નેહા શાહ
૨૧ નવેમ્બરે સરકાર તરફથી નવી શ્રમ સંહિતાની જાહેરાત થઇ. પહેલા ૨૯ જેટલા અલગ અલગ શ્રમ કાયદા હતા. આટલા બધા કાયદા હોવાને કારણે કાનૂની પ્રક્રિયા જટિલ બનતી હતી. કાયદાને સરળ બનાવા માટે જૂના કાયદાઓને અલગ રીતે ગોઠવીને નવા કાયદામાં ચાર સંહિતા(કોડ)માં ગોઠવવામાં આવ્યા છે. ૨૦૧૯થી શ્રમ કાયદામાં ફેરફાર કરવાની પ્રક્રિયા શરૂ થઇ ગઈ હતી. વેતન સંહિતા (2019), ઔદ્યોગિક સંબંધ સંહિતા (2020), સામાજિક સુરક્ષા સંહિતા (2020) અને વ્યવસાયિક સુરક્ષા, સ્વાસ્થ્ય અને કામ કરવાની શરતો સંહિતા (2020)ને પાંચ વર્ષ પહેલા સંસદ દ્વારા મંજૂરી આપવામાં આવી હતી. જેને ૨૧મી નવેમ્બરે ઔપચારિક રીતે અમલમાં મૂકવામાં આવી. ઘણા કાયદા અંગ્રેજોના સમયથી ચાલી આવતા હતા એને બદલી આધુનિક કામનાં સ્થળને અનુરૂપ બનવાની જરૂર હતી જ. સરકારે પણ વ્યવસાય કરવાની સરળતા ઊભી કરવા માટે કાયદાને આધુનિક અને સરળ બનાવવાની જરૂરિયાત પર ભાર મુક્યો છે.
શ્રમ કાયદાની શરૂઆત ઐતિહાસિક રીતે શ્રમિકોના કલ્યાણ માટે થઇ હતી. વૈશ્વિક સ્તરે જોઈએ તો ઔદ્યોગિક ક્રાંતિની સાથે ૧૯મી સદીમાં કામના કલાકને નિશ્ચિત કરવાથી પહેલ થઇ અને એક શ્રમિકનું ગુલામમાંથી કામદાર તરફનું પ્રયાણ સરળ બન્યું. વીસમી સદીમાં કામના કલાક ઘટતા ગયા સાથે લઘુતમ વેતન મળતા થયા, સામાજિક સુરક્ષાનો પ્રબંધ શરૂ થયો, ટ્રેડ યુનિયનને માન્યતા મળી અને વાટાઘાટોની શક્યતા વધી. ઉત્તરોત્તર કાયદા પ્રગતિશીલ બનતા ગયા અને શ્રમિકોની માનવીય જરૂરિયાતોને સમજતા ગયા. દોઢ થી બે દાયકા દરમ્યાન થયેલી આ પ્રગતિ લોકશાહીના વધતા પ્રભાવને કારણે શક્ય બની જેણે કામદારો અને તેમના યુનિયનોને મેનેજમેન્ટ સાથે વાટાઘાટ કરવા માટેનું મંચ ઊભું કર્યું. કાયદામાં શ્રમિક તરફી થયેલા લગભગ દરેક સુધારા પાછળ નાની -મોટી લડત રહી જ છે, શ્રમિકોને રોજગાર સંદર્ભે સુરક્ષા મળવી એ એમનો હક કહેવાય, કોઈ ધર્માદાનો વિષય નહિ એ સમજણ પણ સમાજમાં ઊભી કરવામાં લાંબો સમય ગયો. એ પ્રમાણે કાયદા ધીમે ધીમે બદલાતા ગયા.
સમયની જરૂરિયાત પ્રમાણે કાયદા ઘડાવા તેમ જ બદલાવા જોઈએ. પણ, જરૂરિયાત કોની એ સવાલ અગત્યનો છે. શ્રમ કાયદાના હાર્દમાં અત્યાર સુધી શ્રમિકોનું કલ્યાણ હતું, હવે ધીમે ધીમે વ્યવસાય કરવાની સરળતાને હવે પ્રાધાન્ય મળતું દેખાય છે. નવી શ્રમ સંહિતામાં કેટલાક આવકારદાયી બદલાવની સાથે કામદારો માટે ચિંતા કરાવે એવી જોગવાઈ પણ છે, એટલે જ દેશભરના મુખ્ય દસ મજૂર સંગઠનોએ વિરોધ નોંધાવ્યો છે. નવા કાયદા પ્રમાણે કામના કલાકોમાં વધારો કરી શકાશે, મહિલા કામદારોને રાત પાળી માટે બોલાવી શકાશે, ૩૦૦ કામદારો સુધી છટણી કરવા માટે પૂર્વમંજૂરી લેવાની જરૂર રહેશે નહિ, પહેલા આ મર્યાદા ૧૦૦ કામદારોની હતી. કામદાર કલ્યાણ માટે સામાજિક સુરક્ષા, લઘુતમ વેતન, અને ૪૦ વર્ષથી વધુ ઉંમર વાળા કામદારો માટે વાર્ષિક આરોગ્ય તપાસ જેવી સુવિધાની વાત પણ કરી છે. પણ, સામાજિક સુરક્ષાના કાયદા વર્ષોથી આપણે ત્યાં છે અને જેનો મોટા ભાગે એક યા બીજા કારણોસર ભંગ જ થતો આવ્યો છે, અને જે અંગે લેબર કમિશનરની કચેરી આંખ આડા કાન જ ધરતી આવી છે. તો હવે નવા કાયદા આધીન આ સુવિધાઓનો લાભ કઈ રીતે સુનિશ્ચિત થશે એ અંગે કોઈ સ્પષ્ટતા નથી. તો શ્રમિકોનાં જીવનમાં આ કાયદાથી સુધારો થશે એવું માની લવાને કોઈ કારણ નથી. સરકાર ભલે કહે કે ગીગ વર્કર્સ (ઝોમેટો-સ્વીગી કે બ્લીન્કીટ જેવા પ્લેટફોર્મ પર છુટું કામ સ્વીકારતા લોકો) માટે પણ સામાજિક સુરક્ષાની વ્યવસ્થા કરવા પ્લેટફોર્મ ચલાવનાર પાસેથી યોગદાન લેવાશે. કાગળ પાર આ વાત જેટલી સરળ લાગે છે એટલો જ એનો અમલ મુશ્કેલ છે. ૨૦૦૮માં આવેલો અસંગઠિત ક્ષેત્રના શ્રમિકો માટે સામાજિક સુરક્ષાના કાયદાનો અમલ આજ સુધી અસરકારક બની શક્યો નથી. બાંધકામ મજૂરો માટેના ભંડોળમાં ઘણાં બિલ્ડીંગ કોન્ટ્રાકટર પૈસા જમા કરાવતા જ નથી છતાં ય એમની સામે કોઈ પગલાં લેવાયાનું સાંભળ્યું નથી. વળી, ગીગ વર્કર્સ માટે વ્યવસાયિક સુરક્ષા અને કામ કરવાની શરતોની કોઈ જોગવાઈ નથી. એટલે દસ મિનિટમાં ઘરે ડિલીવરી પહોંચાડવાની દોડમાં રોડ અકસ્માતમાં જોખમ સામે કોઈ સુરક્ષા નથી. ઉપરાંત ટ્રેડ યુનિયનની માન્યતા માટેની શરતો પણ વધારે આકરી બનાવી છે, એટલે જો વાટાઘાટ દ્વારા પ્રશ્નના નિરાકરણ માટે અવકાશ મર્યાદિત બની જશે એ આશંકા અસ્થાને નથી.
શ્રમજીવી દેશનો નાગરિક પણ છે અને ઉત્પાદનનું સાધન પણ. નાગરિક તરીકે એના અધિકારનો દાયરો મત આપવા પૂરતો માર્યાદિત થઇ જાય છે. પાછલા ત્રણ દાયકામાં ઔપચારિક રોજગારનું પ્રમાણ સતત ઘટીને લગભગ સાત ટકા પૂરતું મર્યાદિત થઇ ગયું છે. શ્રમ કાયદાથી બચવા ઉદ્યોગો અનૌપચારિક કામદારો તરફ વધુ ને વધુ વળ્યા છે. ઔદ્યોગિક ઉત્પાદનનાં આંકડા જોઈએ તો સ્પષ્ટ દેખાય કે શ્રમિકોની ઉત્પાદકતા ઉત્તરોત્તર વધી છે પણ ઉત્પાદનની વહેંચણીમાં તેમનો હિસ્સો ઘટી રહ્યો છે. આ વધતી અસમાનતાની નિશાની છે જે સમાજની તંદુરસ્તી માટે ચિંતાનો વિષય હોવો જોઈએ.
સૌજન્ય : ‘કહેવાની વાત’ નામક લેખિકાની સાપ્તાહિક કોલમ; નેહાબહેન શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર
