સુમન શાહ
ગુજરાતી ભાષા અન્તર્નિહિત (in-built અથવા જન્મજાત) સર્જકતા વિશે મેં અગાઉ કેટલીક વાતો કરેલી. એવી કે એ પ્રકારની વાતો આપણા સૌના સહભાગી વિચારવિમર્શ માટે ઉપકારક ગણાય.
દરેક વ્યક્તિ પોતાના ભાષિક સામર્થ્ય – competence – અનુસાર, રજૂઆત – performance – કરતી હોય છે. સામર્થ્ય અને રજૂઆત એકબીજાનાં પૂરક છે, એકબીજામાં સુધારાવધારા કરી આપે.
તદનુસાર, આપણાં વર્તન ઘડાય છે, આપણાં સાહિત્યસર્જન કે લેખન પણ. એ વિશેની જાગૃતિ વધે અને સઘળાં વર્તન સાવધાનીથી થાય એ આ લેખમાળા પાછળનો આશય છે.
અહીં મિત્રો પાસે ચર્ચાની અપેક્ષા છે. ભાષાવિજ્ઞાનની રીતે વાત કરવા એનું જ્ઞાન જોઈશે. પરન્તુ સાદી સમજની ભૂમિકાએ સામાન્ય ચર્ચા તો કરી જ શકાય.
૧
ગુજરાતી ભાષામાં સંખ્યાબંધ શબ્દો અને કહેવતો કે રૂઢિપ્રયોગોનાં મૂળ જ્ઞાનેન્દ્રિયો અને શરીરનાં અંગાંગ સાથે જોડાયેલાં છે. સાર્થ જોડણીકોશમાં, કાન આંખ નાક જીભ મૉં હાથ કે પગ અધિકરણો જુઓ, એ દરેકની સંખ્યા ગણો; ચૉંકી જવાશે. અને તે પછી વિચારો કે માતૃભાષાની આ જન્મજાત સમ્પદાનો આપણે કેટલો ઉપયોગ કરીએ છીએ.
૨
કોઈ બે જણ વચ્ચે થયેલા ઝઘડાની ચર્ચામાં જોડાયા પછી તમે એમ કહી દો છો કે
– એ જાણે ને એ જાણે!
— ત્યારે તમે એ બે-માંથી પહેલી વાર કયા ‘એ’ને ‘એ’ કહો છો અને બીજી વાર કયા ‘એ’ને ‘એ’ કહો છો?
— તમને આ પ્રયોગ બરાબર લાગે છે? કે અસરકારક?
૩
રમણ ભાગી ગયો. રમણ જતો રહ્યો.
એ બે-માંનું દરેક વાક્ય કેવાક સંજોગોમાં પ્રયોજી શકાય?
— વિચારો અને થોડાક શબ્દોમાં એ સંજોગ વર્ણવો.
૪
ભાત સારા થયા છે, જીરાને કારણે વધારે સ્વાદિષ્ટ લાગે છે.
સાડીની આ ભાત મને ન ગમી.
જીભમાં ભાત પડી છે એટલે બોલતાં નથી ફાવતું.
વિદેશમાં લોકો ભાત ભાતના જોવા મળે છે.
— ‘ભાત’ સાથેના અન્ય પ્રયોગો જણાવો.
૫
ભુલાઈ જઈ રહ્યું છે.
— આ વાક્યમાં દર્શાવાયેલી ક્રિયાનું દાખલો આપીને વર્ણન કરો.
= = =
(210925A’bad)
સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર
