ફરી ફરીને ખંતથી યત્ન કર્યો નહિ હોત,
મુંબઈનું આ મકાન તો, બંધાયું નહિ હોત!
ચોક્કસ તારીખ નથી મળતી, તો શું થયું? પણ મુંબઈમાં વસતા અંગ્રેજોની સમિતિએ ૧૮૨૧માં ટાઉન હોલનું મકાન બાંધવાનું કામ તો શરૂ કરી દીધું. અને લગભગ દોઢેક વરસ કામ ધમધોકાર ચાલ્યું. પણ પછી? પછી સમિતિ હાંફી ગઈ. કારણ? કારણ ભેગાં થયેલાં બધાં ફદિયાં ખતમ! અને ફરીથી ફંડફાળો ઉઘરાવવાની એ સમિતિની ત્રેવડ નહોતી, કે તૈયારી નહોતી. એટલે બાલાશંકર કંથારિયાની બહુ જાણીતી ગઝલનો શેર યાદ કર્યો:
પ્રભુના નામનાં પુષ્પો પરોવી કાવ્યમાળા તું
પ્રભુની પ્યારી ગ્રીવામાં પહેરાવી પ્રીતે દેજે
સમિતિએ સરકાર માબાપને અરજ ગુજારી કે આ ટાઉન હોલ બાંધવાના કામને સરકારના નામનાં પુષ્પ માનીને અમે આપની પ્યારી ગ્રીવામાં પ્રીતે પહેરાવી દઈએ છીએ. સમિતિએ તો હાથ ઊંચા કરી દીધા. ટાઉન હોલ બાંધવાનું કામ અટકાવી દીધું. પણ મુંબઈ સરકારને માથે પેલા લંડનવાળા બેઠા હતા. ૧૮૨૪ના નવેમ્બરની પહેલી તારીખે મુંબઈએ લંડનનાં બારણાં ખખડાવ્યાં. ટાઉન હોલનું ભવ્ય મકાન બંધાય તેમાં મુંબઈને ઘણો લાભ હતો. એક ભવ્ય મકાન બાંધવાની શરૂઆત પણ એ માટેની સમિતિએ કરી દીધી. દોઢેક વરસ તો કામ સારી રીતે ચાલ્યું. પણ હવે સમિતિ પાસે એકઠા થયેલા બધા પૈસા વપરાઈ ગયા છે. અત્યાર સુધીમાં આ મકાનના બાંધકામ પાછળ લગભગ બે લાખ રૂપિયા ખર્ચાઈ ચૂક્યા છે. અને હજી લગભગ અદધોઅદધ કામ બાકી છે. પણ એ માટે જરૂરી પૈસા એકઠા કરવાનું સમિતિનું ગજું નથી. એટલે તેમણે આ ટાઉન હોલનું મકાન મુંબઈ સરકારને સોંપી દેવાની દરખાસ્ત રજૂ કરી છે. મકાનના બાંધકામ માટે જે સામગ્રી ખરીદાઈ છે, અને મુંબઈ આવી ચૂકી છે તે બધી પણ તેઓ સરકારને સોંપી દેશે. આ મકાન બંધાઈ રહ્યા પછી સરકાર તેનો ઉપયોગ પોતાને યોગ્ય લાગે તે રીતે કરી શકશે.
ક્યારેક આવી હાલત પણ થઇ હતી ટાઉન હોલનાં મકાનની
આ દરખાસ્ત મળ્યા પછી અમે એક સમિતિની નિમણૂક કરી હતી. મૂળ યોજનામાંથી મકાનનો ઘણો ભાગ પડતો મૂકીએ તો પણ મકાન પૂરું કરતાં સરકારે બીજા ૧,૬૦,૦૦૦ રૂપિયા ખરચવા પડે તેવો અંદાજ છે. મકાન બંધાયા પછી જો તેના ભાગો જુદી જુદી સરકારી ઓફિસોને ભાડે આપીએ તો વરસે દહાડે ૧૫,૭૮૦ રૂપિયાની આવક થવાનો અંદાજ છે. એટલે કે સરકાર જે ૧,૬૦,૦૦૦ રૂપિયા ખર્ચે તે રકમ સાડા ચૌદ વરસમાં સરકારને પાછી મળી જાય. પણ જો મૂળ યોજના પ્રમાણે મકાન બાંધીએ તો બીજા ૨,૫૦,૦૦૦ રૂપિયા જેટલો ખરચ થાય. આ રકમ પાછી મળતાં સવા બત્રીસ વરસ લાગે. જો કે મુંબઈ સરકારે અલગથી અંદાજ કઢાવ્યો તો તે પ્રમાણે મૂળ યોજના પ્રમાણેનું મકાન બાંધતાં બીજા ૨,૮૫,૨૨૭ રૂપિયાનું ખરચ થાય તેમ છે. વળી જો લાંબા સમય સુધી મકાનનું બાંધકામ અટકી જશે તો પછીથી તે ફરી શરૂ કરતી વખતે વધારે ખરચ કરવો પડશે.
આ મકાન જો મૂળ યોજના પ્રમાણે બાંધી શકાય તો તે માત્ર મુંબઈ શહેર કે મુંબઈ ઈલાકાનું જ નહિ, હિન્દુસ્તાનના બ્રિટિશ સામ્રાજ્યનું એક મોંઘુ આભૂષણ બની રહેશે એમ જાણકારોનું કહેવું છે. મૂળ યોજના પ્રમાણે પણ પચાસ વરસને અંતે જમીનના લીઝની મુદ્દત પૂરી થતાં તો આ મકાન સરકારની માલિકીનું બનવાનું જ હતું. તો અત્યારે થોડો ખરચ કરીને સરકાર તેનું બાંધકામ પૂરું કરે તો તે મકાન અત્યારથી જ સરકારની માલિકીનું બની જશે. આ અંગે આપનો નિર્ણય વહેલી તકે અમને જણાવવા વિનંતી.
પણ તરત હા કે ના પાડે તો એ શેઠ શાના? મુંબઈ અને લંડન વચ્ચે લખાપટ્ટી ચાલી. સવાલો પૂછાયા, જવાબો અપાયા. છેવટે ૧૮૨૬ના જાન્યુઆરીની ૨૫મી તારીખે લખાયેલા રુક્કામાં કંપની સરકારના બડેખાંઓએ મુંબઈ સરકારની દરખાસ્તને મંજૂરી આપી. અલબત્ત, શરતો સાથે. મકાન બાંધવામાં બને તેટલી કરકસર કરવી. મકાન બંધાઈ રહે પછી હાલમાં ભાડાની જગ્યામાં કામ કરતી હોય તેવી સરકારી ઓફિસોને ત્યાં ખસેડવી જેથી ભાડાની રકમ બચે. અથવા એડમિરાલ્ટી હાઉસમાં અત્યારે સુપ્રીમ કોર્ટ ભાડાની જગ્યામાં કામ કરે છે તેને ત્યાંથી આ નવા મકાનમાં ખસેડવી. જેથી ભાડાની રકમની બચત થાય. પછી વળી મુંબઈના સાહેબોને બીજો એક તુક્કો આવ્યો. તેમણે લંડનના હાકેમોને લખ્યું કે સુપ્રીમ કોર્ટ ખસેડવાની દરખાસ્ત અંગે અમને હજી સુધી તે કોર્ટ તરફથી કશો જવાબ મળ્યો નથી. એટલે અમે બીજો વિકલ્પ એ વિચાર્યો છે કે ગવર્નર્સ હાઉસને પરળથી ખસેડીને આ નવા મકાનમાં લાવી શકાય. લંડનથી ફરી નનૈયો. હારી-થાકીને મુંબઈ સરકારે લખ્યું કે અમને લાગે છે કે સૌથી સારો રસ્તો એ છે કે એક વાર મકાન પૂરેપૂરું તૈયાર થઈ જાય પછી નક્કી કરવું કે એ કોને માટે અથવા શાને માટે વાપરવું. પછી વળી એક વિચિત્ર દરખાસ્ત પણ રજૂ થઈ. ટાઉન હોલનું મકાન બાંધવા પાછળ જે ખરચ થયો છે તે વહેલી તકે પાછો મેળવવો હોય તો એ મકાનનો ભોંયતળિયાનો અને ભંડકિયાનો ભાગ અફીણ અને કોટનના વેપારીઓને ગોદામ તરીકે ભાડે આપવો!
૧૫ ઓગસ્ટ ૧૮૩૩. ટાઉન હોલના મકાનના બાંધકામ પર દેખરેખ રાખતા લેફ્ટનન્ટ કર્નલ ડિકીન્સને મુંબઈ સરકારને લખી જણાવ્યું કે ટાઉન હોલના મકાનનું બાંધકામ પૂરું થઈ ગયું છે. માત્ર મકાનમાં બે જગ્યાએ આરસની તકતી મૂકવાની બાકી છે. અલબત્ત, એ મૂકવા માટેના દીવાલમાંના ખાંચા પણ તૈયાર છે. મુંબઈના અને લંડનના સાહેબોને શીરાના કોળિયાની જેમ ગળે ઊતરી જાય એવી એક-બે વાત પણ એ પત્રમાં હતી. એક : આ મકાન બાંધવા પાછળ ખરચવા માટે સરકારે જે રકમ મંજૂર કરી હતી તેમાંથી રૂપિયા ૧૨,૯૬૭ની બચત અમે કરી છે. વળી બાંધકામમાં ઈમારતની મજબૂતીને આંચ ન આવે એવી રીતે અમે કેટલીક જગ્યાએ કરકસર કરીને ૨૨,૧૮૫ રૂપિયા અને ત્રણ આના જેટલી રકમ બચાવી છે. ટાઉન હોલનું આ મકાન બાંધવા પાછળ કુ ૬,૫૬,૬૬૯ રૂપિયાનો ખરચ થયો. તેમાંથી ૧,૭૩,૨૦૦ રૂપિયા સરકારે બાંધકામ પોતાના હાથમાં લીધું તે પહેલાં ખરાચાયા હતા. આ ઈમારત માટે કાસ્ટ આયર્નના ૧૬ થાંભલા વિદેશથી મગાવવામાં આવ્યા તેના કુલ ૧૩,૫૩૯ રૂપિયા થયેલા જે ખરચ સરકારને માથે આવ્યો નથી. એટલે કે આ ટાઉન હોલ બાંધવા પાછળ સરકારના ફક્ત ૪,૬૯,૯૩૦ રૂપિયા જ વપરાયા છે. જવાબમાં મુંબઈ સરકારે લેફ્ટનન્ટ કર્નલ ડિકીન્સનો આભાર માન્યો અને તકતી પર લખવાનું લખાણ પણ મોકલી આપ્યું. એ લખાણ સાથેની તકતી પછીથી ટાઉન હોલના મકાનમાં જોવા મળે છે.
એશિયાટિક સોસાયટી ઓફ મુંબઈનો લોગો
હવે થોડી વાત જે સોસાયટી આ મકાનનો મોટો ભાગ વાપરે છે તેને વિષે. ૧૮૦૪ના નવેમ્બરની ૨૬મી તારીખે લિટરરી સોસાયટી ઓફ બોમ્બેની સ્થાપના સર મેકિનટોશે કરેલી તે આપણે અગાઉ જોયું હતું. પછી જેમ જેમ વખત વીતતો ગયો તેમ તેમ પુસ્તકો, હસ્તપ્રતો, નકશા, વગેરેનો તેનો ખજાનો વધુ ને વધુ સમૃદ્ધ થતો ગયો. હવે જઈએ લંડન. ત્યાંની સેન્ટ જેમ્સ સ્ટ્રીટ પર આવેલું એક કાચું-પાકું મકાન. એનું છાપરું ઘાસનું. ૧૮૨૩ના માર્ચની ૧૫મી તારીખે એ મકાનમાં હેન્રી થોમસ કોલબ્રૂકના પ્રમુખપદે એક સભા મળી. તેમાં નક્કી થયું એક સોસાયટીની સ્થાપના કરવાનું. એ સોસાયટીનું નામ રાખ્યું ‘એશિયાટિક સોસાયટી ઓફ ગ્રેટ બ્રિટન એન્ડ આયર્લેન્ડ’. એ પછી ૧૮૩૦માં લિટરરી સોસાયટી ઓફ બોમ્બે લંડનની રોયલ એશિયાટિક સોસાયટીની બ્રાંચ બની અને ‘બોમ્બે બ્રાંચ ઓફ ધ રોયલ એશિયાટિક સોસાયટી’ તરીકે ઓળખાઈ. આઝાદી પછી ૧૯૫૪માં મુંબઈની સંસ્થા લંડનની સંસ્થાથી છૂટી પડી અને ‘એશિયાટિક સોસાયટી ઓફ બોમ્બે’ બની. ૨૦૦૨૨માં ફરી એક વાર તેનું નામ બદલાયું. નવું, હાલનું નામ, ‘એશિયાટિક સોસાયટી ઓફ મુંબઈ’. એક વાત ધ્યાનમાં આવી? માતૃસંસ્થા અને તેની શાખા વચ્ચેનો સંબંધ એક રીતે મા-દીકરી જેવો કહેવાય. અને સાધારણ રીતે દીકરી કરતાં મા ઉંમરમાં મોટી હોય. પણ આ કિસ્સામાં મા — એશિયાટિક સોસાયટી ઓફ ગ્રેટ બ્રિટન એન્ડ આયર્લેન્ડ — કરતાં દીકરી — ‘બોમ્બે બ્રાંચ ઓફ ધ રોયલ એશિયાટિક સોસાયટી’ મોટી ઉંમરની હતી. દીકરીનો જન્મ ૧૮૦૪માં, માનો જન્મ ૧૮૨૩માં.
ટાઉન હોલનાં પગથિયાં પર રાતે અભ્યાસ કરતા વિદ્યાર્થીઓ
અઢારમી સદીમાં પ્રચલિત બનેલી નિઓક્લાસિકલ શૈલીમાં બંધાયેલું ટાઉન હોલનું મકાન ૧૦૦ ફૂટ ઊંચું અને ૨૦૦ ફૂટ પહોળું છે. મુંબઈનાં સૌથી વધુ જાણીતાં એવાં ત્રીસ પગથિયાં ચડીને મકાનમાં દાખલ થવાય છે. મકાનની જમણી બાજુએ અલબત્ત, સ્પાઈરલ પગથિયા છે અને હવે તો લિફ્ટ પણ મૂકવામાં આવી છે. પ્રવેશદ્વાર આગળ તોતિંગ કદના આઠ થાંભલા છે. અહીં આવેલા ‘દરબાર હોલ’માં સોસાયટી તરફથી અવારનવાર પ્રવચનો, પરિસંવાદ, વગેરે યોજાય છે. એ હોલમાં તેમ જ મકાનમાં બીજે સ્થળે પણ આ સોસાયટીના ઘડતરમાં મહત્ત્વનો ભાગ ભજવનાર અંગ્રેજ તેમ જ હિન્દી મહાનુભાવોનાં પૂતળાં કે તૈલચિત્રો મૂકેલાં છે. પણ હા, વીસ હજાર પાઉન્ડને ખર્ચે તૈયાર થયેલાં કોર્નવોલિસ, મિસ્ટર પિટ, અને વેલેસ્લીનાં પૂતળાં ટાઉન હોલમાં ક્યાં ય જોવા મળશે નહિ, કારણ એ ક્યારે ય ત્યાં મૂકાયાં જ નહોતાં! શરૂઆતમાં અલબત્ત, ટાઉન હોલમાં મૂકાયેલાં બધાં પૂતળાં અને તૈલચિત્રો અંગ્રેજોનાં જ હતાં. પણ પછી વખત જતાં ‘દેશી’ વિદ્વાનોને પણ અહીં સ્થાન મળ્યું. તેમાં ડો. ભાઉ દાજી લાડ, પંડિત ભગવાનલાલ ઇન્દ્રજી, જસ્ટિસ કાશીનાથ તેલંગ, ડો. સર જીવણજી મોદી, ડો. રામકૃષ્ણ ભાંડારકર, વગેરેનો સમાવેશ થાય છે. મકાનની જમણી બાજુએ આવેલ સ્પાઈરલ સ્ટેરકેસ પાસેની જગ્યામાં જગન્નાથ શંકરશેઠનું સફેદ આરસનું ભવ્ય પૂતળું પણ મૂકેલું છે.
જગન્નાથ શંકરશેઠનું આરસનું પૂતળું
આ ટાઉન હોલ પારાયણની શરૂઆત આપણે ગયે શનિવારે કવિ દલપતરામના એક પદ્યની શરૂઆતની પંક્તિઓથી કરી હતી. આજે જ્યારે મુંબઈની એક આગવી ઈમારત પાસેથી પસાર થઈએ, અને તેમાં ય સાંજ પછી મોડી રાત સુધી સંખ્યાબંધ વિદ્યાર્થીઓને ટાઉન હોલનાં પગથિયાં પર બેસીને પરીક્ષાની તૈયારી કરતા જોઈએ ત્યારે દલપતરામના પેલા પદ્યની બાકીની પંક્તિઓ યાદ આવે:
હિંમત રાખી હોંશથી, ભીડ્યો છઠ્ઠી વાર,
ધીરજથી જાળે જઈ, પોં’ચ્યો તે નિર્ધાર.
ફરી ફરીને ખંતથી, યત્ન કર્યો નહિ હોત
ચગદાઈ પગ તળે, મરી જાત વણમોત.
એ રીતે જો માણસો, રાખી મનમાં ખંત
આળસ તજી, મે’નત કરે પામે લાભ અનંત.
આપણા આ મુંબઈ શહેરના અનંત લાભોમાંથી બીજા કોઈ લાભની વાત હવે પછી.
e.mail : deepakbmehta@gmail.com
XXX XXX XXX
પ્રગટ : “ગુજરાતી મિડ-ડે”; 29 નવેમ્બર 2025
