સ્ત્રીઓની ભાગીદારી એટલે માત્ર સંખ્યા નહીં, પણ તેમના દૃષ્ટિબિંદુને પ્રક્રિયામાં વણી લેવાનો અભિગમ
ભાવનગર જિલ્લાના મીઠી વીરડી ખાતેની સૂચિત અણુવીજળીમથકની યોજના પડતી મૂકી અને આંધ્ર પ્રદેશમાં ખસેડવાની જાહેરાત સરકારે કરી. નેશનલ ગ્રીન ટ્રિબ્યૂનલમાં આ યોજના સામે મીઠી વીરડી અને જસપરા ગામના લોકો તેમ જ પર્યાવરણ સુરક્ષા સમિતિએ અરજી દાખલ કરી હતી. દરિયાઈ કાંઠાના પ્રદેશના નાજુક પર્યાવરણમાં અણુમથકને કઈ રીતે મંજૂરી મળી શકે એ પ્રશ્ન તેમણે ઉઠાવ્યો અને યોજનાને મળેલી કોસ્ટલ રેગ્યુલેટરી ઝોનની મંજૂરીને તેમણે જૂન 2015માં કોર્ટમાં પડકારી.
દસ વર્ષનો લોકસંઘર્ષ અને બે વર્ષની કાયદાકીય લડતનો જૂન 2017માં અંત આવ્યો. સરકારે ટ્રિબ્યૂનલને જણાવ્યું કે જમીન સંપાદનનું કરવાનું કામ સમયસર પૂરું કરવું શક્ય ન હોવાને કારણે સૂચિત અણુઊર્જા યોજના પડતી મુકવાનું નક્કી કરવામાં આવ્યું છે. તેથી સી.આર.ઝેડ.ની મંજૂરીની વાતનો કોઈ મતલબ રહેતો નથી. 2008માં અમેરિકા–ભારત વચ્ચે થયેલા અણુકરાર અંતર્ગત પહેલું અણુવીજમથક બનાવવા માટે મીઠી વીરડીની પસંદગી થઈ.
આ માટે 2000 એકર જમીન સંપાદન કરવાનો પ્રસ્તાવ હતો. તેમાં મીઠી વીરડી, જસપરા, ખદરપર અને માંડવા ગામોની જમીન જવાની હતી. વર્ષમાં ત્રણ પાક લઈ શકાય એવી અને લીલીછમ વાડીઓથી શોભતી ફળદ્રુપ જમીન પર અણુમથક આવે તો સ્વાભાવિક રીતે એ ઉજ્જડ બનવાની હતી. ત્યારથી સ્થાનિક લોકોના સંઘર્ષની શરૂઆત થઈ. તેને પર્યાવરણ સુરક્ષા સમિતિ અને ‘સહિયર’ સ્ત્રી સંગઠને નેતૃત્વ પૂરું પાડ્યું અને જમીન બચાવવાના હેતુને લઈ લોકઆંદોલનના પાયા નખાયા.
મૂર્ધન્ય ગાંધીવાદી સામાજિક કાર્યકર ચુનીભાઈ વૈદ્યનો તેમને ટેકો મળ્યો. ‘સમર્થન’ મહિલા સંગઠન આ વિસ્તારમાં જળસંચયનું કામ વર્ષોથી કરે છે, તેનો પણ ટેકો મળ્યો. અણુઊર્જાના વિરોધમાં અને જમીન બચાવવાના ઉદ્દેશથી શરૂ થયેલી આ ચળવળમાં પર્યાવરણના નિયમોને નેવે મૂકીને ઊભી થયેલી યોજના સામે કાનૂની જંગ ઉપરાંત લોકોને સંગઠિત કરવાનું અને વિકાસના મોડેલ અંગે જાગૃતિ લાવવાનું કામ પણ પાયાના સ્તરે થયું.
કોઈ પણ સામાજિક કે રાજકીય ચળવળની સફળતા સ્ત્રીઓની ભાગીદારી વગર શક્ય નથી. ભાગીદારી એટલે માત્ર સ્ત્રીઓની સંખ્યા નહીં, પણ સ્ત્રીઓના દૃષ્ટિબિંદુને પ્રક્રિયામાં વણી લેવાની વાત. પર્યાવરણ સુરક્ષા સમિતિ અને ‘સહિયર’ સ્ત્રી સંગઠને પહેલેથી આગ્રહ રાખ્યો હતો કે દરેક નિર્ણયમાં બહેનોની ભાગીદારી હોવી જોઈએ. શરૂઆતના સમયમાં બહેનો મિટિંગમાં આવતી ન હતી ત્યારે કાર્યકર ભાઈ-બહેનો એમના ઘરે જઈને, એમના કામમાં મદદ કરતાં કરતાં એમની સાથે વાતો કરતાં.
શ્રમજીવી બહેનો માટે ખેતરના કામ અને ઘરની જવાબદારી વચ્ચે મિટિંગમાં આવવું શક્ય બનતું ન હતું, તો તેમની સાથે વાતચીત કરવા ઘરઆંગણે જ ખાટલા ઢાળી ‘ખાટલા મિટિંગ’ થતી, જેથી બહેનોની સગવડ સચવાઈ જાય. અણુઊર્જા અને એની અસરો અંગે સમજ આપવા ભાઈઓ ઉપરાંત બહેનોની પણ અલગ તાલીમ રાખવામાં આવતી. ધીમે ધીમે બહેનો બોલવા લાગી, ઘરની બહાર નીકળવા લાગી, ગામેગામ જઈને બીજી બહેનોને પણ સમજાવવા લાગી.
મિટિંગોમાં આવવા લાગી. લાજનો ઘૂંઘટ ધીમે ધીમે દૂર થતો ગયો અને આત્મવિશ્વાસથી જાહેર સભાઓ પણ સંબોધવા લાગી. નિર્ણય લેવાના હોય ત્યારે બહેનો સાથે અલગ વાત થાય, જેથી બહેનો નિ:સંકોચ પોતાનો મત વ્યક્ત કરી શકે. દરેક જ્ઞાતિ અને વર્ગની બહેનો સંઘર્ષમાં જોડાઈ. અમુક સમાજની બહેનોએ પોતાનાં ખેતરો સુધ્ધાં જોયાં ન હતાં. બજારમાં ય એકલાં ન જાય. આ બહેનોએ પણ હિંમતભેર દરેક કાર્યક્રમમાં ભાગ લીધો અને પોતાના અભિપ્રાય આપ્યા. પુરુષો સાથે ખભેખભા મિલાવીને ટાઢ, તડકો કે વરસાદ જોયા વિના જાહેર મિટિંગ કરી.
ભાવનગર અને ગાંધીનગર સુધી રેલીઓ કાઢી, પીટિશન પર સહી કરી, કોર્ટમાં અરજદાર પણ બની. અણુયોજનાની મંજૂરી વિરુદ્ધ નેશનલ ગ્રીન ટ્રિબ્યૂનલમાં થયેલી અરજીમાં એક અરજદાર જસપરા ગામના જાગૃતિબહેન ગોહિલ છે. અણુયોજના ગઈ અને ખેતરો બચી ગયાં. હવે શું? આ પ્રશ્ન આવતાં જ મીઠી વીરડી અને જસપરાના રહેવાસીઓ પાસે કરવાના કામોની લાંબી યાદી તૈયાર છે. ઓર્ગેનિક ખેતી અને વૈકલ્પિક ઊર્જાનાં સાધનો વિકસાવવાની જરૂરિયાતને સૌ કોઈ પ્રાધાન્ય આપે છે.
બહેનોને સહેજ અલગ કરીને પૂછીએ તો તેઓ ગુણવત્તાસભર શિક્ષણ અને આરોગ્યની વ્યવસ્થા પર ભાર આપે છે. જસપરા ગામમાં અત્યારે દસ ધોરણ સુધીની જ શાળા છે. છોકરાઓ ભાવનગર હોસ્ટેલમાં રહીને ભણે છે, પણ છોકરીઓનો અભ્યાસ અટકી પડે છે. છોકરીઓ ગામમાં રહીને ભણી શકે તે માટે તેઓ બાર ધોરણ સુધીની શાળા ઈચ્છે છે. દીકરીઓને ભણવું છે અને દુનિયા જોઈ આવેલાં મા-બાપને દીકરીઓને ભણાવી ગણાવી પગભર કરવી છે.
ડૉક્ટર સાથેનું દવાખાનું એમની બીજી મુખ્ય જરૂરિયાત છે. માંદગીમાં ભાવનગર સુધીના ધક્કા બચી જાય અને સમયસર સારવાર મળી જાય. સાથે સાથે ગામની નદીને સાફ કરાવી પાછી વહેતી કરવી પણ એમને જરૂરી લાગે છે. વળી, જો નદી પરના ચેક ડેમ પર ઘાટ કર્યો હોય તો બહેનો ઘરેલુ ઉપયોગ માટે પણ પાણીનો ઉપયોગ કરી શકે. સૌ કોઈ જાણે છે કે આ સગવડો સહેલાઈથી મળવાની નથી. એને માટે તેમણે નવો સંઘર્ષ કરવાનો છે.
ગામના પુરુષો તેમની સ્ત્રીઓને કહે છે કે આ માટે તમતમારે લડી લેજો! પુરુષોને પણ એમની સ્ત્રીઓની તાકાતમાં વિશ્વાસ બેસી ગયો છે. 10 વર્ષના સંઘર્ષને મળેલી ભવ્ય જીતનો ઉત્સવ ગામવાસીઓ અને તેમના ટેકેદારોએ ભેગા મળીને ઉજવવાનું નક્કી કર્યું છે. ‘ઇતિહાસથી ઇતિહાસ સુધી’ નામનો કાર્યક્રમ મીઠીવીરડીમાં તારીખ 9-10 સપ્ટેમ્બરે થવાનો છે. ઇતિહાસની એક કડી ત્યાં મળેલાં પથ્થરના સૌથી મોટા પૌરાણિક લંગર છે, જેને ભીમ કોટ કહે છે. મીઠી વીરડીના ઇતિહાસનું તાજું પાનું ગ્રામવાસીઓએ ભેગા મળીને લખ્યું છે.
ઇતિહાસની આ કડી આગળ વધારવા તેઓ હવે પ્રતિબદ્ધ છે. વિજયને અનોખી રીતે ઉજવવા માટે ગ્રામ્યજીવનના પ્રશ્નોને ઉજવણી સાથે સાંકળી લેવામાં આવ્યાં છે. કાર્યક્રમના બંને દિવસ સવારે પ્રભાત ફેરી અને ગામોમાં સફાઈ કામ થશે. ભૂમિપૂજન, પ્રાકૃતિક ગીતો અને વૃક્ષારોપણ કરવામાં આવશે. બાળકો લડત અંગે, સહભાગીતા અંગે અને પ્રાકૃતિક ચિત્રો બનાવશે. સંઘર્ષને લગતી તસવીરોનું પ્રદર્શન પણ થશે.
અણુમથક અહીં નહીં’માંથી ‘અણુમથક ક્યાં ય નહીં’ની સમજણ સુધી પહોંચેલા આ લોકસંઘર્ષના ઇતિહાસમાં બહેનોની સરખી ભાગીદારી અને હિંમતની સાથે તેમના કુટુંબના પુરુષોએ તેમને કરેલા મજબૂત ટેકાને પણ દાદ આપવી રહી.
સૌજન્ય : ‘સરખેસરખાં’, “દિવ્ય ભાસ્કર”, 08 સપ્ટેમ્બર 2017
