પૃથ્વી પર નવી પ્રજાતિઓની શોધ અવિરત થતી રહે છે. દુનિયાભરમાં આવી શોધ કરનારાં પ્રતિબદ્ધ વિજ્ઞાનીઓ છે, જેઓ દર વર્ષે આવી નવી પ્રજાતિ આપણી સમક્ષ મૂકે છે. આ પ્રજાતિઓને વ્યાખ્યાયિત અનેક રીતે કરાય છે, પણ તેનો સરળ અર્થ જેનામાં સેક્સુઅલ રિપ્રોડક્શનની ક્ષમતા હોય તે છે. આ વર્ષે આ પ્રકારની 163 જેટલી પ્રજાતિઓ નવી ઓળખાઈ છે. સતત ચાલતાં આ શોધકાર્યથી અત્યાર સુધી પૃથ્વી પરના અંદાજે વીસ લાખ પ્રજાતિઓ મળી છે. વીસ લાખની પ્રજાતિઓની સંખ્યા ખૂબ મોટી લાગી શકે, પરંતુ તેની સામે હજુ પણ જે પ્રજાતિઓ વિશે માહિતી મેળવી નથી શકાઈ તેનો અંદાજો એક કરોડ ત્રીસ લાખનો છે! મતલબ, કે પૃથ્વી પર સર્વવ્યાપી રીતે અજાણ હોય તેવી પ્રજાતિઓની સંખ્યા અધધ્ કહી શકાય તેટલી છે. આ વિશાળ ફલક પર કામ કરવું, નવી પ્રજાતિઓને ઓળખી કાઢવી, તેનું વિધિસરનું નામકરણ અને તેની નોંધ કરવી તે ઝીણવટભર્યું અને લાંબા ગાળાનું કાર્ય છે. આ કાર્યની ચીવટ તેને એટલું ધીરુ બનાવે છે કે વર્ષમાં માંડ હજારેક નવી પ્રજાતિઓ જ આપણી સમક્ષ આવે છે.
માનવજાત પૃથ્વીને ઓળખવાનો દાવો કરે છે અને તેમાં મહદંશે તે સફળ પણ થયો છે. તેમ છતાં તેની પહોંચની બહાર હજુ તેણે કલ્પ્યું નથી એટલું છે. તે માત્ર આ પ્રજાતિઓના શોધકાર્ય પરથી અંદાજી શકાય. નવી પ્રજાતિઓની શોધ વિશેષ કરીને તેમની સાચવણી માટે ઉપયોગી છે, તે સાથે મેડિસીન જગતમાં નવી દવા શોધવા અર્થે પણ તે અતિ ઉપયોગી છે. હવે આ કામ ઝડપથી આગળ વધવું જોઈએ તેવું પ્રજાતિની શોધકાર્ય કરનારાં વિજ્ઞાનીઓ માને છે. તેમાંના જ એક ફિનલેન્ડની 'યુનિવર્સિટી ઓફ તુર્કુ'ના બાયોડાયવર્સિટી રિસર્ચના પ્રોફેસર ઇલારી ઇ. સાકાસર્જીવી છે. તેમનું કહેવું છે કે, "જીવવૈવિધ્યતા જે ઝડપે નાશ પામી રહી છે તે જોખમી છે. આજે લાખો પ્રજાતિઓ જોખમમાં છે અને તે કારણે તેમને ઝડપથી ઓળખી લેવી તેમને સુરક્ષા પ્રદાન કરવા જેવું છે.”
જેમ કે આ વખતે 'તહેરાન યુનિવર્સિટી'ના એલેક્ઝાન્ડર વી. રુડોવ અને 'સ્ટુગર્ટ સ્ટેટ મ્યુઝિયમ ઓફ નેચરલ હિસ્ટ્રી'ના ડો. હુસૈન રાજાઈએ વિશ્વના સૌથી ગરમ સ્થાન લુટ રણમાંથી એક પ્રજાતિ શોધી કાઢી છે. આ બંને સંશોધકો રણમાં વર્ષોથી આ અંગે પ્રજાતિઓને ઓળખવાનું કામ કરી રહ્યા છે. આ વખતે તેઓએ 'ફેલોક્રિપ્ટસ' જાતિમાં પ્રજાતિની શોધ કરી છે. આ નવી પ્રજાતિનું નામ ઇરાનના કન્ઝર્વેશન બાયોલિજસ્ટ હાદી ફાહિમીના નામ પરથી “ફાહિમી” આપવામાં આવ્યું છે. આ પ્રજાતિ સંભવત્ ઇરાનના આ રણમાં જોવા મળતી હોય અને વિશ્વમાં તેનું ક્યાં ય અસ્તિત્વ સુદ્ધા નથી, તેમ છતાં જીવવૈવિધ્યતાની દૃષ્ટિએ તેનું મહત્ત્વ અમૂલ્ય છે. અગાઉ પણ આ સ્થળે અનેક સંશોધકો ગયા પણ તેઓને ફાહિમી જીવ ન મળ્યો. અવિજ્ઞાનીક રીતે વિચારીએ તો આ પૂરી કવાયત બેમતલબી લાગી શકે, પરંતુ અત્યાર સુધી જે પ્રજાતિઓને આપણે ઓળખીએ છીએ અને તેમને જોઈને તેમનાં નામથી સંબોધીને તેમની વિશેષતા બતાવી શકીએ છીએ; તે બધું જ જ્ઞાન આ શોધોને આભારી છે.
આ રીતે જ 2010માં 'વાઇલ્ડ લાઈફ કન્ઝર્વેશન સોસાયટી'ના ટીમ ડેવેનપોર્ટે એક વાંદરાની પ્રજાતિ શોધી કાઢી હતી. દક્ષિણ-પશ્ચિમ તાન્ઝાનિયામાં છ હજારથી વધુ ફીટ પર આવેલાં જંગલ વિસ્તારમાં જ્યારે ટીમ ડેવેનપોર્ટ સંશોધન અર્થે પ્રવાસ કરી રહ્યા હતા ત્યારે તેમને એક ‘વિચિત્ર’ જીવ દેખાયો. જેઓને સ્થાનિક લોકો ‘કિપુંજી’ના નામથી ઓળખતા હતા. હવે આ કિપુંજી વાંદરાની જ એક પ્રજાતિ હતી, પણ 2010 સુધી વિશ્વ સમક્ષ તેનું અસ્તિત્વ આવ્યું નહોતું. પરંતુ જ્યારે ટીમ ડેવેનપોર્ટે તેને જોયું ત્યારે તેમણે પહેલાવહેલા શબ્દો ઉચાર્યા તે હતા કે : “મેં જોયેલા સૌથી વિચિત્ર વાંદરાઓમાંનો તે એક હતો”. ત્રણ ફીટ ઊંચો, ભરાવદાર રુંવાટી અને બ્રાઉનીશ વાળ સાથેનો કાળો ચહેરો ધરાવતો તે વાંદરો વિશ્વ સમક્ષ પહેલીવહેલી વખત આવ્યો હતો. આ કિંપુજીને આજે વિજ્ઞાનીઓએ જે નામ આપ્યું તે સ્થાનિક રુન્ગ્વે પર્વત પરથી આપ્યું છે અને તે છે ‘રન્ગ્વેસેબસ કિપુંજી’.
હવે આ પ્રજાતિઓનું નામકરણ કરવું તે પણ આ શોધનો જ ભાગ છે. આમ તો આ પ્રજાતિઓના ચોક્કસ નામે ઓળખવા તેનાં ઘણાં કારણો છે. મુખ્યત્વે જ્યારે પણ કોઈ એક પ્રજાતિને લઈને માહિતી મળે તો તે માહિતી તે પ્રજાતિના ખાનામાં જ સમ્મિલિત થવી જોઈએ અને આવું ત્યારે જ બને જ્યારે વિશ્વભરની નામી સંસ્થાઓ કોઈ એક નામ અનુસરીને જ ચાલતી હોય. આવું ન થાય તો કોઈ પણ પ્રજાતિ વિશે સંશોધન કરવું મુશ્કેલ બને. નવા શોધાtI પ્રજાતિઓનો નામોનો ઇતિહાસ પણ લાંબો છે. જેમ કે, નામકરણને માન્યતા આપવાનું કાર્ય આંતરરાષ્ટ્રિય સ્તરે 'ઇન્ટરનેશનલ કોડ ઑફ ઝુલોજિકલ નોમેનકલ્ચર’ સંસ્થા કરે છે. આ નામ પ્રજાતિના વૈજ્ઞાનિક ઢબે પાડેલું હોવું જોઈએ, 1933માં હિટલરના માનમાં એક ભમરાનું નામ 'એનોપેથાલ્મુસ હિટલરી’ એવું પાડ્યું હતું. આ નામ એ વખતે મંજૂર પણ થયું હતું અને આજે પણ એ જ પ્રમાણે ચાલી રહ્યું છે. પ્રાણી-પશુ અને અન્ય જીવોનાં નામોનો ઇતિહાસ પણ રોચક છે.
