રાજ ગોસ્વામી
ભારતની સાંસ્કૃતિક પરંપરામાં ઇતિહાસને સાચવી રાખવાની ખાસ રુચિ કે વૃત્તિ નથી એ આરોપ નવો નથી અને તેના પુરાવા અવારનવાર મળતા રહે છે. દાખલા તરીકે, ગયા વર્ષે એક સમાચાર આવ્યા હતા કે ભારતની પહેલી બોલતી હિન્દી ફિલ્મ સાથે જોડાયેલી એક માત્ર ચીજ સાડી વેચવાની એક દુકાનમાં કાટ ખાતી મળી આવી હતી.
એ ફિલ્મનું નામ ‘આલમ આરા’ (વિશ્વનો પ્રકાશ) છે અને એ ચીજનું નામ છે બેલ એન્ડ હોવેલ ફિલ્મ પ્રિન્ટીંગ મશીન. 1931માં બનેલી આ ફિલ્મની પ્રિન્ટ આ મશીન પરથી કાઢવામાં આવી હતી. આ ફિલ્મ સાથે જોડાયેલી તમામ ચીજો અને તેની પ્રિન્ટ સાવ જ ખોવાઈ ગઈ છે. એના થોડા ઘણા ફોટા અને એક આ મશીન જ બચ્યું છે.
સૌતિક બિશ્વાસ નામના પત્રકારે 2022માં, બી.બી.સી. પર એક અહેવાલ આપ્યો હતો કે ‘આલમ આરા’ના નિર્દેશક અરદેશિર ઈરાની આ મશીન લાવ્યા હતા. મુંબઈમાં ફિલ્મ સ્ટુડીઓ અને લેબોરેટરી ચલાવતા નલિન સંપત નામના એક બિઝનેસમેનના દાદાએ 1962માં 2,500 રૂપિયામાં આ મશીન ખરીદ્યું હતું. 2000ની સાલ સુધી તેઓ આ મશીન પર ફિલ્મ્સ ડિવિઝનની ફિલ્મોની પ્રિન્ટ કાઢતા હતા. એ પછી ડિજિટલ ફિલ્મોની ટેકનોલોજી આવી તે પછી મશીન નવરું થઇ ગયું.
અહેવાલ પ્રમાણે, મુંબઈમાં ફિલ્મ હેરિટેજ ફાઉન્ડેશન ચલાવતા શિવેન્દ્ર સિંહ ડુંગરપુર નામના ફિલ્મ મેકર અને રીસ્ટોરર છેલ્લા એક દાયકાથી ‘આલમ આરા’ની કોપી શોધતા હતા. ફિલ્મ તો ન મળી પણ અકસ્માતે આ મશીન મુંબઈના દાદર વિસ્તારમાં પેઠણી સાડીઓની દુકાનમાંથી મળી આવ્યું હતું. આ દુકાન અગાઉ સિને ફોટો કેમિકલ વર્કસ તરીકે ઓળખાતી હતી. નલિન સંપત તેના માલિક હતા. તેમના દાદા દ્વારકાદાસ સંપત કોહીનૂર ફિલ્મ કંપનીના સ્થાપક હતા.
મજાની (કે દુઃખની?) વાત એ છે કે અરદેશિર ઈરાની જે વખતે મુંબઈમાં ‘આલમ આરા’ બનાવી રહ્યા હતા ત્યારે તેમનો સ્ટુડીઓ ઈરાની ભાષામાં ‘લોર ગર્લ’ નામની પહેલી બોલતી ફિલ્મ બનાવી રહ્યો હતો. આ ફિલ્મમાં ‘આલમ આરા’ના જ બેકગ્રાઉન્ડ એકટરો અને કપડાં વાપરવામાં આવ્યાં હતાં. ડુંગરપુરે બી.બી.સી.ને કહ્યું હતું કે, “ઈરાનની આર્કાંઇવ્સમાં ‘લોર ગર્લ’ ફિલ્મ સચવાયેલી પડી છે, પણ ભારતમાં ‘આલમ આરા’ ખોવાઈ ગઈ.”
1886માં, પૂણેના પારસી પરિવારમાં જન્મેલા અરદેશિર ઈરાની મોટા થઈને અમેરિકાના યુનિવર્સલ સ્ટુડીઓના પ્રતિનિધિ બન્યા હતા અને મુંબઈમાં એલેકઝાન્ડર સિનેમા ચલાવતા હતા. એમાંથી જ તેમણે ફિલ્મ બનાવવાની કળા-કારીગરી આવડી હતી. 1917માં તેમણે પહેલી મૂંગી ફિલ્મ ‘નળ દમયંતી’ બનાવી હતી. એ અનુભવ પરથી તેમણે 1922 અને 1924માં બે ફિલ્મ કંપનીઓ ભાગીદારીમાં સ્થાપી હતી.
1925માં તેમણે પોતાની સ્વતંત્ર પ્રોડક્શન કંપની ‘ઈમ્પીરિયલ ફિલ્મ્સ’ સ્થાપી હતી. આ કંપની 62 ફિલ્મો બનાવવાની હતી. છ વર્ષ પછી, તેમની આ કંપનીએ સાઉન્ડ ટેક્નોલોજીનો ઉપયોગ કરીને પહેલી બોલતી ફિલ્મ ‘આલમ આરા’ બનાવી. ફિલ્મ 14 માર્ચ 1931ના રોજ રિલીઝ થઇ હતી.
તેમાં એક રાજા અને તેની બે ઝઘડાખોર રાણીઓની વાર્તા હતી. એમાં એક ફકીર ભવિષ્યવાણી કરે છે કે એક રાણી રાજાનો વારસદાર પેદા કરશે. ગુસ્સામાં આવેલી બીજી રાણી રાજાના મંત્રીને પ્રેમ કરવા લાગી જાય છે, પણ મંત્રી તેનો ઇનકાર કરે છે એટલે રાણી તેને કારાવાસમાં નાખી દે છે અને તેની પુત્રી આલમ આરાને દેશ નિકાલ કરી દે છે. આલમ આરા મોટી થઈને પછી આવે છે અને રાજકુમારના પ્રેમમાં પડે છે. બંને રાણીનાં કરતુત ઉઘાડાં પાડે છે અને મંત્રીને છોડાવે છે.
મૂળમાં, 1929માં અમેરિકામાં ‘શો બોટ’ નામની એક આંશિક રીતે બોલતી ફિલ્મની વાર્તા પરથી મુંબઈના નાટકકાર જોસેફ ડેવિડે એ જ નામનું એક નાટક બનાવ્યું હતું. તેના પરથી પ્રેરાઈને ઈરાનીએ ‘આલમ આરા’ બનાવી હતી.
ફિલ્મમાં, માસ્ટર વિઠ્ઠલ નામના એક્ટરે રાજકુમારનો, ઝુબેદા નામની એક્ટ્રેસે આલમ આરાનો, પૃથ્વીરાજ કપૂરે મંત્રીનો, બિબ્બોએ આલમ આરાની બહેનપણીનો અને મુહમ્મદ વઝીરે ફકીરની ભૂમિકા કરી હતી. ફિલ્મમાં 7 ગીતો હતાં. એમાંથી બે ગીતો ‘દે દે ખુદા કે નામ પે પ્યારે’ લોકપ્રિય થયું હતું, જે મુહમ્મદ વઝીરે ગાયું હતું.
કહેવાય છે કે પૃથ્વીરાજ કપૂર મુંબઈ આવ્યા પછી અરદેશિર ઈરાનીને મળવા સ્ટુડિયો પર ગયા હતા. ત્યાં તેમણે અફઘાન ગાર્ડ સાથે રાત પસાર કરી હતી. સવારે અરદેશિર ઈરાનીએ જોયા તો તેમને આ ઊંચો-ગોરો પઠાણ ગમી ગયો હતો અને ‘આલમ આરા’માં ભૂમિકા આપી હતી.
તે વખતની સાઉન્ડ ટેક્નોલોજી આજની સરખામણીમાં બાળ-રમત જેવી હતી. તે વખતે રેકોર્ડિગનાં સાધનો ન હતાં, એટલે એક્ટરો સંવાદ બોલતી વખતે તેમના ખિસ્સામાં માઈક્રોફોન મૂકી રાખતા હતા. બીજું, ફિલ્મનું શુટિંગ મુંબઈની મેજેસ્ટીક ટોકીઝમાં કરવામાં આવ્યું હતું. ત્યાં લોકલ ટ્રેનની અવરજવર રહેતી હતી. એ ટ્રેનોનો અવાજ ન આવે તે માટે ફિલ્મને મધરાત પછી 1થી 4 વચ્ચે શૂટ કરવામાં આવી હતી.
ઈરાનીએ એક જૂના ઇન્ટરવ્યૂમાં કહ્યું હતું કે તેમણે મુંબઈ આવેલા એક વિદેશી નિષ્ણાત મી. ડેમિંગ પાસેથી સાઉન્ડ રેકોર્ડિંગની પાયાની તકનીક શીખી હતી. આ ડેમિંગ પ્રોડ્યુસરો પાસેથી એક દિવસના 100 રૂપિયા લઈને સાઉન્ડ રેકોર્ડ કરી આપતા હતા. એ જમાનામાં 100 રૂપિયા મોટી રકમ હતી એટલે ઈરાનીએ કરકસર કરવા માટે જાતે જ ફિલ્મનું રેકોર્ડિંગ કરવાનું નક્કી કર્યું હતું.
ફિલ્મ રિલીઝ થઇ ત્યારે તેની અંગ્રેજી જાહેરખબરમાં એક લાઈન લખવામાં આવી હતી – ઓલ લિવિંગ. બ્રીધિંગ. હન્ડ્રેડ પરસેન્ટ ટોકિંગ. હિન્દીમાં લખવામાં આવ્યું હતું – 78 મુર્દે ઇન્સાન ઝિંદા હો ગયે. ઉનકો બોલતે દેખો. તેનો અર્થ એ હતો કે 78 એક્ટરોએ ‘આલમ આરા’માં તેમનો અવાજ આપ્યો હતો.
બોલતી ફિલ્મની વાત જ નવી હતી એટલે ‘આલમ આરા’ સફળ રહી અને તેનાથી પ્રેરાઈને ઈરાનીએ ઘણી બોલતી ફિલ્મો બનાવી. 1937માં તેમણે ‘કિસાન કન્યા’ નામની પહેલી રંગીન ફિલ્મ બનાવી હતી. ડુંગરપુર કહે છે, “હિન્દી ફિલ્મોમાં બોલતી ફિલ્મોની અસાધારણ શરૂઆત કરનાર આ ફિલ્મની એક પણ નકલ આપણે સાચવી શક્યા નથી તે દુઃખદ વાત છે. તાજમહેલની જેમ તેની જાળવણી થવી જોઈતી હતી.”
સૌતિક બિશ્વાસ પેલા અહેવાલમાં લખે છે કે 1912 અને 1931 વચ્ચે બનેલી 1,138થી વધુ મૂંગી ફિલ્મોનો અત્તોપત્તો નથી. પૂણેની ફિલ્મ ઇન્સ્ટિટ્યૂટમાં આમાંની 29 ફિલ્મો સચવાઈ છે. આપણી એટલી બેદરકારી છે કે આ ફિલ્મોની પ્રિન્ટ્સ અને નેગેટિવ્ઝ દુકાનોમાં, ઘરોમાં, ભોંયતળિયે, વખારોમાં અને થાઈલેન્ડનાં સિનેમા ઘરોમાં રખડતી મળી હતી. ફિલ્મસર્જક મૃણાલ સેન 1980માં એક ફિલ્મનું શુટિંગ કરતા હતા ત્યારે જૂની બંગાળી બોલતી ફિલ્મની પ્રિન્ટ એક જૂનાં મકાનમાંથી મળી આવી હતી.
મુંબઈમાં ફિલ્મ પ્રોપ્સ વેચવાનું કામ કરતા શહીદ હુસેન અન્સારી પાસે ‘આલમ આરા’ની એક બૂકલેટ છે. તેમણે બી.બી.સી.ને કહ્યું હતું, “અમારી પાસે આ 60 વર્ષથી છે. મેં સાંભળ્યું છે કે ફિલ્મની આ એક જ ચીજ બચી છે. આવી ચીજોનું શું મૂલ્ય છે એ કોઈએ ખબર નથી.”
(પ્રગટ : ‘સુપરહિટ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, “સંદેશ”; 03 મે 2023)
સૌજન્ય : રાજભાઈ ગોસ્વામીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર
