સમજદાર મનુષ્યો સમજે છે કે આ કોરોનાકાળ ખરેખર મુશ્કેલ છે. હું એમની આગળ મારું એક નમ્ર મન્તવ્ય મૂકું છું કે મુશ્કેલ છે એ તો બરાબર પણ માણસજાત એક એવા સમયમાંથી ગુજરી રહી છે જેને પરિવર્તનકાળ કહેવો જોઈશે. એટલું જ નહીં, એને આવી રહેલા બહુ મોટા બદલાવનો સમય કહેવો જોઈશે. સૂચવાય છે એમ કે કોરોના છે ત્યાં લગી અને જાય પછી તો ખાસ, માણસે બદલાઈને જુદી જ રીતે જીવતાં શીખવું પડશે.
આ દુ:સમયને અનુભવતાં, મને એક સમાન્તર વિચાર એ આવે છે કે માતૃભાષા ગુજરાતી પણ એક બહુ મોટા પરિવર્તનકાળમાંથી ગુજરી રહી છે. ગુજરાતી મરી રહી છે એમ કહેવું એ એક ભાવના છે. ભાષાવિજ્ઞાન વિજ્ઞાન છે એટલે એમાં ભાવનાઓને ઝાઝું સ્થાન નથી.
કહેવું તો એ જોઈએ કે આ બદલાવનો સમય છે તેથી ગુજરાતીનું ખરા શિક્ષિતો વડે સચવાયેલું શુદ્ધ રૂપ ઝડપથી વેરવિખેર થઈ રહ્યું છે. એની જાળવણી કરનારા ઘટવા લાગ્યા છે. બદલાવ વિકસે તો એક એવો દિવસ આવે જ્યારે જાળવણી કરનારાઓને જ ખોટા ગણવામાં આવે ! ઊંધું સમજાય કે ભાષા-સંરક્ષણનો પુરુષાર્થ કર્યો તે વ્યર્થ હતો !
મોટા ભાગના ગુજરાતીઓ શબ્દપ્રયોગો ભૂલવા માંડ્યા છે. એમનું શબ્દભંડોળ ગરીબડું દીસે છે. એમનામાં અતિ વેગે માતૃભાષાનો હ્રાસ થઈ રહ્યો છે. કેટલીયે વ્યક્તિઓ એ હ્રાસનો ભોગ બની રહી છે. ભાષાના તન્ત્રને વિશેનો પ્રેમ અને તેથી નીપજતો ભાષિક લગાવ બહુ ઓછાઓમાં બચ્યો છે. ખાસ તો, ભણેલાગણેલા શહેરીજનો જાણ્યે-અજાણ્યે ભાષાકીય બેદરકારી દાખવી રહ્યા છે – જેને અંગ્રેજીમાં લિન્ગ્વિસ્ટિક નૅગ્લિજન્સ, ડિસ-રીગાર્ડ કે લૅક્સિટી કહી શકાય.
ભાષા-હ્રાસ
Pic courtesy : SlideShare
આપણે રોજે રોજ જોઈએ છીએ કે શિક્ષિતો અને કેટલાક સાહિત્યકારો જોડણી બાબતે ઉદાસીન થતા જાય છે. કોઈ તો વળી અવળું પૂછે છે કે જાણકારો જો સુધારીને વાંચી લે છે, તો પછી તકલીફ શું છે? લોક એમ પણ કહે છે કે જોડણીની ચિન્તા છોડો, લખાણમાં મૂકેલી વાતો જો સમજાય છે, તો બસ છે !
આમાં, યોગ્ય શબ્દની પસંદગી, સરખી વાક્યરચના, વિરામચિહ્નવિનિયોગ, વગેરેની સમુચિતતા તો બહુ દૂરની વાત બની જાય છે, કેમ કે ભાષિક લગાવ નામનું મૂળ જ ન હોય તો શાખા ક્યાંથી હોય !
કેટલાક શિક્ષિતો અને સારા લેખકો પોતાની વાતોમાં કહેવતો રૂઢિપ્રયોગો અને અલંકારો પ્રયોજતા હોય છે. વાતને અસરકારક બનાવવા તેઓ ‘અજાગલ ન્યાય’ કે ‘સ્થાણુખણન ન્યાય’ જેવી ન્યાયોક્તિઓ પણ દાખલ કરતા હોય છે. વાર્તાસર્જકો ગદ્યની મોહિની વડે અને કવિઓ પદ્યલયની મધુરતા વડે કલા સિદ્ધ કરતા હોય છે.
એ સૌ શબ્દસ્વામીઓ સ્ટુપિડ આ જિન્દગીને બે ઘડી માટે જીવવા જેવી બનાવી આપે છે. પણ એ બધું રૂડું ને રૂપાળું હવે ગઈકાલની વાત લાગવા માંડ્યું છે. શાખા ન હોય પછી પાન, ફૂલ ને ફળ ક્યાંથી હોય.
પ્રશ્નો આ છે : બદલાવના આ સમયગાળા દરમ્યાન કે નજીકના ભવિષ્યમાં નવું કે જુદું જોડણીતન્ત્ર રચાશે? અરબી-ફારસી મૂળના કે સંસ્કૃત તત્સમ શબ્દો ઓછા થઈ જશે? દેશ્ય અને તળના શબ્દ બચશે? નવા શબ્દો નીપજી આવશે? નવું કે જુદું વાક્યતન્ત્ર ઘડાશે? ત્યારે ગદ્ય કેવું હશે? ત્યારે પદ્ય કેવું હશે? ત્યારે ભાષા અને મનુષ્યજીવન વચ્ચે ચિર કાળથી જે સમ્બન્ધ દૃઢ થયેલો છે તે કેવુંક રૂપ લેશે?
સાયન્સ ફિક્શનના નવલકથાકારોએ નૉંધ્યું છે કે અંગ્રેજી ભાષા કઠિન અને અતાર્કિક છે. વિજ્ઞાનીય નથી. કાર્યક્ષમ નથી. તેઓ ‘ફ્યુચરિસ્ટિક હ્યુમન લૅન્ગ્વેજ’ શોધી રહ્યા છે. તેઓ ‘અલ્ટ્રા-લૉજિકલ યુનિવર્સલ લૅન્ગ્વેજ’-ની પૂર્વધારણા બાંધી રહ્યા છે. તેઓએ ‘લીગ લૅટિન’ ‘ઍન્ગ્લિક’ ‘બેઝિક’ ‘ઇન્ટરલૅક’ ટ્રિપ્લાનેટેરિયન’ જેવાં નામાભિધાન પણ કર્યાં છે.
ભવિષ્યની માનવભાષા વિશે હું એથી વિશેષ કશું જ જાણતો નથી. પરન્તુ મનુષ્યભાષાને ભાષાવિજ્ઞાન એક અતૂટ રૂઢિ – અન્બ્રેકેબલ ટ્રેડિશન – ગણે છે તે જાણું છું ને તેથી મારાથી કહી શકાય છે કે ભાષા અને જીવન વચ્ચેના સમ્બન્ધનો સર્વનાશ નહીં થાય. અને, મનુષ્યભાષાના ઉદ્ભવમાં ભાષાવિજ્ઞાન યદૃચ્છા – આર્બિટ્રરિનેસ – જુએ છે તેથી મારાથી કહી શકાય છે કે એ સમ્બન્ધ નવા કે જુદા રૂપે પણ અવશ્ય સરજાયો હશે.
ઉત્તર કોરોનાકાળે આપણે માસ્ક પ્હૅરતા થઈ ગયા હોઈશું. પ્રાચીનો કરતા એમ બ્હારથી ઘરે પ્હૉંચ્યા પછી, સૌ પહેલાં હાથ-મૉં ધોઈ લેશું. ન્હાઈ લેશું. ગમે એ ઘડીએ વ્હાલા થવા એકમેકને ભેટશું નહીં. પરદેશી ફિલમોની અસરમાં આવી જઈને મન ફાવે એ સ્થળે કિસ કરવાની જોબનાઈ દાખવશું નહીં. જાહેરમાં થૂકશું નહીં, પેશાબના તો વિચારને પણ જંગાલિયત ગણશું. આ જ રાહે, બને કે આપણી ઇચ્છાએ કે અનિચ્છાએ આપણી ભાષિક વર્તણૂકો પણ બદલાઈ જશે. નવી જોડણી કે ભાષા માટેનું નવું કંઈપણ શોધાયું હશે તેનો આદર કરતા હોઈશું, પ્રેમથી તેને આચરણમાં મૂકતા હોઈશું.
પણ એ નવ્ય બધું થાય ત્યાં લગી જે કંઈ ભુલાઈ ગયું છે તેને યાદ તો કરી જ શકાય છે. પ્રિયા છોડી ગઈ હોય પણ તેની સાથેનો આહ્લાદક સમય યાદ કરવાથી કેટલું સારું લાગે છે ! જીવન જીવવા જેવું લાગે છે. કોરોના-સંકટ વચ્ચે આપણાથી કેટલીયે ચીજો ભુલાઈ ગઈ છે તેમ આપણાથી કેટલા ય શબ્દપ્રયોગો ભુલાઈ ગયા છે, પણ યાદ કરવાથી સારું લાગે છે.
જેમ કે, આ દૃષ્ટાન્તો જુઓ —
: એ તો મને તે દિવસથી ‘અક્કારો પડી ગયો’ છે : મારા ‘નાકનો’ સવાલ છે : ‘ભૂલ્યા ત્યાંથી ફરી ગણો’ : એનો મારા માટેનો પ્રેમ હવે ‘ડચકાં ખાય’ છે : રોગ ‘કૂદકે ને ભુસ્કે' આગળ વધી રહ્યો છે : ‘લમણાંઝીક’ છોડો : ‘ભડભડિયો’ છે : ‘વલકુડો’ છે : ‘બુડથલ’ છે : ‘લડવાડિયો’ છે : ‘ગગો’ છે : ‘ચાંપલી’ છે : ‘છીછરી’ છે : ‘વંઠેલી’ છે : 'વઉલી' રમાડે છે : અરે, નાનું ‘ઢીમું’ તો છે, મટી જશે ! : શી ‘મૉકાણ માંડી’ છે ! ‘ફૂટલા નસીબનો’ છે : 'વહુઘેલો' છે : હવે બરાબ્બરનો ‘હલવાયો’ છે : ‘સફાળો બેઠો થઈ ગયો’ : ‘ભેદી’ છે : એ કુટુમ્બનો વિશ્વાસ નહીં, ‘નાગું વાજું’ છે : આવું કરાય? ’છી ગંધાય’ છે? : એનું ‘ઠેકાણું’ નહીં, ‘છટકેલ’ છે : એને તો ‘છીંડાં શોધવા’ સિવાયનું બીજું આવડે છે શું? : સાહેબે એને એવો તો ‘લબડધક્કે લીધો’ કે ન પૂછો વાત : એ પછી એ ‘ડોકાતો’ નથી : 'માવડિયો' છે : કરી કરીને હવે કેટલો ‘ઢાંકપિછોડો’ કરશો? : ‘દાંતિ યાં’ ન કર, સીધું બોલ : ‘હતપત’ બહુ કરે છે : સાલાના ‘પૂઠિયાં’ ભાંગી નાખીશ : તે દા’ડાની એ બહુ ‘ફૂંગરાય’ છે : એ તો ‘લૂલી હલાવી જાણે’ છે : એ તો મારા ‘હૈયાનો હાર’ છે : વગેરે.
આ કે આવા ભુલાઈ ગયેલા પ્રયોગો તમે પણ અહીં મૂકો. આજકાલની આપણી વાતોમાં પ્રયોજવા માંડીશું તો કોરોના-વૅક્સીન કરે છે એવા ભાષિક ફાયદા જરૂર થવા માંડશે; પ્લીઝ શરૂ કરો.
= = =
(October 17, 2021: USA)