નામની જેમ નવી પ્રજાતિઓના શોધખોળની પણ અનેક કહાનીઓ છે. જેમ કે આ વખતે ઇક્વાડોરમાં આવેલા યાસુની નેશનલ પાર્કમાં એક ડોક્યુમેન્ટરી ફિલ્મના શૂટીંગ દરમિયાન માછલીની પ્રજાતિ મળી આવી. ઇક્વાડોરનો આ પાર્ક વિશ્વનો સૌથી વૈવિધ્યભર્યો ગણાય છે, અને તે નવી પ્રજાતિ મળવાની સિલસિલો વર્ષોથી ચાલ્યો આવે છે. ન્યૂઝિલેન્ડમાં શૂટ થયેલાં એક ફિલ્મ દરમિયાન આ પ્રમાણે એક નવી માછલીની શોધ થઈ હતી!
ભારતમાં પણ આ પ્રકારના રિસર્ચ થઈ રહ્યાં છે અને જીવવૈવિધ્યતાની રીતે ભારતમાં તે રીતે અનેક સંભાવના જોવામાં આવે છે. જેમ કે આ વખતે શોધાયેલી નવી પ્રજાતિઓમાં એક પ્રજાતિ જે ભારતની છે તેમાં કીડીની પ્રજાતિ પણ છે. અત્યાર સુધી વિશ્વમાં બાર વિવિધ કીડીઓની પ્રજાતિ જાણીતી છે, તેમાં હવે આ ગોવાની કીડીનો ઉમેરો થયો છે. તેનું નામ 'વૈભવ્સ પ્રોટેનિલ્લા' આપવામાં આવ્યું છે. ઘણાં કિસ્સામાં વ્યક્તિગત રીતે પણ આ પ્રકારની પ્રજાતિઓની શોધ થાય છે. તેના ન્યૂઝ ચમકે છે, પણ તેને વિધિવત્ રીતે નામ આપીને તેને આધારભૂત યાદીમાં સામેલ કરવાનું થાય પછી જ તેની ગણના અલગ પ્રજાતિ તરીકે થાય છે. મહારાષ્ટ્રના મુખ્યમંત્રી ઉદ્ધવ ઠાકરેના પુત્ર તેજસ ઠાકરે વાઇલ્ડ લાઇફ રિસર્ચર છે અને તેણે આ વર્ષે જૂનમાં સેન્ટ્રલ વેસ્ટર્ન ઘાટમાંથી ગરોળીની એક નવી પ્રજાતિ શોધી કાઢી હતી. 24 વર્ષના રિસર્ચ સ્કોલર રાકેશ મોહાલિક પણ આ વર્ષે ઓડિશાના બાલાસોરમાંથી પીળા કલરનો કાચબો શોધી કાઢ્યો છે અને તેની તસવીર લીધી હતી. ભારતમાં તેની નોંધ 'ઝુલોજિકલ સરવે ઓફ ઇન્ડિયા' કરે છે.
પ્રજાતિઓનું આ શોધ મહદંશે જે-તે દેશોની નામી સંસ્થાઓ કરે છે, તેમ છતાં ય હજુ પણ પ્રજાતિઓને શોધવાનું-ઓળખવાનું કાર્ય એકસૂત્રતામાં બંધાયું નથી. વિશ્વના હજારો વિજ્ઞાનીઓ આ કાર્ય નિષ્ઠાપૂર્વક કરી રહ્યા છે તેનું એક માત્ર કારણ તેમનો આ ક્ષેત્રે સંશોધનકાર્યનો રસ છે.
e.mail : kirankapure@gmail.com
