓ અહિંસાના ઉપાસક હતા, છતાં સ્વતંત્રતા અને સન્માનના રક્ષણ માટે દરેક શસ્ત્રથી લડવાના હિમાયતી હતા.
તેઓ વ્યક્તિગત સ્વતંત્રતાના સમર્થક હતા, છતાં આર્થિક સમાનતા પ્રાપ્ત કરવા માટે પ્રતિબદ્ધ હતા. તેઓ સમાધાન કરવામાં ડરતા ન હતા, પરંતુ તેમણે ક્યારે ય ડરથી સમાધાન કર્યું નહીં. પાકિસ્તાન અને ચીન પ્રત્યેની તેમની નીતિ આ અદ્દભુત મિશ્રણનું પ્રતીક હતી. તેમનામાં ઉદારતા અને મક્કમતા બંને હતી. કમનસીબે, આ ઉદારતાને દુર્બળતા સમજવામાં આવી, જ્યારે કેટલાક લોકોએ તેમની દૃઢતાને હઠીલાપણા તરીકે સમજી.
મને યાદ છે, ચીની આક્રમણના દિવસોમાં, જ્યારે આપણા પશ્ચિમી સાથીઓ કાશ્મીર મુદ્દા પર પાકિસ્તાન સાથે સમાધાન કરવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યા હતા, ત્યારે મેં તેમને એક દિવસ ગુસ્સે ભરાયેલા જોયા. જ્યારે તેમને કહેવામાં આવ્યું કે જો કાશ્મીર મુદ્દા પર કોઈ સમાધાન નહીં થાય, તો આપણે બે મોરચે લડવું પડશે, ત્યારે તેમણે જાહેર કર્યું કે જો જરૂર પડે તો, આપણે બંને મોરચે લડીશું. તેઓ કોઈપણ દબાણ હેઠળ વાટાઘાટો કરવાની વિરુદ્ધ હતા.
મહોદય, જે સ્વતંત્રતા માટે તેઓ લડવૈયા અને રક્ષક હતા તે હવે જોખમમાં છે. આપણે આપણી બધી શક્તિથી તેનું રક્ષણ કરવું જોઈએ. તેમણે જે રાષ્ટ્રીય એકતા અને અખંડિતતાનો બચાવ કર્યો હતો તે પણ સંકટમાં છે. આપણે તેને દરેક કિંમતે જાળવી રાખવી જોઈએ. તેમણે જે ભારતીય લોકશાહીની સ્થાપના કરી અને સફળ બનાવી હતી, આજે, તેના ભવિષ્ય વિશે પણ ચિંતા વ્યક્ત કરવામાં આવી રહી છે. આપણી એકતાથી, શિસ્તથી અને આત્મવિશ્વાસથી આપણે આ લોકતંત્રને સફળ બનાવવું પડશે. નેતા ચાલ્યા ગયા, અનુયાયીઓ રહી ગયા. સૂર્ય આથમી ગયો છે, અને આપણે તારાઓની છાયામાં આપણો માર્ગ શોધવો પડશે.
આ મહાન કસોટીનો સમય છે. જો આપણે બધા એક એવા ઉમદા કાર્ય માટે પોતાને સમર્પિત કરી શકીએ જે ભારતને મજબૂત, સક્ષમ અને સમૃદ્ધ બનાવે, અને વિશ્વ શાંતિની કાયમી સ્થાપનામાં આત્મસન્માન સાથે યોગદાન આપે, તો આપણે તેમને સાચી શ્રદ્ધાંજલિ આપવામાં સફળ થઈશું. સંસદમાં તેમનો અભાવ ક્યારે ય ભરાશે નહીં. કદાચ ત્રિમૂર્તિ મૂર્તિને, તેમના જેવી વ્યક્તિ પણ ક્યારે ય પોતાના અસ્તિત્વથી સાર્થક નહીં બનાવે. તે વ્યક્તિત્વ, તે જિંદાદિલી, વિરોધીઓને પણ સાથે લેવાની ભાવના, તે સજ્જનતા, તે મહાનતા કદાચ નજીકના ભવિષ્યમાં ફરી જોવા મળશે નહીં. મતભેદો હોવા છતાં, તેમના ઉમદા આદર્શો, તેમની પ્રામાણિકતા, તેમની દેશભક્તિ અને તેમની અતૂટ હિંમત માટે આપણા હ્રદયમાં આદર સિવાય બીજું કંઈ નથી.
આ શબ્દો સાથે, હું તે મહાન આત્માને મારી નમ્ર શ્રદ્ધાંજલિ અર્પણ કરું છું.
[સૌજન્ય : Piyush Babele, 10 ડિસેમ્બર 2025]
10 ડિસેમ્બર 2025
સૌજન્ય : રમેશભાઈ સવાણીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર
