જે યુવાન વિદ્યાર્થી તરીકે ગણિત અને વિજ્ઞાનમાં સ્કોટલૅન્ડમાં શ્રેષ્ઠમાં ગણાયો હોય. ઓક્સફર્ડ જેવી યુનિવર્સિટીમાં અર્થશાસ્ત્ર, રાજકારણ, અને ફિલોસોફી ભણ્યો હોય. ત્રીસ વર્ષની વયે લિબરલ ડેમોક્રેટ પક્ષનો પ્રવક્તા બન્યો હોય. શેડો સેક્રેટરી* ફોર વર્ક એન્ડ પેન્શન નિમાયો હોય. બ્રિટનને યુરોપમાં જોડવાનું અભિયાન કરતી રાષ્ટ્રવ્યાપી સંસ્થાનો પૂરા આઠ વર્ષ ડાયરેક્ટર ઓફ કોમ્યુિનકેશન રહી ચુક્યો હોય. તેત્રીસ વર્ષની વયે બ્રિટનની સંસદમાં સભ્ય તરીકે ચૂંટાયો હોય. અને રાણીમાની તિજોરીનો સેક્રેટરી** નિમાયો હોય. એટલું જ નહીં, લિબરલ ડેમોક્રેટ પક્ષના સંસદમાં ચૂંટાયેલા સભ્યોનો પ્રમુખ પણ હોય. અને હા. સમાજજીવનમાં એના યોગદાનની કદર રૂપે રાણીમા એને નાઇટહૂડ પણ આપે, એટલે એ યુવાન ત્યાર પછી કહેવાય ‘સર’ ડેનિયલ એલેકઝાન્ડર. સર ડેનિ.
તો એના મગજમાં કેટલી રાઈ હશે?
નાગરિકોને એ પોતાના કરતાં કેટલા નીચા માનતો હશે?
નાગરિકો કરતાં પોતાને કેટલો ઊંચો માનતો હશે?
ત્રણે પ્રશ્નોનો જવાબ છે ‘જરા ય નહીં'.
ડેનિના મગજમાં જરા ય રાઈ નથી કે પોતે કેટલો પહોંચેલો રાજકારણી છે. જસ્ટ ધ મેન નેક્સ્ટ ડોર.
સાબિતી આ બે ફોટોગ્રાફ્સ. હું સ્કોટલેન્ડવાસી હતો ત્યારે ઇન્વરનેસના એક રસ્તા પર સામો મળ્યો. એની દીકરીને સરકારી દવાખાને ડોક્ટરને દેખાડીને ઘર ભણી આવી રહ્યો હતો. હું ઓળખી ગયો એટલે “હેય ડેનિ!” કહી રસ્તામાં ઊભો રાખ્યો. “નાઇસ ટુ સી યુ” સિવાય બીજી તો કોઇ વાત કરવાનો મારો હેતુ ન હતો, પણ આ જ તો વિશેષતા એક બ્રિટિશ રાજકારણીમાં, કે ઊભા રહી એણે પ્રેમથી મને પૂછ્યું કે હું ક્યાંથી આવી રહ્યો છું અને ઇન્વરનેસમાં શું કરી રહ્યો છું (એ વિસ્તારમાં ટુરિસ્ટ સિવાય ભારતીયો ન જોવા મળે જ્યારે હું ટુરિસ્ટ જેવો જરા ય દેખાતો ન હતો). એણે જ એ કહ્યું અને સાથે આમંત્રણ આપ્યું કે હું એની ઓફિસે એક વાર આવું. એક હાઇલેન્ડસ્ નિવાસી ભારતીય સાથે વાત કરવી એને ગમશે.
‘ચોક્કસ, ચોક્કસ’ કહી મેં વિદાય લીધી. જતાં જતાં એનો એક ફોટો લઈ લેવાનું મન થયું. એટલે એણે ચાલતા થતી વખતે આવજો કહેવા હાથ ઊંચો કર્યો હતો, ત્યારે એક ફોટો ક્લિક કરી લીધો. થોડો જ આગળ ગયો હશે ને બીજો એક નાગરિક મળ્યો, એની પણ સાથે થોડી વાર વાત કરવા ઊભો રહ્યો હતો ત્યારે મેં બીજો ફોટો ક્લિક કરી લીધો.
આ વાતને હું અઢી પોણા ત્રણ વર્ષમાં ભૂલી પણ ગયો હતો અને કોઈને તે વાત કહી પણ નહતી. પણ આજે ખાસ યાદ આવી.
ત્રણ દિવસથી રોજ વાઈબ્રન્ટ ગુજરાત મહોત્સવની મુલાકાત લઉં છું. પહેલા દિવસે પ્રદર્શન જોવા ગયો હતો, બીજા અને ત્રીજા દિવસે સેમિનાર્સમાં ગયો હતો અને આવતી કાલે ફરીથી પ્રદર્શનમાં જાવું છે.
સેમિનાર્સમાં સરકારી અધિકારીઓની ભરમાર છે. સુધારાને ઘણા અવકાશ છે (સહુથી વધુ તો, સરકારી અધિકારીઓમાં ખૂટતી સ્માર્ટનેસ) છતાં આવડું મોટું આયોજન સફળતાથી કરવા માટે સરકારને અભિનંદન આપવાં જ પડે (ભલે વિદેશી નિષ્ણાતોની સલાહ પ્રમાણે જ મોટાભાગનું આયોજન થયું હોય). પણ, એક વાત બહુ ખૂંચી.
આવા પ્રસંગો હોય છે જ નેટવર્કીંગ માટે. અજાણ્યા માણસને મળો, તમારો પરિચય આપો. શું કામ કરો છો એ કહો. પછી સામો માણસ શું કામ કરે છે તે પૂછો અને એના વ્યવસાયમાં તમે કોઈ પણ રીતે મદદ કરી શકો એ કહો (ભલે, એ કોઇની ઓળખાણ જ કરાવી આપવાની હોય). અને જો કોઇ રીતે તમારા વ્યવસાય અને એના વ્યવસાયમાં કોઈ મેળ બેસતો ન હોય તો ‘નાઇસ મિટીંગ યુ’ કહી છૂટા પડવાનું હોય. આ કોર્પોરેટ વિશ્વનો સીધો સાદો રિવાજ છે.
બ્રિટનમાં આ રીતે ચમરબંધીઓને અને અબજપતિઓને પણ મળેલો છું. એમના વ્યવસાયમાં આપણે કાંઈ કહેતાં કાંઈ પણ ન કરી શકીએ એમ હોય તો પણ એ લોકો આપણી સાથે પ્રેમથી વાત કરે છે અને છૂટા પડે છે. અને અમુક તો આપણે શું કરીએ છીએ એ યાદ પણ રાખીને એમને કોઈ મળે જેમને મળવાથી એનું કે આપણું ભલું થઈ શકવાનું હોય, તો આપણી સાથે ઓળખાણ કરાવવા લઈ પણ આવે છે. આવા પ્રસંગોમાં ન એ ઊંચા, કે ન આપણે નીચા.
અરે, આ જ ઉત્સવમાં આજે જ રોટરડેમ પોર્ટ ઓથોરિટીના અધિકારીએ પ્રેમથી સવા દોઢ મિનિટ સાથે ઊભીને વાત કરી છે. અમેરિકાની અલામો યુનિવર્સિટીના વાઇસ ચાન્સેલરે પણ સારી રીતે વાત કરી. યુરોપિયન ચેમ્બર ઓફ કોમર્સના સ્થાપક સદસ્ય અને આજીવન ટ્રસ્ટીએ પૂરી છ મિનિટ મારી સાથે વાત કરી. વોપાક જેવી જાયન્ટ કંપનીના આંતરરાષ્ટ્રીય સંબંધોના જનરલ મેનેજરે પૂરા સૌહાર્દ સાથે ગઈ કાલે મારી સાથે વાત કરી હતી અને આજે એમની કંપનીના સેમિનારમાં મને ઓળખી ગયા તો સ્ટેજ પરથી મારી સામે હાથ ઊંચો કરી ઇશારાથી અભિવાદન પણ કર્યું.
પણ ભારતીયો! એમની વાત ન્યારી.
વાત જાણે એમ થઈ કે ત્યાં વાઈબ્રન્ટ ગુજરાત મહોત્સવમાં ભાગ લેવા આવનારા નાગરિકો, વિદેશીઓ, સરકારી અધિકારીઓ, આમંત્રિતો, વક્તાઓ, પ્રદર્શનમાં ભાગ લેવા આવેલા વ્યાપારગૃહોના પ્રતિનિધિઓ, આયોજકોના કર્મચારીઓ, સેવકો, બધાના ‘પરિચય બેજ’ લગભગ સરખા છે. સાવ છેડે આઠ મિલિમીટરની પટ્ટીમાં એ ભાઈ કે બહેન શું છે એ લખ્યું હોય. અને જો એ બેજ અવળો ફરી ગયો હોય તો ખબર ન પડે કે સામે વાળો કે વાળી અહીં શું લેવા (કે કાંદો કાઢવા) આવ્યાં છે.
સારાં કપડાં પહેરેલા એક ભાઈ સામેથી આવતા હતા, એટલે હું એમની સામે મલક્યો અને શેક હેન્ડ કરવા હાથ લંબાવ્યો. તો એ ભાઈ તો જાણે મેં કોઈ ભૂલ કરી નાંખી હોય એ રીતે મારી સામે એક ક્ષણ માટે જોયું અને બીજી ક્ષણે મને સાવ અવગણીને મારી સાવ પાસેથી જ નીકળી ગયા.
એ જાણે ઓછું હોય, એમ એમની સાથે થોડાં પાછળ ચાલી રહેલાં એક મહિલા મારી પાસેથી નીકળ્યાં ત્યારે મને સંભળાવતાં ગયાં, ‘એક્સક્યૂઝ મી, હી ઇઝ અ જોઇન્ટ સેક્રેટરી’.
