જીકુભાનો જેજેકાર
‘લ્યો આ રૂપિયા પાંચસો એક રાખો.’
લાખાએ એક નોટ પાંચસોની અને એક નોટ એકની હાથમાં લીધી. લીધી તો ખરી, પણ લીધા પછી વિચાર આવ્યો કે શું કામે લીધી ? કાંઈ મજૂરી કરી નથી કે નથી આગલો પાછલો કાંઈ હિસાબ બાકી. લીધી શું કરવા?
‘શેના?’ લાખાએ એટલું પૂછ્યું ત્યાં તો આપનાર જણે સામા હાથ જોડ્યા. એટલું જ કહ્યું : ‘બસ, રાજીખુશીથી.’
આ વખતે લાખાએ પૂછ્યું પણ નહીં. વકાસેલા હોઠ કરીને એની સામે જોયું, મતલબ તો એ જ થતો હતો કે રાજીખુશી. પણ શેની ? બકરી વિયાણી છે ?
આપનારે સામું એવું દિલચોર સ્મિત કર્યું કે લાખાના મનમાં એ જ ઘડીએ અજવાળું-ઝોંકાર થઈ ગયું. પોતે ડોસો-ડગરો હોત તો ન થાત. આ તો ૧૯૪૭ની પંદરમી ઑગસ્ટ પછી પચીસ વરસે જન્મેલો જીવ હતો. એને ‘કળીકાળ સર્વજ્ઞ’ કહેવાય. સમજી ગયો કે આ તો ચૂંટણીનો પાગીયો લાગે છે. ગયા વખતેય એ બાપુએ ગામ આખામાં માથાદીઠ સો સો આપ્યા હતા ને સાગમટે ‘મતવાલા’ થઈ ગયા હતા. આ વખતે ભાવ વધાર્યો લાગે છે. મતદીઠ પાચસો-પાંચસો . હા, હા, વળી મોંઘવારી વધી એમ આનાય ભાવ વધે તો ખરા ને ! જો કે, લાખાના મનમાં મરકલું આવી ગયું. સો રૂપિયા લઈનેય પોતે ગયે વખતે ગદ્દારી કરી હતી ને! મત જીકુભાની હરીફ મહિલા-ઉમેદવાર કંકુ કડીયાળીને આપ્યો હતો. જો કે, બાઈ હારી ગઈ. પણ દોઢસો મત ખેડવી ગઈ એથી જીતવા છતાં બાપુ ક્રોધે ભરાણા હતા.‘જેણે ગદ્દારી કર્યાની ખબર પડશે એના સો એ સો સોંસરવા કઢવીશ’ એમ કાબરચિતરી મૂછો ઉપર તા’ દઈને બોલ્યા હતા. પણ બોલ્યા એટલું જ. લાખાનો મોવાળો ય ફરક્યો નહોતો. સોની નોટ હજમ થઈ ગઈ ને મત તો મન પડે એને જ આપ્યો.
‘આ વખતેય….’
‘ના રે’ નોટ દેનાર ટાપક અતિ નમ્ર બનીને બોલ્યો : ‘આ વખતે તો કોઈ દબવણી નહિં, તમતમારે લ્યો પાંચસો સોની નોટ,ખિચ્ચામાં ઘાલો, ને મત મન માને તો જ અમને આપજો.’
લાખો બનાવટી ભોળેભાવે મરક્યો. પૂછ્યું : ‘કેમ એમ ? દુંટી ઉપર રૂપિયા દાબો ને સામે વળતર કેમ નો માગો ?’
‘ચૂંટણીપંચ નડે’…. આવનાર બોલ્યો : ‘ને જીકુભા બાપુને તો તમે જાણોની ! મુદ્દલેય ખોટું કરવાવાળો આત્મો જ ઈ નો મળે. સાચકનો કટકો ને માથે બે ફદીયાં.’
સાચક ! લાખો હસ્યો. જીકુભાબાપુને સાચક ગણવા હોય તો દુનિયા આખીને ‘ખોટક’ ગણાવી પડે. રજવાડા દેશમાંથી ગયા પણ બાપુના દિમાગમાં અકબંધ રહ્યા. એકવાર ડી.એસ.પી. મનજીતસિંગે એમની દારૂની ભઠ્ઠી પર રેડ પાડી ત્યારે બાપુ ધગીને બોલ્યા હતા : ‘અમે અમારું પીવા જોગું ગાળી લઈ એમાં તમને ક્યાં નડ્યા ? તમારે બીજે ઠેર ઠેર ભઠ્ઠીયું નખવવી હોય તો જ આયાંકણે રેડું પાડજો.’ પછી ગજવામાંથી રૂમાલ કાઢીને હોઠ લૂછવા ગયા ત્યાં નોટોની થોકડી હેઠે પડી. ધરાર જાતે ન ઉપાડી. ડી.એસ.પી સાહેબે જ ઉપાડવી પડી. ને બાપુ નીચે પડેલી ચીજને પાછી ઉપાડવાથી પરહેજ કરે એટલે સાહેબે જ રાખવી પડી. જીકુભાબાપુ બોલ્યા : ‘ગૃહઉદ્યોગ પર તો સરકારે રે’મ નજર રાખવી જોવે, શું સમજ્યા !’
આવા સાચક જીકુભા બાપુનો આ નબળો માણસ ચુંટણીપંચથી થરથરતો હતો. લ્યો બોલો. લાખો રાજી થયો. પાંચસોની લીલી નોટ ગડીવાળીને પાછા આપવા જતો હતો ત્યાં વળી પેલો મચ્છર બોલ્યો : ‘બાપુ વગર પ્રચારે આ વખતે જીતવાના છે. એવી આગમવાણી ગુરુ સબળાનંદે ભાખી છે. એની ખુશાલીમાં આ પહેલેથી બક્ષીસ આપે છે. લઈ લેવાય. રૈયતની ફરજ છે. રાજના લાડુય ખાઈ લેવા ને લપાટેય ખાઈ લેવી.’
વગર પ્રચારે ? લાખાના મનમાં સવાલ થયો. ભાષણબાષણેય નથી ! એમ તે કાંઈ હાલતું હશે?
‘ભાષણથી એમ જીતાતાં હોત તો બાપુ પ્રજાનાં કામ નો કરતા હોત. બાપુ સમજે છે કે ભલાઈ બોલે છે. ભાષણ નહીં. લે હવે’ ક્યારનોય આ લપ્પનછપ્પન શું કર છ ?’ કોંટાકોંટા દાઢીવાળો કંટાળ્યો હતો. તે જરી અવાજ ઊંચો થયો. ‘ક્યારનોય ભેજામારી શું કરશ ? લઈ લે ને ! તને કોઈ ઘાણીએ ઘાલીને તેલ નથી કાઢવાનું. લખમી કપાળે ચાંદલો કરવા આવે છે તંયે વરી ! ખસલેલ બળદની જેમ ભોંડુ હલાવશ ? લઈ લે. લઈ લે. મારે હજુ પચ્ચાસ પંચાવન ઉંબરા ટોચવાના છે.’
‘કેમ પંચાવન જ ?’ લાખે પૂછ્યું : ‘ગામમાં તો નવસે ઘર છે. પંચાવન સિવાય બીજાના કપાળ કોરા રાખશો ?
“અરે,મારા જેવા બીજા વીસ પચ્ચીસ જણ નીકળ્યા છે.’ આવનાર એકાએક ‘જનાર’ થઈ ગયો. એણે પગ ઉપાડ્યા. ‘ઘર દીઠ પાંચસો આપવા એટલે આપવા. જીકુભા બાપુનો હુકમ એટલે હુકમ !”એમ બોલીને પગ ઉપાડતા વળી ભખ્યો, ‘સાંજે પડ્યે સંજવારી પૂરી તો કરવી પડશેને કોડા !’
‘કોડા’ શબ્દ લમણે વાગ્યો પણ ખિચ્ચામાં પડેલી લક્ષ્મીએ મલમ લગાડ્યો હશે ! હશે ! માણસ રૂપિયા આપીને ગાળ આપે તો વાંધો નથી. ગાળ દીઠ પાંચસોની પટ્ટી! ખોટું નથી. આ હિસાબે આવડો આ જો ગાળની હેલી વરસાવે તો બખ્ખા થઈ જાય. પછી મનમાં બોલ્યો “તું તારે રૂપિયા ભેળી ગાળેય આપતો જા. મત તો અમારી મરજી પડે એને જ આપીશું. અરે કાળા ચોરને આપશું. પણ જીકુભા બાપુને તો નહીં. નહીં ને નહીં જ.” લાખાએ મનોમન દાંત ભીસ્યાં.
જનારને બીજી ડેલીમાં ગરતાં લાખાએ જોયો ને ફરીવાર મરકલું આવી ગયું. ગયા વરસે જ જીકુભા બાપુએ એક રાંડીરાંડને મરવી નાખી હતી. તાજું જ છે. તું તારે રૂપિયાથી આંગણે આંગણે રંગોળી કરતો જા. એકેય મત તને મળે તો કે’જે. બધાય મારા વા’લીડા મારી જેમ વિચારતા હશે. મતદાન કે દિ’ છે? કાલ ને ? બસ, ત્યારે ચાર દિ’માં દૂધનું દૂધ ને પાણીનું પાણી થઈ જશે. આ વખતે જીકુભા ફાકીબુકડો ભરે એમ નથી. સારું છે કે ચુંટણીવાળાઓએ મતદાનની પદ્ધતિ ગુપત રાખી છે. ડાબાનું કર્યું જમણો હાથ ન જાણે. આંગળીએ ટિપકી થાય. એમાં થોડું છાપેલું હોય છે કે કોના નામ પર ચોકડી મારી !
લાખો ઘરમાં જઈને ઘડી આડે પડખે થયો ત્યાં ચોકમાં બોલાશ સંભળાયો. ચંપલ પહેરતા કે ચોકમાં આવ્યો તો એના જેવા ત્રીસ પાંત્રીસ જણા ભેગા થઈ ગયેલા. લગભગ સૌ એક મતના થયા જીકુભાના રૂપિયા લઈ લેવા પણ મત એના વિરોધીને આપવો. ડોળા કાઢે તો કહેવું કે બાપુ જોઈ લ્યો કાળી ટીપકી. મત તો તમને જ આપ્યો હોય ને !
લાખા અને એના ભાઈબંધોએ પરસ્પર તાલીપ્રદાન કર્યું. જમ જેવા જીકુભાને આપણે આવી રીતે ભૂતી પાઈ દેશું.
મતદાનને દિવસે લાખો અરિસામાં જોઈને ચોગઠું ઠાકઠીક કરતો હતો. ઘરવાળી અને મોટો છોકરોય બહાર વાટ જોઈને તૈયાર ઊભા હતા. કેન્દ્ર ક્યારનુંય ખૂલી ગયું હતું. મતપેટીઓ સીલબંધ હતી એમ પરસોત્તમ આવીને કહી ગયો હતો. પોલિસ બંદોબસ્ત જડબેસલાક ! કોઈથી કોઈ ચેડાં થાય એમ ન મળે. આવું ચુંટણીપંચ જો દેશને દસ વરસ લગી મળે તો બધી ગડબડ સડબડ, આડાઅવળી,ભ્રષ્ટાચાર કુષ્ટાચાર બંધ થઈ જાય.
વિચાર કરતો હતો ત્યાં જ બારણામાં એક મૂછ્છડ દેખાયો. લાખો સમજી ગયો. જીકુભાનો જ માણસ, બરકવા આવ્યો લાગે છે.
પણ આવનારની આંખમાં લાલ દોરા હતા. આવતા વેંત કરડાકીથી પૂછ્યું : ‘ક્યાં ઉપડ્યા સાગમટે ?’
‘કેમ ?’ લાખાને નવાઈ લાગી. આમ કાં પૂછે ? કેમ જીકુભા બાપુના રૂપિયા ખાધા છે. મતદાન કરવા નહીં જાંઈ ?’
‘હવે મતદાનની સગલી !’ આવનારે હાથમાંની ગુપ્તી ઊંચી કરી મ્યાનમાં બહાર કાઢીને ચમકાવી “નથી જવાનું ક્યાંય ?’
‘કેમ ?’ લાખાએ ભવા સંકોચ્યા.
‘કેમ શું ? સામાવાળો બોલ્યા : ‘ખબરદાર ઘરની બહાર કોઈએ પગ દીધો છે તો !આ સગી નહીં થાય સમજ્યો ! રૂપિયા દાબી ગયો છે તે શું આવી દગલબાજી કરવા ?’
‘દગલબાજી ? દગલબાજી અમે ક્યાં કરી ? હજુ તો મતદાન કેન્દ્રનું મોઢુંય ભાળ્યું નથી ત્યાં ?’
‘ભાળવાનું પણ નથી. બધા ઘરમાં જ બેસી રે’જો.’
‘મત નથી જોતા ?’
‘જીકુભાબાપુ કોઈનું આપેલું કાંઈ લેતા નથી. મત પણ નહીં.’
‘સમજ્યો નહીં’ લાખો બોલ્યો.
‘એમાં સમજવાનું શું છે ?’ ગુપ્તીવાળો બોલ્યો : ‘સમજણ તો તેં બાપુ પાસે ગિરવે મૂકી છે. ભૂલી ગયો ?’
ખરેખર ન સમજાણું. પોતે મત આપવા નહીં જાય. એમ આખા ગામને આવડા આ પાગીયાઓ રોકશે તો પછી મતપેટી ખાલી નહીં રહે ? જીકુભા બાપુનું ભવન ફરી ગયું લાગે છે. આપણા ઘરમાં પૂરાઈ રહેવાથી કાંઈ એમને મત મળી જવાના છે ?
પણ જીતી ગયા. અંતે જીકુભાબાપુ જંગી બહુમતિથી ચૂંટાઈ આવ્યા. એમનું વિજયસરઘસ નીકળ્યું ત્યારે લાખો ય એમાં સામેલ હતો. એણે જોયું તો આખા ગામમાંથી કોઈની પણ આંગળી પર કાળી ટિપકી નહોતી !
આમ કેમ ? એણે એક જાણકાર માણસને પૂછ્યું તો એણે ડાચીયું કર્યું : ‘આંગળીયું ભલે કોરી રહી પણ મતદાર યાદીમાં તો એકે એક નામ સામે ચોકડી છે ને ! આ ગામમાં નેવું ટકા મતદાન છે બુડથલ!’
‘પણ એ કેવી રીતે બને ?’ લાખાએ પૂછ્યું : ‘સૌને જીકુભા બાપુએ ઘરમાં ગોંધી રાખ્યા’તા સાંજ લગી.’
‘અઘરા કામ તો અમિતાભ બચ્ચનેય ડુપ્લીકેટ આર્ટિસ્ટ પાસે કરાવે છે.’ પેલાએ જવાબ આપ્યો : ‘જીકુભા બાપુ તો પોતાના બાપાનોય ડુપ્લીકેટ શોધી લાવે એમ છે. તારાં જેવા બસોપાંચસો ગામડિયાને ગોતવા એ તો કંઈ અઘરી વાત છે ?’ આટલું બોલ્યા પછી એણે ‘હેં હ….’ એમ તુચ્છકારપૂર્વક હોઠ મચકોડ્યા.
ત્યાં તો ‘જીકુભાબાપુની જે’ના પોકાર કાને પડ્યા ને લાખાના મગજમાંથી વિચારોનો કચરો સાફ થઈ ગયો.
એ પણ જોરથી રોબોટની જેમ હાથ ઊંચા કરીને બોલ્યો ‘જીકુભા બાપુની જે….
http://zabkar9.blogspot.in/2012/12/blog-post.html
ગાંધી આપણા સાહિત્યને, આપણી આખી સંસ્કૃતિના સારને કોસિયા સુધી, સામાન્યજન સુધી પહોંચાડવા માગતા હતા. સામાન્યજન સુધી કઈ ભાષા, કયું સાહિત્ય પહોંચે? માત્ર સરળ ભાષા? પ્રોઢ શિક્ષણ સારુ ભાષાને સરળ બનાવીને તૈયાર કરેલું સાહિત્ય કે સામાન્યજન સુધી પહોંચતું નથી? અને કબીર, જ્ઞાનેશ્વર, ત્યાગરાજ અને નરસિંહની ભાષા હંમેશાં સરળ નહોતી, છતાં એ કેમ સામાન્યજન સુધી પહોંચી? કારણ એમની વાણી માત્ર સરળ ભાષા નહોતી, સરળ દયની ભાષા હતી. ઋજુ દય ઉપર ઝિલાયેલું જ્ઞાન ઋજુ દયના સામાન્યજન સુધી પહોંચે છે. સામાન્યજન સુધી પહોંચવા માત્ર ભાષાને જ નહિ, અંતરને સ્વચ્છ કરવાની જરૂર હોય છે. કોસિયા પાસે પહોંચનાર સાહિત્ય માત્ર કોસના દોરડા સુધી જ પહોંચનાર નહિ, પણ કોસિયાના અંતરને સીંચનાર હોવું જોઈએ.