મિત્રો, આનન્દની વાત છે કે આજે હું આ સહિત આ નવલકથાનાં બધાં – ૧૨ – પ્રકરણ પૂરાં કરું છું. અવકાશે આ નવલકથા વિશે વિસ્તૃત સમીક્ષાલેખ કરીશ એવી મનીષા પણ છે.
પ્રકરણ -11 (સારસંક્ષેપ)
કથક તમને – you – જણાવે છે કે તમારી મુસાફરી પૂરી થવામાં છે.
છેવટે તમને ઠીક ઠીક એવો ફ્રી ટાઇમ મળે છે, એટલે તમે લાઇબ્રેરિયનને વિનન્તી કરો છો – મારા વાચનમાં અધૂરાં રહી ગયેલાં તમામ પુસ્તકો મને ઉપલબ્ધ કરાવશો? : પણ એ પુસ્તકો મેળવી આપે એવું ત્યાં કોઈ નથી. અન્ય વાચકો પાસે પુસ્તકો છે, એમની તમને ઇર્ષા થાય છે.
એકાએક એક વાચક તમને સમ્બોધીને કહે છે – સાંભળો, વાચનની ઉત્તમ રીત શી હોઈ શકે. બીજા છ વાચકો બોલી ઊઠે છે. એ દરેક જણ વાચનની ઍકેડેમિક લાગતી થીયરી વિશે કહેતો હોય છે. છેલ્લે, તમારો વારો આવે છે, તમે કહો છો – કશીપણ ચૉક્કસ થીયરી વિના પુસ્તકોને હું તો પ્રારમ્ભથી અન્ત લગી માણું છું : તેમછતાં, તમારા તાજેતરના સંજોગોએ એ વાચનને પૂરું નથી થવા દીધું.
1981-માં, સલમાન રશદી મળે છે, પોતાના પ્રિય સાહિત્યકાર કાલ્વિનોને …
પાંચમો વાચક “Arabian Nights” લઈ આવે છે, તમને કહે છે – આ પુસ્તક મને તમારા – you – સંજોગોને કારણે યાદ આવ્યું. અને, પોતાને સ્વપ્નમાં આવેલી કથા કહેવા એવિયો સૌ પાસે પરવાનગી માગે છે. એ કલિફ-હારુન-અલ-રશીદની વાત શરૂ કરે છે. કહે છે, કલિફ-હારુન-અલ-રશીદને અનિદ્રાનો વ્યાધિ, તે એક રાતે કોઈને ખબર ન પડે એમ વેપારીના વેશમાં નીકળી પડે છે. એક અવિવાહિતા સ્ત્રી સાથે એ સાત સફેદ અને એક કાળી લખોટીઓના જુગારમાં હારી જાય છે. કાળી લખોટી ઉપાડવાની સજા એ હતી કે હારુન-અલ-રશીદે હારુન-અલ-રશીદની હત્યા કરવી ! વેશપલટામાં રહેલો હારુન-અલ-રશીદ આત્મહત્યાની સજા સ્વીકારી લે છે ખરો, પણ પૂછે છે – અવિવાહિતાનું મેં બગાડેલું શું, એ તો કહો !
આ પાંચમા વાચકની કથામાં ય ભંગાણ પડે છે. એને ખબર નથી પડતી કે પોતાની કથાને કહેવાય કેવીક. એટલે થોડી વાર પછી તમે – you – એણે કથેલી કથાના છેલ્લા શબ્દો યાદ કરીને બોલો છો કે – આગળની કથા સાંભળવાને એ આતુર છે : એટલે કે, અવિવાહિતા સ્ત્રી કયા કારણે કલિફની હત્યા ઇચ્છતી’તી, કલિફને એ કથા સાંભળવી છે.
છઠ્ઠો વાચક તમારી પાસેથી તમામ પુસ્તકોનાં શીર્ષક જાણવા માગે છે જેના અન્તની તમને ખબર નથી. તમે ક્રમશ: કહેવા માંડો છો : “If on a winter’s night a traveler”, “Outside the town of Malbork”, “Leaning from the steep slope without fear of wind or vertigo”, “Looks down in the gathering shadow in a network of lines that enlace, in a network of lines that intersect”, “On the carpet of leaves illuminated by the moon around an empty grave”, “What story down there awaits its end? -he asks, anxious to hear the story”. છઠ્ઠા વાચકનું કહેવું એમ છે કે પોતાને એવા પ્રારમ્ભવાળી નવલકથાની જાણ છે.
તમે – you – ખુલાસો કરો છો – મેં તો શીર્ષકોની માત્ર યાદી આપી છે, એ કંઈ આખાં ને આખાં પુસ્તકો નથી ! : સાતમો વાચક પ્રશ્ન કરે છે – તમે, ‘વાચક’, કથાઓને પ્રારમ્ભ અને અન્ત હોય એવી અપેક્ષા સેવો છો, પણ હકીકતે એવું હોય છે ખરું? પ્રાચીન કાળમાં, કથાઓના અન્તની બે જ રીત હતી – નાયક અને નાયિકા જોડાઈ જાય અથવા બન્ને મૃત્યુ પામે. આ વાત જેવા તમે – you – સાંભળો છો કે તરત મનોમન નક્કી કરી લો છો કે – મારે લુદ્મિલા જોડે પરણી જવું જોઈશે.
++
પ્રકરણ -12 (આ સારસંક્ષેપ નથી. મૂળમાં જ આ પ્રકરણ સાતેક લીટીનું છે.)
તમે – you – અને લુ્દ્મિલા હવે પતિ-પત્ની છો, વાચક અને વાચક. તમારા બન્નેનું વાચન સમાન્તરે ચાલી શકે એવા એક ગ્રેટ ડબલબેડમાં તમે બન્ને સૂતાં છો. લુદ્મિલા ઉશિકે માથું મૂકી લાઇટ ઑફ્ફ કરે છે, અને કહે છે : તારી લાઈટ પણ બંધ કરી દે ને, વાંચતાં કંટાળો નથી આવતો? : અને તમે કહો છો : એક મિનિટ ! હું ઇટાલો કાલ્વિનોકૃત “If on a winter’s night a traveler” પૂરી કરવામાં છું …
= = =
(06/24/24 : A’bad)
સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર
