ગયા અંકમાં [16 ડિસેમ્બર 2016] આપણે અમેરિકાના રાજકીય પક્ષો પરથી વિશિષ્ટ નેતાગીરીની ઓસરતી અસર, વ્યક્તિગત રાજકારણનો ઉદય અને રિપબ્લિકન પક્ષમાં ‘ટી પાર્ટી’ નવું નામ ‘ફ્રિડમ કોકસ’, ઉદ્ભવ અને તેની કાર્યશૈલીની ચર્ચા કરેલી. આ અંકમાં આપણે ડેમોક્રિટિક પક્ષની ચર્ચા કરીશું.
૨૦૧૬ની પ્રમુખીય ચૂંટણીમાં આગલા દિવસ સુધી અમેરિકાના અને વિશ્વના રાજકીય સમીક્ષકો એવી આગાહી કરતા’તા કે ચૂંટણી પછી રિપબ્લિકન પક્ષમાં આંતરિક કલહ શરૂ થશે અને સંભવતઃ ભંગાણ આવશે. આત્યંતિક રૂઢિપરસ્તો અને મવાળ પાંખ વચ્ચે મોટા પાયે વિખવાદ થશે. એક એવી અપેક્ષા પણ હતી કે ટ્રમ્પની વિવાદાસ્પદ ઉમેદવારીને કારણે ડેમોક્રેટિક પક્ષને પ્રમુખપદની સાથે સાથે સેનેટમાં પણ બહુમત મળશે, પણ એવું ના બન્યું. અણધાર્યાં પરિણામોને કારણે પક્ષને પાછો બેઠો કેવી રીતે કરવો તે વિચારવાનું ડેમોક્રેટિક પક્ષને ફાળે આવ્યું.
છેલ્લાં આઠ વર્ષની પ્રમુખ તરીકેની ઓબામાની કારકિર્દીનું સરવૈયું જરૂર પ્રભાવક છે. ૨૦૦૮ની ભારે મંદી પછી તેમણે રોજગારીની ૧૫૦ લાખ તકો ઊભી કરી છે. બેરોજગારી આંક અત્યારે કેવળ ૪.૯ ટકા છે. છેલ્લા ૭૪ મહિનાઓથી રોજગારી વૃદ્ધિનો દર સતત ઊંચો જઈ રહ્યો છે. ડાઉ જોન્સનો આંક વીસ હજારને આંબવામાં તે નાસ્ડાક ૫૪૬૦ની અને સ્ટાન્ડર્ડ ઍન્ડ પૂઅર ૨૨૬૫ પર છે. આઠ વર્ષ પછી અમેરિકાની પ્રજાને એમ લાગે છે કે હવે આર્થિક સ્થિરતા આવી છે.
આ આંજી દેનારા આંકડાઓમાં એક આંકડાનો ઉલ્લેખ નથી થતો તે એ કે ઓબામાના આઠ વર્ષના કાર્યકાળ દરમિયાન ડેમોક્રેટિક પક્ષે રાજ્યોનાં બંને ગૃહો, ગવર્નરપદ અને કૉંગ્રેસનાં બંને ગૃહો મળીને કુલ ૧૦૩૦ બેઠકો ગુમાવી છે. એક લોકપ્રિય પ્રમુખના પક્ષને તેમની લોકપ્રિયતાનો લાભ મળ્યો નથી.
ઓબામા પ્રમુખ બન્યા ત્યારે ડેમોક્રેટિક પક્ષને મોટી આશા બંધાયેલી. આઠ વર્ષના રૂઢિપરસ્ત શાસન પછી એક યુવાન, પ્રગતિશીલ ઉદારમતવાદી પ્રમુખ વ્હાઈટ હાઉસમાં આવેલા. તેમની છબી એક રોકસ્ટારની હતી. ચૂંટણી દરમિયાન તેમણે લઘુમતીઓ, શ્રમિકો, યુવાનો અને સ્ત્રી મતદારોનું એક સબળ ગઠબંધન રચેલું. અપેક્ષા એવી હતી કે આ ગઠબંધન દસકાઓ સુધી ડેમોક્રેટિક પક્ષને વ્હાઇટ હાઉસમાં કૉંગ્રેસના બંને ગૃહોમાં અને રાજ્યોમાં સત્તા પર રાખશે. પરંતુ આ ગઠબંધનનો લાભ ડેમોક્રેટિક પક્ષને અન્ય ચૂંટણીઓમાં ના મળ્યો. ઓબામા અશ્વેત હોવા છતાં પણ ૨૦૦૮માં તેમને ૩૪ ટકા અલ્પશિક્ષિત શ્વેત મતદારોના મત મળેલા. સંખ્યાની દૃષ્ટિએ આ આંકડો અશ્વેત અને હિસ્પેિનક્સ મતદારો કરતાં પણ વધુ હતો. (આ કારણે જ મારા સહિત ઘણાં માનતા થયેલા કે અમેરિકા હવે એક ‘પોસ્ટ રેશિયલ’ સમાજ બન્યો છે. જો કે આવું ના બન્યું તેની ચર્ચા ફરી ક્યારેક) ટ્રમ્પને વિજયી બનાવવામાં આ અલ્પશિક્ષિત શ્વેત મતદારોનો બહુ મોટો ફાળો છે તે ચર્ચા મેં અગાઉ કરી છે. વળી, ઓબામાને ટેકો આપનાર અશ્વેત મતદારોની સંખ્યાની ટકાવારી ૨૦૧૬માં ઘટી. ‘ન્યૂયોર્ક ટાઇમ્સે’ ચૂંટણી પછી હાથ ધરેલા અભ્યાસમાં તારણ કાઢ્યું છે કે અશ્વેત મતદારોની ટકાવારી દશેક ટકા જેટલી ઘટી. જો અશ્વેત મતદારોએ ઓબામાને આપેલું એટલું સમર્થન હિલેરીને પણ આપ્યું હોત તો વિસ્કોન્સિન, મિશિગન અને પેન્સિલવેનિયામાં તે અવશ્ય જિત્યાં હોત અને ફ્લોરિડા અને નોર્થ કેરોલિમાં સંભવતઃ ચૂંટાયાં હોત.
રખે એવો અર્થ કાઢતાં કે આ માટે હું ઓબામાને જવાબદાર ઠેરવું છું. આ માટે અનેક કારણો જવાબદાર છે. મારે મુદ્દો એ છે કે બંને – ઓબામા અને ડેમોક્રેટિક પક્ષ – ‘ઓબામા ગઠબંધન’ને ‘ડેમોક્રેટિક ગઠબંધન’માં પરિવર્તિત ન કરી શક્યાં. એનું દેખીતું પરિણામ એ છે કે અત્યારે કેવળ પાંચ જ રાજ્યો, ઓરેગન, કેલિફોર્નિયા, કનેક્ટિક્ટ, રહોડ આઇલૅન્ડ અને ડેલાવેરમાં રાજ્યનાં બંને ગૃહો અને ગવર્નરપદ એ ત્રણેય ડેમોક્રેટિક પક્ષના હાથમાં હોય. તેર રાજ્યોમાં ડેમોક્રેટિક ગવર્નરોને રિપબ્લિકન ગૃહો સાથે કામ પાડવાનું છે.
સામાન્યતઃ મધ્યસત્રી ચૂંટણીઓમાં પ્રમુખ પક્ષ થોડી બેઠકો ગુમાવે છે, પરંતુ ઓબામાના કાર્યકાળ દરમિયાન આ નુકસાન વધારે થયું. કેટલાક રાજકારણીઓએ નોંધ્યું છે કે ઓબામાએ અંગત રીતે પોતાની લોકપ્રિયતા જાળવી રાખી છે, પરંતુ પક્ષબાંધણીનું કામ બહુ ઓછું કર્યું છે. થોડા દિવસ પહેલાં સ્વયં ઓબામાએ એક મુલાકાતમાં કબૂલ્યું કે પ્રમુખપદનાં કામની વ્યસ્તતાને કારણે પોતે પક્ષબાંધણીનાં કાર્ય પર બહુ ધ્યાન નથી આપી શક્યા.
આગળ નોંધ્યું તેમ અમેરિકામાં જે વ્યક્તિનિષ્ઠ રાજકારણ ઊભું થયું તેમાંથી ઓબામા પણ બાકાત નથી. ૨૦૦૮માં તેમણે વરિષ્ઠ નેતાગીરી સામે પડકાર ફેંકી ડેમોક્રેટિક પ્રાયમરીમાં હિલેરીને હરાવેલાં! પ્રમુખ બન્યા પછી પણ પોતાના પક્ષના કૉંગ્રેસના સભ્યો સાથે નિયમિત સંપર્ક નહોતા રાખી શકતા.
ઓબામા અને ડેમોક્રેટિક પક્ષની પ્રગતિશીલ ઉદારમતવાદી પાંખની સામાજિક નીતિઓ – ગર્ભનિરોધ, સમલૈંગિક માનવાધિકારો અને વિપરીતલીંગીના અધિકારો – શહેરી વિસ્તારોમાં લોકપ્રિય રહ્યા. પણ રૂઢિવાદી ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં એક એવી છાપ રહી કે છેલ્લા આઠ વર્ષમાં પ્રમુખે અને તેમના પક્ષે અમેરિકાની સમાજની દશા અને દિશા બદલી નાંખી છે. આ નીતિઓ અમેરિકાના ધાર્મિક અને સાંસ્કૃિતક વારસાથી વિરુદ્ધ છે. વિશેષ કરીને રૂઢિવાદી કેથલિક ઈવાન્જલિસ્ટ ખ્રિસ્તીઓમાં આ નીતિઓ સામે ખાસ્સો વિરોધ રહ્યો અને તેમણે ચૂંટણીમાં ડેમોક્રેટિક પક્ષ સામે મતદાન કર્યું.
ઓબામા અને ટ્રમ્પના ચૂંટણી પ્રચારમાં એક મોટું સામ્ય હતું. બંનેએ અમેરિકાના ધનિક વર્ગને અને વૉલ સ્ટ્રીટને નિશાન બનાવેલા. બંનેએ એક વ્યવસ્થિત, સ્પષ્ટ છાપ ઊભી કરેલી કે તેઓ તેમની વિરુદ્ધ છે. હિલેરીના કિસ્સામાં તે ધનિક તરફી અને વૉલ સ્ટ્રીટના દલાલ છે, હાથાં છે, તેવી છાપ ઊભી થયેલી. બ્રિટિશ લેબર પાર્ટીની જેમ ડેમોક્રેટિક પક્ષ શ્રમિકોનો પક્ષ ગણાય છે. મજૂર સંગઠનો તેના પાયામાં છે. હિલેરીએ અને ડેમોમેટ્રિક ‘પક્ષે’ આ ચૂંટણીમાં પોતાના પાયાનો જ વિશ્વાસ ગુમાવ્યો તે બહુ મોટી નિષ્ફળતા છે. અમેરિકાની દ્વિપક્ષી પ્રથામાં ઇતિહાસમાં સૌ પ્રથમવાર રિપબ્લિકન ઉમેદવારને શ્વેત મતદાર કરતાં અલ્પ આવક ધરાવતા શ્વેત મતદારોમાં મત વધુ મળ્યા. અલ્પ આવક ધરાવતો શ્રમિક વર્ગ ભવિષ્યમાં રિપબ્લિકન પક્ષને સમર્થન ચાલુ રાખશે તેમ નથી પણ ડેમોક્રેટિક પક્ષને આ સમૂહને પક્ષમાં પાછા લાવવાનું, સાથે રાખવાનું કામ કરવું પડશે.
ઓબામા પ્રમુખ બન્યા તે સમયગાળા દરમિયાન રિપબ્લિકન પક્ષે જે કેટલીક રાજકીય પ્રક્રિયાઓ શરૂ કરી તે આજના અમેરિકાનું રાજકારણ સમજવા જરૂરી છે. નોંધવું જોઈએ કે આ માટે ન તો ઓબામા કે ન તો ડેમોક્રેટિક પક્ષ જવાબદાર છે, પરંતુ ડેમોક્રેટિક પક્ષ તેનો ભોગ બન્યો છે.
ઓબામા પ્રમુખ બન્યા ત્યારે ગૃહમાં અને સેનેેટમાં ડેમોક્રેટિક પક્ષની બહુમતી હતી. ઓબામાએ જે રાજકીય ગઠબંધન રચ્યું હતું તેનાથી અને જનસંખ્યા પરિવર્તનોથી રિપબ્લિકન પક્ષ પ્રમુખપદ કે ગૃહ કબજે કરી શકે કે રાજ્યોનાં ગૃહો જીતી શકે તે અશક્ય હતું. આ સમયે રિપબ્લિકન જૂથે રિપબ્લિકન પક્ષે જેરીમેન્ડરિંગ નામે ઓળખાતી કુટીલ નીતિ અપનાવી.
પ્રથમ તો તેણે કેટલાંયે રાજ્યોમાં કેટલાક ખાસ મતવિસ્તારોને લક્ષ્ય બનાવી પહેલાં ક્યારેકના ખર્ચામાં હોય તેટલાં મિલિયન ડોલર્સ મતક્ષેત્ર દીઠ ખર્ચ્યા. આ દ્વારા રિપબ્લિકન પક્ષને બહુમતી મળી. અમેરિકામાં દર દસકાના અંતે જનગણના આધારે મતવિસ્તારોનું સીમાંકન થાય છે. રિપબ્લિકન પક્ષે પોતે બહુમતીમાં હતા તે બધાં રાજ્યોમાં મતક્ષેત્રોની વેતરણ એવી રીતે કરી કે જેથી પોતાને જીતવું સરળ બની જાય. આ પ્રક્રિયા ‘જેરીમેન્ડરિંગ’ તરીકે ઓળખાય છે.
કેટલાંક ઉદાહરણ જોઈએ. ૨૦૦૮માં ઓહાયો રાજ્યના ગૃહમાં ડેમોક્રેટિક પક્ષ પાસે ૫૩ અને રિપબ્લિકન પક્ષ પાસે ૪૬ બેઠકો હતી. તે વર્ષે રાજ્યસ્તરની ચૂંટણીમાં રિપલ્બિકન પક્ષે મતક્ષેત્ર દીઠ દસ-દસ લાખ ડૉલર્સ ખર્ચ્યા અને બંને ગૃહોમાં બહુમતી મેળવી. ૨૦૧૦ પુર્નઃસીમાંકનનું વર્ષ હતું. બહુમતી ધરાવતા રિપબ્લિકન પક્ષે રાજ્યના મતવિસ્તારોને એવી રીતે કાપકૂપ કરીને વેતર્યા કે જેથી પોતાને લાભ થાય. ૨૦૧૨માં જ્યારે ચૂંટણી આવી ત્યારે રાજ્યમાં મતોની ટકાવારી ડેમોક્રેટિક પક્ષે હતી, પણ રાજ્યના ગૃહમાં રિપબ્લિકન પક્ષને ૬૦ અને ડેમોક્રેટિક પક્ષને ૩૯ બેઠકો મળી! આવું જ કૉંગ્રેસના પ્રતિનિધિ મંડળમાં બન્યું. રિપબ્લિકનના ૧૨ સાંસદ અને ડેમોક્રેટિક પક્ષના કેવળ પેન્સિલવેનિયા, નોર્થ કેરોલાઈના, ફ્લોરિડા વગેરે રાજ્યોમાં આ જ બન્યું. પેન્સિલવેનિયામાં ડેમોક્રેટિક પક્ષને રાજ્યમાં ૫૬ ટકા મત મળ્યાં. સામે ૨૮ ટકા બેઠકો મળી. નોર્થ કેરોલાઈનામાં ડેમોક્રેટિક પક્ષને ૫૦ ટકા મત અને ૪ બેઠકો મળી જ્યારે રિપબ્લિકન પક્ષને ૪૯ ટકા સામે નવ બેઠકો મળી.
અત્યારે આ ‘જેરીમેન્ડરિંગ’ એટલું સજ્જડ બની ગયું છે કે જો ડેમોેક્રેટિક પક્ષે ગૃહનો કબજો લેવો હોય તો ૭૦ ટકા બહુમત મેળવવો પડે જે લગભગ અસંભવ છે.
