૨૫મી માર્ચ ૨૦૧૩ના અખબાર ‘The Hindu’માં, બી.એસ.પ્રકાશનો લેખ વાંચ્યા બાદ, વિચારો આવ્યા તે વાચકો સાથે વહેંચવા માગું છું. આ લેખના લેખક ભૂતપૂર્વ એલચી હતા અને હાલમાં જામિયા મિલિયા વિશ્વ વિદ્યાલયમાં વિઝિટીંગ પ્રોફેસર તરીકે સેવા આપે છે. આવા માતબર લેખકનું લખાણ સહેજે માહિતી સભર અને અનુભવજન્ય ગહન વિચારોનું ભાથું લઈને આવ્યું હોય. તેથી ઘણું રસપ્રદ વાંચન લાગ્યું.
BRIC અને હવે BRICS તરીકે ઓળખાતા વ્યાપારી સંગઠનના સભ્યો છે : બ્રાઝીલ, રશિયા, ઇન્ડિયા, ચાઈના અને સાઉથ આફ્રિકા. આ ઝડપથી વિકસતા દેશોના જોડાણનો વિચાર માર્કેટિંગ ગુરુ ગણાતા Goldman Sachsના Jim ‘O Neilના ભેજાની ઉપજ છે. G8, SARC અને BRICS જેવાં આંતરરાષ્ટ્રીય સંગઠનોનો હેતુ શો હોય છે ? વિશ્વના સહુથી વધુ વિકસિત અને ધનાઢ્ય એવા આઠ દેશોએ પોતાનો એક જુદો ચોકો રચ્યો. જેમાં તે સમયે હજુ વિકાસની દિશામાં દોટ મૂકતા બીજા દેશોને ‘પ્રવેશ બંધ’, એવું પાટિયું જોઇને પાછા વળવું પડતું હતું. શું આ નવું સંગઠન G8ના મુખ્યત્વે પશ્ચિમી દેશોને ડરાવવા માટે અસ્તિત્વમાં આવ્યું ?
એ દેશોની મિટિંગના અહેવાલો investment, market, economic growth, job opportunities વગેરે જેવા ઉત્પાદન, વેચાણ અને નફાને લગતા શબ્દોથી ભરપૂર હોય છે. એનો અર્થ એ કે તેઓ ધન સંપત્તિ = વિકાસ = સુખ એવા સમીકરણમાં શ્રદ્ધા ધરાવે છે. માનો કે એ ગણતરી સાચી હોય તો BRICSના સભ્ય દેશોમાં, તેના બધા નાગરિકો સુધી વિકાસની ધારા પહોંચે છે? તેમને થોડી ઘણી સંપત્તિનો પણ સ્પર્શ થાય છે? એ લોકોના ‘સુખ’ની વ્યાખ્યા BRICSના અધિકારીઓની વ્યાખ્યા સાથે બંધ બેસતી હોય છે?
ઉપર કહેલા સંગઠનો જે રીતે પોતાના વિકાસનો ઢોલ વગાડે છે એ સાંભળતા લાગે છે કે એ પાંચ દેશોમાં ઉદ્યોગોનો વિકાસ કરવા માટે તેમણે એક બીજા સાથે રાજકારણીય જોડાણ કર્યું છે, જેમાં ખેતી અને પર્યાવરણને ભારે નુકસાન થાય તેની પરવા કરવાની નવરાશ નથી. જો ધનિક દેશ કહેવડાવવા માટે વૈશ્વિક બજારનું ખપ્પર ભરવા મોટા જથ્થાના ઉત્પાદનની જ નીતિ અપનાવવી જરૂરી હોય, તો એ મજૂરો, કારખાનાના કામદારોની પાયાની જરૂરિયાતો જેવી કે શારીરિક, માનસિક સુખાકારી અને આધ્યાત્મિક તથા સાંસ્કૃિતક જરૂરતો કોણ પૂરી કરશે ? માનવ શરીરમાં માત્ર ખોરાક ભરવામાં આવે, પણ તેના શરીર સ્વાસ્થ્ય, લાગણીઓ, ભાષા અને અન્ય સામાજિક પાસાંઓની કાળજી ન લેવાય તો એની શી દશા થાય? સંગીત, નાટ્ય અને કળા વિનાનો માણસ પશુ સમાન ગણાય છે. તો એવા પશુ સમાન માનવ સમૂહો માટે આટલી બધી વસ્તુઓ શા માટે પેદા કરવી, મારા ભાઈ?
