1976ની અમેરિકન ચૂંટણીમાં રિપબ્લિકન રાષ્ટ્રપ્રમુખ જેરાલ્ડ ફોર્ડની સામે નવાસવા અને ડાર્કહોર્સ ગણાતા ડેમોક્રેટ જીમી કાર્ટર હતા. જીમીના જીતવાના કોઈ ચાન્સ, જીમી સહિત, કોઈને દેખાતા ન હતા. મતદાનના બે મહિના બાકી હતા, અને હ્યુ હેફનરના રૂપમાં જીમીને જાણે ભગવાન મળ્યા. હ્યુ હેફનર એટલે, દિલોને ઉત્તેજિત કરે તેવી નાગી છોકરીઓના ફોટા છાપતા મેગેઝિન ‘પ્લેબોય’નો કર્તાહર્તા, જેનું ગયા સપ્તાહે 91 વર્ષની વયે અવસાન થઇ ગયું. ‘પ્લેબોય’ ત્યારે 23 વર્ષનું થયેલું (જન્મતારીખ: ડિસેમ્બર, 1953), અને એની ‘જવાની’ અમેરિકાના સિર આંખો પર ચઢીને બોલતી હતી. હ્યુ હેફનરે ઉઘાડા ‘પ્લેબોય’ને આબરૂનાં લૂગડાં પહેરાવા દિમાગને ઉત્તેજિત કરે તેવા ઇન્ટરવ્યૂ છાપવાનું શરૂ કરેલું. ત્યાં સુધી પ્લેબોયમાં મિલ્ટન ફ્રાઈડમેન (અર્થશાસ્ત્રી), રાકેલ વેલ્ચ (હોલિવૂડ સેક્સ સિમ્બોલ), મોહમદ અલી (બોક્સર), ડસ્ટિન હોફમેન (એક્ટર) અને એરિકા જોંગ (લેખિકા) જેવાના ઇન્ટરવ્યૂ આવી ચૂકેલા.
એના નવેમ્બર અંકમાં ડેમોક્રેટ ઉમેદવાર જીમી કાર્ટરનો ઇન્ટરવ્યૂ છપાયો અને, અંગ્રેજીમાં કહે છે તેમ, ઓલ હેલ બ્રોક લૂસ – નર્કની જેમ હોહા મચી ગઈ. જીમી કાર્ટર સધર્ન બેપ્ટિસ સંપ્રદાયના હતા, અને ઇન્ટરવ્યૂમાં છેલ્લે એમને સવાલ પુછાયો કે, ‘લોકો તમારા ધાર્મિક વિચારોથી બેચેન છે કે, તમે પ્રેસિડેન્ટ બનશો તો કટ્ટરતા લાવશો. એનું શું કરશો?’ જીમીએ લાંબો જવાબ આપ્યો, અને બહાદુરીમાં કહ્યું, ‘હું જાણી જોઇને પાપ નથી કરતો, પણ હું માણસ છું અને બહેકી જાઉં છું. મેં ઘણી સ્ત્રીઓને વાસનાથી જોઈ છે. મેં મારા દિલમાં ઘણી વખત વ્યભિચાર કર્યો છે.’
આ વિધાન અત્યારે ય કોઈ નેતાના મોઢામાં ‘સારું’ ન લાગે, પણ જીમીએ તો વળી ઈસુ ખ્રિસ્તનો સંદર્ભ લઈને આ કહેલું, એટલે તહેલકો મચી ગયો. ઈસુએ બાઈબલમાં કહ્યું હતું, ‘જે પણ કોઈ સ્ત્રીને વાસનાથી જુએ છે, એણે એના દિલમાં વ્યભિચાર કર્યો છે એમ કહેવાય.’ જીમીએ પાછું ઉમેર્યું, ‘ઈસુએ આપણા માટે ખરેખર અશક્ય સ્ટાન્ડર્ડ બનાવ્યું છે. ઈશ્વર મને માફ કરે.’ મોટાભાગના અમેરિકન ભાયડાઓ આમ તો કાર્ટર જેવા જ પાપી, અને પ્લેબોયમાં જ મોં ઘાલનારા, પણ આ ઇન્ટરવ્યૂ છપાયો એટલે કાર્ટર ‘થૂં…થૂં..’ થઈ ગયા. ‘આવું બોલાય? આવડો આ શું અમેરિકાનું સુકાન સંભાળવાનો હતો?’ જીમીની જ ડેમોક્રેટિક પાર્ટીના નેતાઓની છાતીનાં પાટિયાં બેસી ગયાં, ‘આ ચૂંટણી તો ગઈ હવે!’
ના ગઈ. ઈસુએ તો ઠીક, લોકોએ કાર્ટરને માફ કરી દીધા. કાર્ટર આમ ખાસા ધર્મિક હતા, અને અમુક લોકોને ચિંતા હતી કે ચૂંટણીમાં એમની આ ‘પવિત્રતા’ આડી આવશે. પેલા ‘ગંદા’ ઇન્ટરવ્યૂથી આ પ્રોબ્લેમ ઊકલી ગયો. અચાનક બધાને લાગ્યું કે જીમી તો આધુનિક અને પ્રગતિશીલ છે. પ્રેસિડેન્ટ તો આવો જ હોવો જોઈએ. જીમી કાર્ટર 50.1 ટકા વોટથી ચૂંટણી જીતી ગયા, અને અમેરિકાના 48મા રાષ્ટ્રપ્રમુખ બન્યા. જેરાલ્ડ ફોર્ડને 48 ટકા વોટ મળ્યા. વર્ષો પછી એને યાદ કરીને કાર્ટરે કહ્યું હતું કે, ‘મને ય ત્યારે લાગ્યું હતું કે ચૂંટણી જશે, પણ હું પ્રચારમાં વળગી રહ્યો અને ઇન્ટરવ્યૂમાં કહેલી વાત પાછી ન ખેંચી.’
સ્ત્રીઓને ‘જોવાની વસ્તુ’ બનાવી દેનાર હ્યુ હેફનરને એના મોક્ષ પછી લોકોએ ભરપૂર યાદ કર્યો તેનું આ જ કારણસર.
અમેરિકામાં નાગા ફોટા છાપવા એ કોઈ મોટી કે કળા-કારીગરી પણ નોહતી. એવાં તો ઘણાં પત્ર-પત્રિકાઓ હતાં. ‘પ્લેબોય’ એ બધાથી અલગ પડ્યું એનું કારણ આ ઇન્ટરવ્યૂ સિરીઝ. હ્યુ હેફનરે નાગી છોકરીઓને જોવા માટેના ‘પ્લેબોય’માં આવા એક એકથી ચડે તેવા ઇન્ટરવ્યૂ કરેલા, જેના કારણે ‘અમે તો પ્લેબોય વાંચીએ છીએ’ એવી એક જોક પ્રચલિત થયેલી. કેવાં કેવાં દિગ્ગજ નામો એમાં આવેલાં! અમેરિકાના ગાંધી કહેવાતા માર્ટિન લૂથર કિંગ જુનિયર, બાળકથાકાર રોઆલ્ડ ડાહલ, હાસ્યલેખક પીજી વૂડહાઉસ, બીટલ્સના સ્થાપક જોહન લેનોન, લેખક વ્લાદિમીર નાબોકોબ, ક્યુબન નેતા ફિડલ કાસ્ટ્રો તેમ જ ફિલોસોફરો બટ્રાન્ડ રસેલ, આયન રેન્ડ અને જ્યાં પોલ સાર્ત્ર ‘પ્લેબોય’માં વાંચવાલાયક મેટર બન્યા હતા. 25 વર્ષ પહેલાં ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પ બિઝનેસમેન હતા ત્યારે એમને પણ ‘પ્લેબોય’ની છોકરીઓ વચ્ચે બેસવા મળેલું. એક માત્ર સદ્દામ હુસેન જ એવા નેતા હતા જેણે 1992માં ‘પ્લેબોય’ ને ઇન્ટરવ્યૂ આપવાની મનાઈ ફરમાવી હતી.
