તુમ્હેં જિંદગી કે ઉજાલે મુબારક, અંધેરે હમે આજ રાસ આ ગયે હૈં,
તુમ્હે પા કે હમ ખુદ સે દૂર હો ગયે થે, તુમ્હે છોડ કર અપને પાસ આ ગયે હૈં … (પૂર્ણિમા)
રવીન્દ્ર પારેખ
ગુલઝારના શબ્દો ને કલ્યાણજી આણંદજીનું સંગીત. મુકેશના અવાજમાં ધર્મેન્દ્ર પર ફિલ્માવાયેલું આ ગીત ગમે છે. ફિલ્મમાં, પ્રેમમાં હતાશ ધર્મેન્દ્ર વૃક્ષો વચ્ચેથી ગાતો ગાતો ચાલ્યો જાય છે. તેણે પ્રેમિકા(મીનાકુમારી)ને છોડી દીધી છે, એમ કહેતા કે તને હવે જિંદગીનું અજવાળું મુબારક, અંધારું મને માફક આવી ગયું છે. તને મેળવીને હું પોતાનાથી દૂર થઈ ગયો હતો, હવે તને છોડીને પોતાની પાસે આવી ગયો છું. ધર્મેન્દ્ર અને દેવેન વર્મા અભિનીત એક ફિલ્મ આવેલી, ‘દેવર’. રવીન્દ્રનાથ ટાગોરની વાર્તા પરથી એ ફિલ્મ બનેલી. નાનપણમાં બંને વચ્ચે મૈત્રી હતી, એવાં ધર્મેન્દ્ર અને શર્મિલા ટાગોર મોટાં થઈને અજાણતાં જ દિયર-ભાભી બનીને એકબીજાની સામે આવે છે. નાનપણમાં નાનકડી મિત્રને મોઢે સાંભળેલું ગીત ‘દુનિયા મેં ઐસા કહાં સબ કા નસીબ હૈ, કોઈ કોઈ અપને પિયા કે કરીબ હૈ …’ પરણ્યા પછી શર્મિલાને ગાતી સાંભળે છે ને તેને આઘાત લાગે છે કે એ નાનકડી મિત્ર તો ભાભી થઈ ગઈ છે … એ પીડા ધર્મેન્દ્રે તંતોતંત પ્રગટ કરી હતી, ‘આયા હે મુઝે ફિર યાદ વો જાલિમ ગુજરા જમાના બચપન કા …’ (મુકેશ-રોશન) હકીકતે બનેલું એવું કે ધર્મેન્દ્રના આગ્રહથી જ દેવેન વર્મા ધર્મેન્દ્ર માટે છોકરી (શર્મિલા) જોવા ગયેલો ને તેને જ એ ગમી ગઈ, એટલે ધર્મેન્દ્રની બુરાઈ કરીને એ શર્મિલાને પરણી ગયેલો. આ રમતની જાણ થાય છે, ત્યારે મોડું થઈ ચૂક્યું હોય છે, પણ દેવેનને સંભળાવાય છે, ‘બહારોં ને મેરા ચમન લૂંટ કર ખિજાં કો યે ઈલ્ઝામ ક્યૂં દે દિયા ….’(મુકેશ-રોશન). વક્રતા એ છે કે જેની નાનેથી ઝંખના હતી એ શર્મિલા, દેવેનની પત્ની બનીને પાર્ટીમાં એની સાથે બેઠી છે ને એ ચહેરો હસતો રાખીને પોતાની પીડા ગાઈ રહ્યો છે. એક બીજી ફિલ્મ પણ હતી, ‘દિલ ને ફિર યાદ કિયા …’ પ્રિયતમા નૂતન, ધર્મેન્દ્રની જાણ બહાર જ ગુજરી ગઈ છે ને તે રહમાનની સાથે દેખાય છે. તેને એ પોતાની પ્રિયતમા માનીને નજીક જવા કોશિશ કરે છે, પણ એ રહમાનની પ્રિયતમા છે ને રહમાન એ વાત એનાથી સંતાડે છે. નૂતન રહમાનની હોવાથી ધર્મેન્દ્રથી દૂર રહે છે. આ દૂરી ધર્મેન્દ્ર સમજી શકતો નથી ને ગીત ચિત્કારની હદે પ્રગટે છે, ‘યે દિલ હૈ મુહબ્બત કા પ્યાસા ઇસ દિલ કા તડપના ક્યા કહીએ ….’ (મુકેશ, સોનિક-ઓમી)
ધર્મેન્દ્ર