મારા મોઢેથી નીકળી ગયું ‘સો વોટ!’; પણ સાંભળવા એ ઊભાં ન રહ્યાં. જાણે એમણે જે કહ્યું એ ચુપચાપ સાંભળી અને સમજી લેવાની મારી ફરજ હતી, પણ હું જે કહું એ એમને મન નગણ્ય હતું.
આવું જ બીજીવાર થયું જ્યારે એક યુવા મહિલા સાથે વાત કરવા ઊભો રહ્યો. મારો પરિચય આપ્યો પછી એમનો પૂછ્યો. એમણે એટલું જ કહ્યું ‘ચીફ સેક્રેટરી, ફલાણું ઢીંકણું ડિપાર્ટમેન્ટ’; અને એક પણ અક્ષર આગળ બોલ્યા વિના ચાલી નીકળ્યાં. પછી જે ખોટા હાસ્ય સાથે મારી સામે જોયું, એનો અર્થ મેં તો એવો કર્યો કે ‘તું કોણ મને તારી ઓળખાણ આપવા વાળો! ખબર નથી પડતી હું કોણ છું! ફલાણા ઢીંકણા ખાતાની ચીફ સેક્રેટરી! તું મારી સાથે વાત કરે! સમજે છે શું તારા મનમાં! તારી લાયકાત શું! વગેરે વગેરે …'
યાદ રાખો, સરકારી ઉચ્ચાધિકારીઓ, તમારી આ તુમાખીની ગુજરાત બહાર ફાટેલા જોડા જેટલી ય કિંમત નથી. પ્રજા ભોટ અને નિસ્તેજ છે એટલે તમારા જેવા લવિંગિયાઓ ટ્રાઈ નાઇટ્રો ટોલ્વીનના બોમ્બ હોવાની ટણી રાખી શકે છે. બાકી તમારામાં ખરેખર આવડત ને તેવડ હોત તો સરકારને પ્રજાના પૈસે ટિકિટ ખર્ચીને વિદેશી નિષ્ણાતોને હાથ જોડીને બોલાવવા ના પડત. દેશને કોરી ખાતી ઉધઈ છો તમે. તમારામાં ખરેખર હીર હોત ને, તો તમે તમારા આયોજેલા ઉત્સવમાં આવેલા મહેમાન સાથે પ્રેમથી વાત કરી હોત. તમને થોડી ખબર હતી કે હું ભારતમાં રહું છું કે વિદેશમાં! વિદેશવાસી હોત તો તમારી તો કદર જ લઈને ગયો હોત ને! પણ તમને ક્યાં શરમ જેવું કશું છે! ભારતીય હાઇકમિશનની લંડન ઓફિસમાં પણ તમારો વહીવટ નજરે જોયો છે. સાલું, ભારત આવવા માંગતા વિદેશી મિત્રને ભારતીય હાઇકમિશનનું સરનામું ય આપવામાં શરમ આવતી હતી. એ તો ત્યાંની પ્રજાએ સામૂહિક આંદોલન કરી વિઝાની પ્રક્રિયા આઉટસોર્સ કરાવી એટલે વહીવટ સુધર્યો. શરમાવ જરા. તમારી તો ત્યાં ય ઇજ્જત નથી.
અને મારી સામે તુચ્છકારથી જોયું એનાથી મને કોઈ જ ફેર નથી પડ્યો. મારા જીવનના ખરાબમાં ખરાબ દિવસે પણ તમારી સહુથી મોટી લાયકાત મારી બરાબર હશે, પણ વધારે તો નહીં જ. प्रासादशिखरस्थोऽपि काकः न गरुडायते (મહાલયના શિખર પર બેઠો હોય તો પણ કાગડો ગરુડ બનતો નથી) એ તમારા જેવાઓ માટે લખાયેલી કહેવત છે. અને હું જ્યાં બેઠો હોઇશ એ સિંહાસન જ છે કારણ કે “स्वयमेव मृगेन्द्रता”.
આ છીછરાં પાણીનાં માછલાંઓના કારણે આજે ડેની – સર ડેનિયલ એલેકઝાન્ડર યાદ આવ્યો અને ફરી એક વાર યાદ આવ્યું ધિસ ઇઝ વોટ મેક્સ બ્રિટન બ્રિટન અને ભારતવર્ષ ઇન્ડિયા.
અસ્તુ
* (શેડો સેક્રેટરી એટલે જે પક્ષ સત્તામાં ન હોય એ પણ મંત્રીમંડળના પ્રતિબિંબ જેવું એક મંત્રીમંડળ નીમે. અને સત્તાધારી પક્ષના મંત્રી જે કામ કરે તેના વિષે નિષ્ણાત મંતવ્ય આપે. સત્તાધારી પક્ષના મંત્રીઓને જાગતા રાખે અને જો એ પક્ષ સત્તામાં આવે તો જે તે ખાતાના શેડો સેક્રેટરી જ એ ખાતાના મંત્રી બને. ખાતાંઓની વહેંચણીની સાઠમારી ત્યાં ન જ થાય)
** (વિત્ત મંત્રાલયમાં વિત્તમંત્રી પછીનું સ્થાન)
સૌજન્ય : https://www.facebook.com/prahlad.joshi/posts/10210206839799399