આમાં આપણા જવાહરલાલ નેહરુ ભરવાઈ ગયેલા. ‘ભરવાઈ ગયેલા’ એટલા માટે કે બ્રિટિશ વિચારક બટ્રાન્ડ રસેલ ‘પ્લેબોય’માં ચમક્યા તેના પછીના અંકમાં, ઓક્ટોબર 1963માં, પ્રધાનમંત્રી નેહરુનો એક ઇન્ટરવ્યૂ પ્રકાશિત થયો હતો. ‘પ્લેબોય’ જેવા બદનામ મેગેઝિનમાં ચમકેલા ભારતના એ પહેલા અને છેલ્લા વડા. ‘પ્લેબોય’ ત્યારે ભારતમાં ઉપલબ્ધ ન હતું. 30 ગણા દામથી દાણચોરીથી ગણીગાંઠી નકલો આવતી હતી જે, અંગ્રેજી બોલતા ‘હાઈફાઈ’ વર્ગમાં ફરતી, તે પણ પેલા ફોટા જોવા. એટલે, નેહરુના સમાજવાદી વિચારોમાં કોઈને શું રસ પડે? પણ વાત એ નો’તી. વાત એ હતી કે જે અંકમાં નેહરુનો ઇન્ટરવ્યૂ આવ્યો, તે જ અંકમાં એક ખુલાસો પણ છપાયો કે, આ ઈન્ટરવ્યૂ સાચો નથી, પણ કટ-પેસ્ટ છે. મતલબ કે, નેહરુનાં જ અગાઉ છપાઈ ગયેલાં વિધાનોને સવાલ-જવાબના રૂપમાં મૂકવામાં આવ્યાં છે. આ ખુલાસો આ રીતે હતો :-
‘આ અંક પ્રિન્ટિંગમાં જતો હતો ત્યારે, અમને વૉશિંગ્ટનના ભારતીય દૂતાવાસ તરફથી કહેવામાં આવ્યું છે કે, પ્રધાનમંત્રી નેહરુનો અમારો આ ઈન્ટરવ્યૂ અંગત વાતચીતના આધારે નથી, પણ પ્રધાનમંત્રીનાં પાછલાં કેટલાંક વર્ષોનાં જાહેર ભાષણો અને નિવેદનોમાંથી ભેગી કરેલી વાતો છે. આ સામગ્રી અમને દુનિયાના જાણીતા લોકોના ઈન્ટરવ્યૂ કરનાર એક આદરણીય પત્રકારે ઈન્ટરવ્યૂના સ્વરૂપે, ટેપરેકોર્ડર અને કવરિંગ લેટર સાથે આપી હતી. અમે આને પર્સનલ ઈન્ટરવ્યૂ માનીને પ્રગટ કર્યો હતો. આમ છતાં, ભારત સરકાર તરફથી સત્તાવાર ખુલાસો આવતાં તેનું માન રાખીને અમે આ નિવેદન જારી કરીએ છીએ. વધુ સ્પષ્ટતા માટે ઈન્ટરવ્યૂ કરનાર વ્યક્તિનો સંપર્ક કરવાનો અમારો પ્રયાસ સફળ થયો નથી.’
નેહરુએ ખરેખર ઈન્ટરવ્યૂ આપ્યો હોત તો શું થાત એ તો ખબર નથી, પણ એટલું તો પાકું કે આજે જેમ સોશિયલ મીડિયા અને વાટ્સએપમાં ફેક-ન્યૂઝનું ચલણ છે તેમ, ત્યારે પણ એવા પત્રકારો હતા, જે પ્લમ્બિંગ-ફિટિંગનું કામ કરતા હતા. આ ફેંકુ પત્રકાર કોણ એ આજે ય ખબર નથી પડી. ‘પ્લેબોય’ની પૂરી ઈન્ટરવ્યૂ સિરીઝમાં આ જીમી કાર્ટર અને નેહરુનો ‘ઈન્ટરવ્યૂ’ સદાબહાર ગણાય છે, અને ગયા સપ્તાહે હ્યુ હેફનરના ખરખરામાં દુનિયાભરમાં પાનાંઓ ભરીને લખાયું ત્યારે લોકોએ એ ફરી ‘રિફ્રેશ’ કર્યું.
નેહરુ-ગાંધી પરિવાર એટલી ઉપજાઉ જિંદગી જીવી ગયો છે કે એના નામે પ્રકાર-પ્રકારના વિવાદો છે, પણ એમાં આવા બદનામ પત્ર-પત્રિકાઓના વિવાદ તો અજોડ અને અદ્વિતીય છે. નેહરુના દોહિત્ર રાજીવ ગાંધી પણ આવી જ રીતે પ્લેબોયના પ્રતિસ્પર્ધી મેગેઝિન ‘પેન્ટહાઉસ’માં ભરવાઈ પડેલા. પેન્ટહાઉસ પ્લેબોયની ઈજારાશાહી તોડવા જ આવેલું, અને એની પહેલી અમેરિકન આવૃત્તિમાં જ કહેલું કે, ‘પ્લેબોયને કોઈ પહોંચી વળે તેમ હોય તો તે અમે જ છીએ.’ પ્લેબોયને ય સારું કહેડાવે એવું પેન્ટહાઉસ 1965માં યુ.કે.થી શરૂ થયેલું, અને એની હાર્ડકોર અશ્લીલતાને લઇને ભારતમાં પ્રતિબંધિત હતું. આ પેન્ટહાઉસના જુલાઈ, 1987ના અંકમાં રાજીવનો ઈન્ટરવ્યૂ છપાયેલો. આમાં ય લોચો એવો થયેલો કે રસેલ હોવે નામના એક પત્રકારે રાજીવનો ઈન્ટરવ્યૂ કરેલો, એ પેન્ટહાઉસમાં છપાયો એટલે ‘આ તો વિશ્વાસઘાત છે’ એવો ભારત સરકારે દાવો કરેલો. આ રસેલ હોવે અમેરિકન વિદેશમંત્રી હેન્રી કિસિન્જરનો ઈન્ટરવ્યૂ માટે જાણીતો હતો.
રસેલ હોવે આવ્યો, રાજીવને મળીને ગયો, અને વાત ભુલાઈ ગઇ. ભારતીય દૂતાવાસને આ ઈન્ટરવ્યૂ પેન્ટહાઉસમાં આવે છે એવી ગંધ આવી એટલે એમણે પેન્ટહાઉસના એડિટર-પ્રકાશક બોબ ગુસીઓનને પત્ર લખીને વિરોધ કર્યો કે, ‘આ રસેલ હોવે તો 20મી સદીના લીડરો ઉપર એના પુસ્તકના સંશોધન માટે થઈને પ્રધાનમંત્રીને મળવા આવ્યો હતો, પછી આવી રીતે અંચાઈ કરીને મેગઝિનને ઈન્ટરવ્યૂ આપી દે એ તમને શોભે છે?’ બોબ ગુસીઓને વળતો જવાબ આપ્યો કે, ‘શેનો વિશ્વાસઘાત? તમે રસેલ હોવેને ઈન્ટરવ્યૂ માટે હા પડી ત્યારે તમને ખબર નો’તી કે એ ભાઈ અમારી સાથે જોડાયેલા છે?’ ટૂંકમાં, PMOને ત્યારે અંદાજ નહીં હોય કે પેન્ટહાઉસ કેટલું ગંદું છે, એટલે હા પડી દીધી હશે, અને ખબર પડી એટલે હાથ અધ્ધર કરી દીધા.
બહરહાલ, નેહરુનો પેલો કટ-પેસ્ટ ઈન્ટરવ્યૂ છે મજાનો, અને એમાં ક્લાસિક નેહરુ છે. આપણે એના માટે થઇને પણ મરહૂમ હ્યુ હેફનરને યાદ રાખવો પડે. ‘તમને ભવિષ્યનું ભારત કેવું લાગે છે?’ એના જવાબમાં નેહરુએ જે કહ્યું હતું તે આજે કેટલું પ્રાસંગિક છે તે વાંચો – ‘મને કોઈ જ સંદેહ નથી કે ભારત ઔદ્યોગિક, વૈજ્ઞાનિક અને તકનીકી સ્તરે તરક્કી કરશે. શિક્ષણ વધશે, સ્વાસ્થ્ય સારું બનશે અને કળા-સંસ્કૃિતથી જનજીવન ધનવાન થશે. અમે આ યાત્રા ઉપર મજબૂત ઈરાદા સાથે પગ માંડ્યા છે, અને અમે એ પૂરી કરીશું. મને આ સ્થૂળ તરક્કીની કોઈ ચિંતા નથી. ચિંતા એક જ વાતની છે, અને તે છે અંદરના જીવનની ગુણવતા અને ગાંભીર્યની. ઔદ્યોગિક માલદારીની સાથે આત્માની નાદારી તો નહીં આવે ને? આવું થાય તો એ ખરી કરુણતા હશે. સામર્થ્ય (Power) જરૂરી છે, પણ ડહાપણ (wisdom) આવશ્યક છે. ડહાપણ સાથેની તાકાત જ ઊજળી હોય.’
ભારત આજે સફળ જ નહીં, સુપરપાવર બનવા જઈ રહ્યું છે ત્યારે, આપણે એ કહી શકીએ કે આપણી ઠાવકાઈ પણ વધી છે? … હ્યુ હેફનર જિંદાબાદ.
સૌજન્ય : ‘બ્રેકિંગ વ્યૂઝ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, ‘રસરંગ’ પૂર્તિ, “સન્નડે ભાસ્કર”, 08 અૉક્ટોબર 2017
