આ અધ ખીલ્યાં, ફૂલ પર !
ઉભડક બેઠું, પતંગિયું !
ગર્વથી બોલ્યું ફૂલને,
તું કેવું સ્થિર, એક સ્થળે !
ને હું તો ! અહીંથી તહીં
કંઈ કેટલાં ય, બાગો મહીં,
સહેજ હસી ફૂલ ફોર્યું
જોજે ને, જ્યાં તું, ત્યાં હું !
ઉડી ગયું પતંગિયું !
જઈ બેઠું વાડનાં છેવાડે,
ઓ ફૂલ, તું અહીં ક્યાંથી ?
હું તો એની મહેંક!
જ્યાં તું, ત્યાં હું !
મલયના અણસારે, અણસારે !
વગર પાંખે ઊંચે આકાશે;
ઘડીક, માનવીના અને તારાં
શ્વાસે શ્વાસે મહેંકું ! હું ફોરમ !
આજે ગોકુળ ગામ હજી પણ નિંદ્રામાં પોઢેલું હતું. ક્યાં ય ચહલ-પહલ નહોતી, નહોતાં ગોપીઓનાં ઘમરવલોણાં શરૂ થયાં. આવું આ પહેલાં ગોકુળમાં ક્યારે ય બન્યું નહોતું કે સૂરજદાદા કોર કાઢી લે તો પણ ગોકુળ ગામ નિરવ અને નિસ્તબ્ધ થઈ સૂતું હોય. રાધા વિચારમાં પડી ગઈ કે આજે આ શું બની રહ્યું છે. કાનો આજે કેમ રિસાયો છે? તેની બાંસુરીનો અવાજ પણ નથી સંભળાતો. રાધાને એકાએક યાદ આવ્યું, કાનાની બાંસુરી તો મારી પાસે છે, એ, કેવી રીતે વગાડે! રાધા દોડીને કાના પાસે ગઈ, “લે કાના, તારી બાંસુરી વગાડીને ચૌદ ભુવનને જગાડ, ગોકુળ ગામને જગાડ, ગોપીઓના મનને જગાડ, ગાય અને ગોંદરાને જગાડ, કાના મારો ભ્રમ ભાંગી ગયો છે. આ સર્વ જગત તારી બાંસુરીના સૂરે તો જાગે છે, દોડે છે, આ આખું ય જગત તારા મય છે. મને માફ કરમ કાના.”
“રાધા, મારી બાંસુરીમાં સાત સૂર સિવાય કંઈ નથી પણ સૌ પોતપોતાનો સૂર પકડી મારી સાથે તાદામ્ય સાધે છે, તારી અને બીજી ગોપીઓ જેમ.”
“હા, કાના તારી બાંસુરીના સૂર અમને ઘેલા કરી દે છે. અમે અદ્દભુત આકર્ષણથી તારી પાસે દોડી આવીએ છીએ. આજે મને તારી બાંસુરીના સૂરનું રહસ્ય સમજાયું.”
“કાના, એક વાત પૂછું? તું ગોકુળ છોડીને, અમને છોડીને તો નહીં જાય ને? તારી વગર બાંસુરી વગાડીને બધાને કોણ જગાડશે. અમે તારી વગર નહીં રહી શકીએ, હું તો નહીં જ રહી શકું. કાના અમને તારું વ્યસન થઈ ગયું છે. બધાં અમને, ગોપીઓને ઘેલી માને છે. પણ, કાના, સાચું કહું એ લોકો પણ ખોટા નથી. તારી વાંસળીના સૂરે અમે સુધબુધ ખોઈને તારી પાસે દોડી આવીએ છીએ. આખું ય ગોકુલ તારા મય બની જાય છે. તું, રિસાઈ જાય એ અમને ગમે છે, કારણ કે તને મનાવવા માટે અમે, ગોપીઓ પડા પડી કરીએ છીએ. કાના, હું તારી પ્રિય ગોપી છું. મારી વાત માનીશ ને? જો તું, મારી વાત નહીં માને તો, આ ગોપીઓ મારી ઠેકડી કરશે કે તું, તો, કાનો મારો, કાનો મારો કરતી ને કાનો જ તને છોડીને જતો રહ્યો. આ તને ગમશે?”
“જો, રાધા, હું અત્યારે તો તારી સાથે છું. અહીંનું કામ પૂરું કરી મારે જવું પડશે.”
“પણ, કાના તને અમારી વગર ગમશે? તને રાધા ને બીજી ગોપીઓ યાદ નહીં આવે?”
“તમે મને જરૂર યાદ આવશો. રાધા, તું, તો મારી પ્રિય સખી છો, તને તો કેમ ભૂલાય. હું ગોકુળને ક્યારે ય નહીં ભૂલી શકું.”