એવી જ પીડા, ‘અનુપમા’ની. આંખોથી જ બોલતી પ્રેમિકા શર્મિલા માટે હેમંતકુમારના સંગીતમાં એમણે જ ગાયેલા ગીતમાં, એક પાર્ટીમાં ધર્મેન્દ્ર આમ વ્યક્ત કરે છે, ‘યા દિલ કિ સુનો દુનિયાવાલોં, યા મુઝ કો અભી ચૂપ રહને દો, મૈં ગમ કો ખુશી કૈસે કહ દૂં, જો કહતે હૈં ઉન કો કહને દો …’ હેમંતકુમાર સિવાય મોહમ્મદ રફીના ધર્મેન્દ્ર પર ફિલ્માવાયેલાં ગીતોમાં ‘જાને ક્યા ઢૂંઢતી રહતી હૈ …(શોલા ઔર શબનમ), ‘મેરે દુશ્મન તું મેરી દોસ્તી કો તરસે …’ (આયે દિન બહાર કે), ‘મૈં કહીં કવિ ન બન જાઉં તેરે પ્યાર મેં અય કવિતા …’ (પ્યાર હી પ્યાર), ‘આજ મૌસમ બડા બેઈમાન હૈ … (લોફર), ‘ક્યા મિલિયે ઐસે લોગોં સે, જિનકી ફિતરત છુપી રહેં … (ઈજ્જત), ’હુઈ શામ ઉન કા ખયાલ આ ગયા … (મેરે હમદમ મેરે દોસ્ત) જેવાં ઘણાં ગીતો છે, તો કિશોરકુમારના ધર્મેન્દ્ર પર ફિલ્માવાયેલાં ગીતોમાં ‘દુનિયા હો દુનિયા, તેરા જવાબ નહીં …’ (નયા ઝમાના), ‘પલ પલ દિલ કે પાસ તુમ રહતી હો …’ (બ્લેકમેઈલ), ‘અરે રફ્તા રફ્તા દેખો આંખ મેરી લડી હૈ …’ (કહાની કિસ્મત કી), ‘કિસી શાયર કી ગઝલ ડ્રીમગર્લ … (ડ્રીમગર્લ) … જેવાં ઘણાં યાદ આવે.
ધર્મેન્દ્રની એક વિશેષતા એ હતી કે નિષ્ફળ, પણ સ્વમાની પ્રેમીની ભૂમિકા તેને ઘણી અનુકૂળ આવી હતી, એટલે તે પીડાનો ચહેરો સ્મિતથી ફરકતો રાખી શકતો. ‘સત્યકામ’માં એ સ્મિત સત્યનું સ્વમાની રૂપ થઈને પ્રગટે છે. હૃષિકેશ મુકરજીની તો એ હતી જ, પણ ધર્મેન્દ્રની પણ એ શ્રેષ્ઠ ફિલ્મ હતી. એનાં કેટલાં ય દૃશ્યોમાં ધર્મેન્દ્રનું ‘સત્યપ્રિય’ રૂપ સહજ-સ્વાભાવિક રીતે પ્રગટ્યું હતું, પણ એ દર્શકો સુધી બહુ પહોંચી ના શક્યું. ભ્રષ્ટાચારના ઉઘાડ વચ્ચે, પોતાનાં સત્ય અને સ્વમાન સાથે ઝઝૂમતી વ્યક્તિની વાત કેન્દ્રમાં હતી. એ જ હૃષિકેશ મુકરજીની ફિલ્મ ‘ચુપકે ચુપકે’માં ધર્મેન્દ્ર અધ્યાપકની હળવી ભૂમિકામાં પ્રસ્તુત થાય છે ને ધર્મેન્દ્રની જુદી જ આભા એમાં પ્રગટે છે. ઓમપ્રકાશ સાથેનો એક સંવાદ ડ્રાઈવરના છદ્મરૂપમાં ધર્મેન્દ્ર અંગ્રેજીની ટીકા કરતા કહે છે, ‘ટીઓ to, ડીઓ do તો જીઓ gu ક્યૂં નહીં ?’ ને ઓમપ્રકાશ જે રીતે ચહેરે સૂગ પ્રગટ કરે છે તે દૃશ્યને વધારે હળવું કરે છે. (‘નૌકર બીવીકા’ જેવી હળવી ફિલ્મ પણ યાદ આવે) હૃષિકેશની જ એક ફિલ્મ ‘ગુડ્ડી’માં ધર્મેન્દ્ર, ધર્મેન્દ્રના રોલમાં દેખાય છે. વક્ર્તા એ છે કે એમાં ધર્મેન્દ્ર પોતાને ફિલ્મી ધર્મેન્દ્રની આભામાંથી જયા માટે મુક્ત કરે છે, જેથી તે ફિલ્મી ઘેલછામાંથી છૂટે.