રિપબ્લિકન પક્ષે પોતાની પકડ લાંબો સમય સુધી ચાલે તે માટે બીજાં પણ બિનલોકતાંત્રિક પગલાંઓ લીધાં. એ દ્વારા તેમણે ડેમોક્રેટિક મતદારોના મતાધિકારને મર્યાદિત કર્યો. આપણે આગળ જોયું તેમ ૮૦થી ૯૦ ટકા અશ્વેત લોકો ડેમોક્રેટિક પક્ષને મત આપે છે. તેમાંના મોટા ભાગના ગરીબ છે અને કલ્યાણ યોજનાઓની સહાયથી ગુજારો કરે છે.
રિપબ્લિકન અંકુશ હેઠળના કેટલાયે રાજ્યોમાં કાં તો વહેલીસરના મતદાન – અર્લી વોટિંગનો સમયગાળો ટૂંકાવ્યો અને મતાધિકાર માટે ઓળખપત્ર આવશ્યક બનાવીને – જે મોટાભાગના અશ્વેત મતદારો પાસે નથી હોતું – મતાધિકાર મર્યાદિત કરી નાંખ્યો. કેટલાંક રાજ્યોએ તો એવો નિયમ પણ કરી નાંખ્યો કે‘સરકારી સહાયનું ઓળખપત્ર માન્ય નહીં ગણાય.’
જેરીમેન્ડરિંગ અને મતાધિકાર મર્યાદિત કરવાના કાયદાઓ સામે ન્યાયાલયોમાં અરજીઓ થઈ છે. ક્યાંક ક્યાંક કાયદાઓને ગેરકાયદે ઠરાવાયા છે, પરંતુ મામલો હવે સર્વોચ્ચ અદાલતમાં પહોંચશે. નવા ચૂંટાયેલા પ્રમુખને સર્વોચ્ચ અદાલતમાં ત્રણ-ચાર જેવા ન્યાયાધીશો નિયુક્ત કરવાની તક મળશે. હવે પ્રમુખ, ગૃહ અને સેનેટમાં દલા તરવાડી યોગ છે. ન્યાયતંત્રમાં પણ રૂઢિપરસ્તોની સંખ્યા વધે તેવી પૂરી શક્યતા છે.
ઉપર દર્શાવેલાં કારણોસર પ્રજાનું અને પક્ષોનું ધુવીકરણ વધ્યું છે. બ્રિટનમાં બ્રેકિઝટ સમયે આવું ધ્રુવીકરણ દેખાયેલું પણ બ્રેકિઝટ પ્રશ્ચાત્ ઊભી થયેલી સ્થિતિએ ત્યાં હવે ‘બ્રિગરેટ’ની પ્રક્રિયા શરૂ થઈ છે. અમેરિકા આવું નજીકના ભવિષ્યમાં થાય તેવું શક્ય નથી.
વોશિંગ્ટનના દળદળ, કાદવકીચડને ઉલેચવાની જાહેરાત કરનારા ટ્રમ્પે જે પ્રધાનમંડળ બનાવ્યું છે તેમાં એવી વ્યક્તિઓ છે જે આ કીચડને ઘડાટવાને બદલે વધારશે. આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે આ સરકાર શું કરશે તેની કલ્પના જ અત્યારે તો ડરાવે છે.
ડેમોક્રેટિક પક્ષમાં છૂટા પડેલા વર્ગોને પક્ષમાં અલ્પશિક્ષિત શ્રમિકો, અશ્વેત અને હિસ્પેિનક્સને-ફરી સાથે જોડવાની પ્રક્રિયા શરૂ થઈ છે. ઓબામાએ પણ જાહેરાત કરી છે કે હવે તેઓ પક્ષબાંધણીના કાર્યને પ્રાથમિકતા આપશે. લેટ્સ કીપ અવર ફિંગર્સ ક્રોસ્ડ’. થોભો અને રાહ જુઓ.
ફ્લોરિડા, અમેરિકા
સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 જાન્યુઆરી 2017; પૃ. 06-07