“તો પછી કાના તારે ગોકુળ શું કામ છોડવું પડે? હું સદા તારી સાથે જ રહીશ.”
“રાધા, હું તને વચન આપું છું કે ગોકુળમાં રહું કે ન રહું તું સદા મારી સાથે જ રહેવાની છો.”
“ના, એવું નહીં, કાના, તું તારી વાતમાં મને ભ્રમિત કર મા.”
‘જો રાધા, આ બાંસુરી છે, ને, તેને હું તારા માટે જ વગાડું છું. હું ગોકુળ છોડીશ તો પણ બાંસુરી તારી પાસે જ રહેશે. લે વગાડ બાંસુરી.”
“મને ક્યાં વગાડતા આવડે છે. હું, તો તું બાંસુરી વગાડ અને તેના સૂરમાં ઝૂમીશ.”
રાધાને ખબર પડી અક્રુરજી કાનાને મથુરા લઈ જવા લેવા આવ્યા છે. રાધા વિહવળ થઈ ગઈ, બાવરી થઈ ગઈ. હવે હું કાના વગર કેમ રહી શકીશ, કેવી રીતે જીવી શકીશ. મારે કોઈ પણ ભોગે કાનાને જતો રોકવો જોઈએ.
“કાના, તું અમને છોડીને ન જા. મને બીજી ગોપીની ખબર નથી પણ હું તો તારી વગર નહીં રહી શકું.”
“લે રાધા, આ બાંસુરી, તારી અમાનત. હવે કાનો ક્યારે ય આ બાંસુરી નહીં વગાડે, એ રાધા માટે જ હતી અને રાધા પાસે જ રહેશે. રાધા, બાંસુરી વગાડીને મને વિદાય આપ.”
“કાના, મને નહીં આવડે.”
“રાધા, તારી બાંસુરી ભલે બેસૂરી વાગે, મને એ પણ ગમશે. તારી બેસૂરી વાંસળીના સૂરમાં હું, મારો સૂર ભેળવી દઈશ.”
રાધાએ સજળ આંખે હાથમાં બાંસુરી પકડી, કાનો આંખોથી ઓઝલ ન થયો ત્યાં સુધી હાથ હલાવી વિદાય આપતી રહી. આજે રાધાનું મન અને ગોકુળ ગામ સુનું સુનું થઈ ગયું હતું.
રમજાન હસણિયા
ગામની સૌથી છેલ્લી શેરી ને એ શેરીમાં સૌથી છેલ્લું ઘર અમારું ! પ્રેમજીબાપાએ ભરચોમાસે માને આપેલ એ આશરો સત્તર વર્ષ સુધી અકબંધ રહ્યો. એ શેરીમાં વાણિયાના ઘર વધારે, પણ સાથોસાથ બે ઘર દરબારના એકાદ ઘર પટેલનું અને એક અમારું પણ ખરું. એ નાનકડી શેરી અમારી આનંદભૂમિ.
કેટકેટલાં અભાવો વચ્ચે ખૂબ મજા કરી, એની વાત તો ક્યારેક નિરાંતે પણ અત્યારે તો હૈયે સાંભરી આવ્યા નબુમા. અમારી પડખે રહેતાં એક પટલાણી. બહુ ઓછું બોલે, એમને સંતાન નહિ, ચહેરા પર ઝાઝા ભાવ પણ ન દેખાય એટલું તટસ્થ એમનું મોં. તેઓ કાંઈ ઉત્સાહી ને એવા નહિ પણ એક વરસ એમણે નવરાત્રિમાં ગરબાની સ્થાપના કરેલી. પાંચ કે સાત વર્ષની માનતા લીધેલી. સ્થાપના કરેલી એટલે માત્ર ઘરની એક દીવાલે પાટલો માંડીને ગરબામાં અડધા સુધી ઘઉં ભરી દીવડો પેટાવી એમાં મુક્યો એટલું જ. આખી શેરીના છોકરાઓને એમણે એ ક્ષણે ઘરમાં તેડાવેલાં. એમાં સૌથી આગળ તો હું જ હોઉં. મને આરતી આવડે, સ્તુતિ આવડે ને ગરબા પણ આવડે. ક્યાંથી શીખ્યો એનો કોઈ જવાબ નથી. ઘરમાં તો લાઈટ પણ નહિ, રેડિયો પણ નહિ ને છતાં બધું કડકડાટ મોઢે. આરતી નબુમા ઉતારે પણ ગાયક તો અમારું બાળવૃંદ. એમાં થોડાક ‘ઓમ જયોમ જયોમ મા જગદંબે’ વાળા જ. એક એક કડીએ તાન ચડે ને ‘ત્રમ્બાવટી નગરી’વાળી પંક્તિઓ, ‘સવંત સોળે પ્રગટ્યા ગંગાને તીરે, મા રેવાને તીરે ઓમ … ‘આદિ પંક્તિઓમાં તો રુંવાળા ઊભા થઈ જાય. તાળીઓના આવર્તનમાં એ ઉત્સાહ અભિવ્યક્ત થાય. એ પછી વિશ્વંભરી સ્તુતિ ગાઈએ. ત્યારે વસંતતિલકા છંદની કાંઈ ખબર નહિ પણ ભાવ બહુ આવે. ‘ખોટો ખરો ભગવતી પણ હું તમારો’ કહેતા અમે માતાજી સાથે પોતાનો અનુબંધ બાંધી લઈએ. કોઈને વાંસો તો નથી આવી ગયો ને એ પણ વચ્ચે વચ્ચે આંખ ખોલી જોઈ લઈએ. 
ઘરેથી કહી રાખ્યું હોય કે કોઈને વાંસો આવે તો વાળ ખોલી નાખવા. માએ કરેલી ભોઈમાની કેવી કેવી અદ્દભુત વાતો અત્યારે યાદ આવે છે. ખેર બાળકોને તો સૌથી વધુ રસ પ્રસાદમાં હોય. થાળ પણ અમે જ ગાઈએ ને પ્રસાદ પણ અમે જ વહેંચીએ. કોઈ ટેપ કે કેસેટ તો હોય નહીં , ગરબા અમારે જ ગાવાના. કેટલા ગરબા યાદ હતા એની યાદી બહુ લાંબી થાય. અમે બે ત્રણ જણ ગાઈએ ને બાકીના ઝીલાવે. ડોસીમાઓ સાથે બેઠા ગરબા ગાઈએ ને પછી વગર ઢોલે કેવળ તાળીઓના તાલે ગરબા પણ રમીએ. ‘અંબા અભય પદદાયિની રે ..’ મારો પ્રિયમાં પ્રિય ગરબો. બાલમંદિરના એક બહેન બહુ મધુર કંઠે ગરબા ગાતાં. એમની પાસેથી એ ગરબો સાંભળી સાંભળીને હું શીખેલો. એમાં ‘અંબા હિંડોળેથી ઉતર્યા રે, સિંહે થયા અસવાર ભીડભંજની, ‘હેમ હિંડોળે હિંચકે રે,’ ‘ભક્ત કરે છે પોકાર’, આ બધું આંખ સામે દેખાય. માતાજી જે રીતે ભક્તને ઉગારે એ સાંભળી, જોઈ આંખ ભીંની થાય. પીરાનપીરની વાર્તામાં પણ તેઓ વહાણ ઉગારી કિનારે લાવતા. માતાજી ને પીરાનપીર કોઈ જુદા તત્ત્વો છે એવું ક્યારે ય યાદે નહોતું આવતું, આજે ય નથી આવતું.
‘રૂડે ગરબે રમે છે દેવી અંબિકા રે’ એ ગરબો એટલે ગમતો કેમ કે એમાં આવતા દેવો સાથે એમની પત્નીઓનાંનામ પણ આવતાં. ‘તું કાળીને કલ્યાણી રે મા, જ્યાં જોઉં ત્યાં જોગમાયા’ ગરબામાં દરેક યુગમાં કયા કયા નામે માતાજી ઓળખાયા એ યાદ રાખવાની મજા પડતી. સુધામાસી, હેમલતા મા, કુસુમકાકી, લાડુબા,આજુબાજુની શેરીમાંથી આવતાં બહેનો ભાવથી ગરબા ગાય. કોઈને આવડે તો ગવડાવે પણ ખરા. ક્યારેક ગામની ગરબી જોવા પણ જઈએ. નુમાકાકા એટલે કે નૂરમામદ શેરમામદ નવરાત્રિમાં નરસિંહ મહેતાની હૂંડી ગાય, એ સાંભળવાની ને વચ્ચે વચ્ચે બેસી જઈ ફરી ઊભા થઈ ગરબા લેતા ભાઈઓને જોવાની બહુ મજા પડતી. ગામની એક ગરબી ભાઈઓની દેરાસરના ચોકમાં થતી ને અંબેમાના મંદિરે બહેનોની ગરબી જુદી થતી. દરબાર સમાજના બહેનો ત્યાં વિશેષ હોય. ઢોલના તાલે ગામના જ ભાવિકો રમતાં રમતાં ગરબા ગાય ને પાછળ સૌ ઝીલે. ભાવસભર રીતે આખી પ્રક્રિયા ચાલે. ગરબે ઘુમતાં બધા ભેદ ભૂંસાઈ જાય !
એક બાળકની આંખોએ જોયેલી ને હૈયે કોતરાઈ ગયેલી આ નવરાત્રિ હવે ક્યાં શોધું ? નબુમાને ક્યાં જઈને કહું કે, ‘નબુમા ગરબો સ્થાપવા આવોને’ !