મને તો આ G8, SARC અને BRICS જેવાં સંગઠનો એક રીતે જ્ઞાતિ પ્રથા અને વર્ગ વ્યવસ્થાના આંતરરાષ્ટ્રીય સ્વરૂપ લાગે છે. દુનિયાના વિકસિત, અર્ધ વિકસિત, અવિકસિત અને કદિ વિકાસ પામી ન શકનારા દેશો એવા વિભાગ પાડી, તમે અમારા ગોળમાં આવો તો પરસ્પરનું વેપારી સ્વાર્થ સાચવશું અને બાકીના બધાને અછૂત ગણીને તેમાંથી બાકાત રાખીશું, એવું વલણ આવાં સંગઠનોથી ફલિત થાય છે. જેમ વર્લ્ડ બેંક, યુરોપીયન બેંક છે તેમ હવે BRICSના સભ્ય દેશો માટે જુદી બેંક બનાવીને જુદા ચોકા રચાશે અને મતભેદ થતાં એકબીજા સાથે અથવા બીજા દેશો સાથે લડાઈ નહીં કરે તેની શી ખાતરી? આમ જુઓ તો G8 અને BRICSના સભ્ય દેશોમાં કેટલી શાંતિ અને અમન છે? સહુથી વધુ દુ:ખદ અંને શરમજનક હકીકત તો એ છે કે તેમાંના મોટા ભાગના દેશોના નાગરિકોના માનવ અધિકારોની રક્ષા કરવામાં ત્યાંની સરકારો નિષ્ફળ ગઈ છે, અને સારી ય દુનિયા એ વાત જાણે છે. અણુ શસ્ત્રો બનાવવા અને ‘અમે વિકસિત દેશ છીએ’ એમ કહેવું તે તો ‘હાથમે કુંડા બગલમે છૂરી’ જેવો તાલ કર્યો કહેવાય. પોતાના દેશોમાં કે બીજાના દેશોમાં સંઘર્ષોનો ઉકેલ હિંસાત્મક રીતે લાવવામાં આવે છે ત્યારે G8 અને BRICSના સભ્ય દેશો કોના તરફી વલણ દાખવે છે? આ હકીકત સૂચવે છે કે કહેવાતા વિકસિત, ધનાઢ્ય દેશોને સાધન શુદ્ધિનો જરા ય આગ્રહ નથી. યેન કેન પ્રકારેણ પોતાના દેશની માથાદીઠ આવક અને કરોડપતિઓની સંખ્યા વધે, જેમાં પોતાનું નામ અગ્ર સ્થાને હોય, એટલે કામ પત્યું. વાલિયા લુંટારાના મા-બાપ અને પત્ની-છોકરાએ તેના પાપની કમાણીમાં પોતાનો ભાગ નહોતો નોંધાવ્યો, તો G8 અને BRICSના સભ્ય દેશોની પ્રજા શા માટે દેશના તમામ પ્રજાજનોને લાભ ના થાય તેવી વિકાસ યોજનાઓમાં જોડાય છે?
વેપાર, બજાર અને ઉદ્યોગોમાં રોકાણ કરવા માટે આવાં સંગઠનો થાય છે, કદિ શાંતિ અને અહિંસા સ્થાપવા, જાળવવા બે દેશો પણ એક થાય છે ખરા?
e.mail : ten_men@hotmail.com