‘ફાગુન’ રાજેન્દર સિંહ બેદીની ફિલ્મ હતી. અમીર અને ઘમંડી સસરાની ઉપેક્ષાનો ધર્મેન્દ્ર એવી રીતે ભોગ બને છે કે પત્ની વહીદા રહેમાનની સાડી રંગોત્સવમાં રંગે છે ને એ દૃશ્ય એનો સસરો ક્રોધથી જોઈ રહ્યો છે એ ધ્યાને આવતાં તે ધર્મેન્દ્રનું એમ કહીને અપમાન કરે છે કે જે સાડી પોતે ખરીદીને આપી શકતો નથી તે રંગવાનો શો હક છે? એ હક કમાવવા તે બધું છોડીને નીકળી પડે છે ને વર્ષો પછી એ સાડીઓ લઈને આવે છે જેથી વહીદાને હકથી રંગી શકે ને એ રંગે પણ છે. ‘ગુડ્ડી’નો હીરો ધર્મેન્દ્ર ‘ફાગુન’માં પિતાની ભૂમિકામાં દેખાય છે. ‘બંદિની’ આમ તો બિમલ રોય અને નૂતનની રાષ્ટ્રપતિ ચંદ્રક વિજેતા ફિલ્મ હતી. એમાં ધર્મેન્દ્ર જેલના કેદીઓના ડોક્ટર તરીકેની ભૂમિકા ભજવે છે ને નૂતનની નજીક આવે છે. ‘રઝિયા સુલતાન’માં તે હબસી ગુલામ જમાલુદ્દીન યાકૂતની ભૂમિકા ભજવે છે, તો ઓ.પી. રાલ્હનની ફિલ્મ ‘ફૂલ ઔર પથ્થર’માં સશક્ત, ખડતલ નાયકને એ ભજવે છે. એનાં આ પાત્ર માટે કોર્ટમાં છેલ્લે મીનાકુમારી કહે છે, ‘જજ સાહેબ, જો આ ખરાબ માણસ છે, તો હું ભગવાનને પ્રાર્થના કરું છું કે આવા ખરાબ માણસ હજારો વાર રોજ પેદા કરે … શાકા મારો દેવતા છે …’ આ ફિલ્મથી ધર્મેન્દ્રની ઈમેજ હી-મેનની બની. ‘યાદોં કી બારાત’, ‘શોલે’, ‘કયામત’, ‘મેરા ગાઉં મેરા દેશ’, ‘ધર્મવીર’, ’યકીન’, ‘શાલીમાર’ … જેવી ફિલ્મોમાં ધર્મેન્દ્રની ભૂમિકા એક્શન હીરોની રહી. ઘણાંને જાણ નહીં હોય, પણ ‘આઈ મિલન કી બેલા’માં ધર્મેન્દ્રે નકારાત્મક ભૂમિકા પણ કરેલી.
જીવનની સહજતા જ તેની શરૂઆતની ફિલ્મોમાં રહી, પણ જે ફિલ્મો હિટ નીવડી તેમાં એવી ફિલ્મો ગણતરીમાં ન લેવાઈ. આ એક સાચુકલો માણસ હતો, પણ તે ક્યારે ય ફિલ્મોમાં નંબર એક પર ન આવ્યો. ટોપ પર રહેવા જે બધું મેનેજ કરવું પડે તે ધર્મેન્દ્રને આવડ્યું જ નહીં. 65થી વધુ વર્ષો ફિલ્મી જગતને આપીને તેણે 300 જેટલી ફિલ્મો કરી હશે. તેણે થોડું મેનેજ કર્યું હોત તો ઘણું મેળવી શક્યો હોત, પણ એ લોહીમાં જ ન હતું. હવે તો એ નથી. 89ની ઉંમરે એણે જીવવા પર પૂર્ણવિરામ મૂક્યું છે અને એ મુકાયેલું જ રહેવાનું છે. ખૂટશે તો તેની સહજતા ને સંવેદનશીલતા ! તે પણ બધાંને કદાચ ન ખૂટે, હા, કેટલાકને ખૂટશે જરૂર !
ટૂંકમાં, આ માણસ ફિલ્મની ચમકદમકમાં હોવા છતાં દંભ ન કરી શક્યો ને ફિલ્મી જગત ને પ્રેક્ષકો પણ એની જોઈએ એવી કદર ન કરી શક્યાં. ‘દિલ ભી તેરા હમ ભી તેરે’થી 1960માં શરૂ થયેલી ધર્મેન્દ્રની ફિલ્મી કારકિર્દી, ડિસેમ્બર, 2025માં ‘ઇક્કીસ’ ફિલ્મ રિલીઝ થતાં પૂરી થાય તો નવાઈ નહીં ! આ માણસને ફિલ્મની બહાર પણ રડતાં આવડતું હતું, પણ એમાં રોતલપણું ન હતું. 62 વર્ષની ઉંમરે 37 વર્ષની ફિલ્મી કેરિયર પછી 1997માં પહેલો એવોર્ડ ફિલ્મફેરે ‘લાઈફ ટાઈમ એચીવમેન્ટ’નો આપ્યો, ત્યારે તેની આંખો છલકાઈ ઊઠી હતી, કારણ ઘણાં નોમિનેશન્સ ઘણી વખત મળવા છતાં નાયક તરીકેનો એકાદ એવોર્ડ પણ તેને નસીબ થયો ન હતો. એ કમનસીબી જ હતી કે ‘સત્યકામ’, ‘ફાગુન’ જેવી ફિલ્મો છતાં આ અભિનેતાની અભિનય ક્ષમતા કોઈની આંખે ચડી જ નહીં ! એમાં ક્ષતિ હોય તો તે કમ સે કમ ધર્મેન્દ્રની તો નથી જ નથી !
000
e.mail : ravindra21111946@gmail.com
પ્રગટ : ‘આજકાલ’ નામક લેખકની કટાર, “ધબકાર”, 28 નવેમ્બર 2025
