રોમાંચ ભુલાતો નથી. ’સમુદ્રમંથનના પહેલા પ્રયોગ વખતે પાર્કિંગ માટે રોડ પર દૂર માંડ જગ્યા મળી. રસ્તામાં કોઈએ કહ્યું, ’ટિકિટ નથી મળતી, બોલો!’ છેલ્લાં બે-અઢી વર્ષમાં અદિતિ દેસાઈએ એક પછી એક નવી જ ભાતનાં ત્રણ સફળ નાટકો આપેલાં, છતાં માની ન શક્યો. સમય પહેલાં હૉલ ખીચોખીચ. થયું, કોઈકને કહ્યું પણ ખરું, ’સ્થાનિક ગુજરાતી નાટક પર જ પડદો ખૂલશેને!’ નાટકને સળંગ ઉત્તેજનાભર્યો પ્રતિભાવ મળતો રહ્યો, વિશેષે યુવાન પ્રેક્ષકવર્ગ તરફથી. અનુભવીઓ પ્રસન્ન દેખાયા.

પ્રયોગ પછી ત્રીજા દિવસે દિગ્દર્શિકા અદિતિ સાથે ફોન પર લાંબી વાત થઈ. પ્રકૃતિગત સ્વાભાવિકતા સાથે નિખાલસ ટીકા પણ સાંભળી. પછી કહે, ’દસ પ્રયોગ પછી પાછા આવજો!’ આવનારા પ્રયોગો અંગેના આત્મવિશ્વાસનો આ રણકો રંગભૂમિ સાથેના મારા ચારેક દાયકાના સંપર્ક દરમિયાન ક્યારેક જ સાંભળ્યો છે. વડોદરા સહિત પાંચેક શો તો મહિનાભરમાં થઈ ગયા. લગભગ દરેક પ્રયોગનું પ્રેક્ષકોએ ઊભા થઇને અભિવાદન કર્યું. વધુ પ્રયોગોની કતાર લાગી ગઈ છે.  ટિકિટ ખરીદીને પ્રેક્ષકો જોવા આવે છે. રજૂઆતની શૈલીની અને નાટકના હાર્દની માવજતની, થોડી મર્યાદાઓ છતાં, એમાં તાજગી છે. વળી,  ગુજરાતના દરિયાકિનારાની એમાં સુગંધ છે અને ત્યાંની એક યુવાન સ્ત્રીના ખમીરનો મહિમા છે.

સમુદ્રમધ્યે વહાણ. પ્રેક્ષકો વચ્ચે દરિયાનાં મોજાંના આભાસ સાથે ખારવાઓ ગાતા જાય અને પડદો ખૂલે. રંગમંચના પાછલા ભાગે ઊંચાઈ પર વચ્ચોવચ્ચ લાકડાનું આબેહૂબ મોટું સુકાન નજરે પડે. સુકાની છે કસાયેલ દેહ ધરાવતો, પહોળી છાતીનો, શ્યામવર્ણી ખારવો મીઠુ. ક્યારેક લાંબે ડગલે મોટું દૂરબીન ઉપાડે અને સમુદ્ર પર દૂર દૃષ્ટિ નાંખે. ઉપર લઈ જતી બે બાજુ બે સીડી છે, નીચે ભોંયરાનો ઓરડો દેખાય. ફાનસ, બાલદી, ડબ્બા, ડ્રમ, દોરડાં વગેરે ઘણું ને દીવાલ પર દિવસો ગણેલા, તેના આંકા. નીચે રંગમંચ પર, પ્રેક્ષકોની બિલકુલ સામે, સામાન્ય રીતે રહેતી, અભિનય માટેની જગ્યા. સતીશ સુથારની નિશ્ચેતન છતાં જીવંતતાની ક્ષમતા ધરાવતી, એકપાત્ર જેવી, સાચે જ અપૂર્વ મંચસજ્જાને તાળીઓથી વધાવવાનું મન થાય.

બહાર ઘૂઘવતો દરિયો. વહાણમધ્યે અભિનયકક્ષમાં ખડતલ ખારવાઓનાં આંખે વસી જાય એવાં જોમભર્યાં દૃશ્યો. નાટ્યસંઘર્ષની શક્યતાઓ ત્યારે વરતાય છે, જ્યારે પુરુષ વેશે, છુપાઈને રહેવાની તૈયારી સાથે, મીઠુની પત્ની કબીનો પડછંદ મરદો વચ્ચે રહસ્યમય પ્રવેશ થાય. પેઢીઓથી ચાલી આવતી માન્યતા કે ’અસ્ત્રીથી’ વહાણ પર ન અવાય, અમંગળ થાય, પરંતુ આ કબી જુદી માટીની બનેલી છે. અમંગલને બદલે મંગલ લાવે એવી. ભણેલી, શિક્ષિકા પણ રહી ચૂકેલી બિન્દાસ યુવાન ખારવા સ્ત્રી. પ્રવેશ સાથે ઝળકે છે અને અંત સુધી વિવિધ દૃશ્યોમાં તે પ્રણય અને રોમાંચ, કુતૂહલ, હિંમત, વિષાદ, ઠંડો આત્મવિશ્વાસ, પડકાર, વિજય અને વાત્સલ્યના ભાવો સાથે અને મીઠુની ’દરિયાબાપ’ના વિશાળ હૃદયની શીખ જીવનમાં ઉતારનારી વ્યક્તિ તરીકે કેન્દ્રમાં રહેવાની છે.

દિલને અડી જાય એવાં પ્રવાહી પ્રણયદૃશ્યો, સમુદ્ર અને જીવનને સાંકળતાં ખારવા ગીતનૃત્યો. વર્ષોથી અતિલોકપ્રિય અમેરિકન થિએટર પ્રકાર બ્રૉડવે મ્યુિઝકલ્ઝની યાદ આપે. હાર્વર્ડમાં અભ્યાસ કરી આવેલી એક બહેન કહે કે બિલકુલ સાચી વાત. બ્રૉડવેનો ટચ છે અહીં! નોંધપાત્ર વાત એ કે આંખ અને કાનને ગમી જતાં આ મધુર અંશો નાટ્યપ્રવાહમાં અંતર્ગત થઈ જાય છે અને ઘટના એક પ્રતીક (metaphor) બની જાય છે. જમાનાભરથી ચાલી આવતી એક અંધશ્રદ્ધા. તે પણ એક સ્ત્રીને કરીને. તેને શંકાની નજરે જોવાય. આ સ્ત્રી કબી ભણેલી અને નિર્ભીક, વળી, હૈયાસૂઝવાળી અને પ્રેમે એને બનાવેલી બળવત્તર. અમંગલ લાવવાની વાત તો બાજુએ, એ ઘટવાની હોય તો કુનેહપૂર્વક તેને નિવારી શકે એવી. સમત્વ અને કરુણાને ‘દરિયાબાપા’ થકી જીવનમાં ઉતારેલા, એટલે પુરુષથી ય સવાઈ.

પ્રણયદૃશ્યો અગાઉ રંગમંચ પર જોયાં ન હોય તેવાં. નાજુક અને મધુર ખરાં, પણ આવેગપૂર્ણ. ઊછળતાં મોજાં જેવો પ્રેમ. તેની નજરે પડતી અભિવ્યક્તિ નિર્ભીકપણે અતિઆધુનિક અને છતાં કલાત્મક રીતે સંયમિત. ફિલ્મી નૃત્યસંયોજનોની જેમ બદલાતાં રહેતાં, જકડી રાખતાં દૃશ્યો.  બુલંદી ગીતો અને નૃત્યો ખડતલ સમૂહજીવનનો અહેસાસ આપે. કરામતપૂર્વક પ્રેક્ષકો વચ્ચે રહીને પણ ખારવાઓ એનો સ્પર્શ આપે. સમુદ્રજીવનનો અનુભવ, પ્રદેશના વિસ્તીર્ણ કિનારાથી દૂર, શહેરમાં ચાર દીવાલ વચ્ચે. અને, અનુભૂતિ મળે જીવનની નાજુક પળોની અને તેનાં મૂલ્યોની. નાટક નોખું પડે છે, તે જેટલું એના થિયેટરથી મનોરંજન દ્વારા, તેટલું એના નાટ્યથી અનુભૂતિ દ્વારા.

પ્રણયના રંગમાં ખેંચાતાં રહો ત્યાં સાવ અચાનક દિલ ધડકાવી દે તેવી, અણધારી નાટ્યાત્મક ઘટનાઓ. ખમીરભર્યા, બોલ્યેચાલવે કૌવતભર્યા ખારવાઓ વચ્ચે કટોકટી અને તોફાની સંઘર્ષ જાગી ઊઠે. જીવસટોસટનો, વધુ લોહિયાળ બની બેસે એવી દહેશત પેદા કરતો. શમવાનું નામ ન દે. પ્રેક્ષકોમાં સોપો પડે, સાથે અટકળો થાય. એ શમે તે પેલી પુરુષ ખારવાઓથી પણ દૂરનું – આંખ આડેના અનેકવિધ રૂઢિદત્ત પડળો વીંધીને – જોઈ શકતી, આધુનિક નારીને પણ આદર્શ પૂરો પાડતી, સંદર્ભગત જ્ઞાન અને હૈયાઉકલત ધરાવતી પ્રણયનિષ્ઠ, ઠંડી તાકાત ધરાવતી નાયિકા કબી દ્વારા.

જસવંત ઠાકર મેમોરિયલ ટ્રસ્ટનું આ નાટક, એ સહેતુક યાદ કરવું પડે. જસવંતભાઈની પુત્રી અદિતિ દેસાઈનું આ લાગલગાટ ચોથું સફળ નાટક, વાસ્તવમાં સૌથી વધુ. ’કસ્તૂરબા’, ’અકૂપાર’, ’અગ્નિકન્યા’ એ ત્રણેની જેમ ’સમુદ્રમંથન’ પણ નારીકેન્દ્રી, પણ વધુ પ્રચ્છન્ન અને સમૃદ્ધ રીતે. જસવંત ઠાકર શંભુમિત્ર વગેરે સાથે ઇપ્ટાના સ્થાપકોમાંના એક, પછી તેને ગુજરાતમાં પણ લાવેલા. અમદાવાદમાં તેમણે મુખ્યત્વે ‘પરિત્રાણ’, ’શર્વિલક’ વગેરે નમૂનેદાર પ્રશિષ્ટ શૈલીનાં નાટકો આપ્યાં. અદિતિની દીકરી દેવકીની ઓળખાણ આર.જે. તરીકે આજસુધી રહી છે, તે હવે ભુલાતી જશે. ’અકૂપાર’માં સાંસાઈ, ’અગ્નિકન્યા’માં દ્રૌપદી, પછી હવે ’સમુદ્રમંથન’માં કબી તરીકે નવી જ તરાહનો, યુવા પ્રેક્ષકોને સ્પર્શી જતો અભિનય કરતી અભિનેત્રી તરીકે દેવકી અહીં પ્રગટે છે, વિવિધ સ્વરૂપે સાદ્યંત છવાયેલી રહે છે. એક વિચારબીજ પરથી, આ પાત્રની, વળી આખા નાટકની, પરિકલ્પના સાથે નાટક લખ્યું તે દેવકીએ. એ રીતે માતા સાથે તેણે ખભો મિલાવ્યો છે.

અભિનય સાહજિક રીતે હાથવગો તો અભિનય બૅંકરને, જે કપ્તાન મીઠુ બન્યો છે. અદ્દલ દરિયાખેડુ કપ્તાન ખારવો લાગે. નાજુક પળોમાં મીણ જેવો તે પાત્રમાં એકમય છે. દેવકી એની બરોબરી કરે છે. ભૂદા તરીકે વૈનત એના પ્રથમ રંગભૂમિ-પ્રવેશે, વિશેષે એના શક્તિશાળી અવાજથી, આશા જન્માવે છે. થોડો અનુભવી ગૌરાંગ એની મર્યાદિત ભૂમિકામાં પણ ધ્યાન ખેંચે છે. ખારવાઓનું વૃંદ ઉત્સાહ અને આનંદ સાથે એકસૂત્રે બંધાઈ રહે છે. નૃત્યદૃશ્યોની જેમ આબેહૂબ સંનિવેશ અને તેની પ્રસિદ્ધિએ નાટક માટે આકર્ષણ ઊભું કર્યું છે. નાટ્ય અંતર્ગત સંગીતે તેને સંગીતિકા બનાવ્યું છે. પ્રકાશ-આયોજનને પડકાર છે. નાટકે યુવા પ્રેક્ષકોની કલ્પના ઉત્તેજી છે. અગાઉ મુખ્ય પ્રવાહનાં નાટકોથી દૂર રહેતો થયેલો આ વર્ગ એમાં રસ લેતો થયો છે.

ઉત્તમતાના સ્તરે નાટકની કેટલીક મર્યાદાઓ અનુભવાય છે, જે એને ઉત્તમોત્તમ બનતાં રોકે છે. ખડતલ જીવનમધ્યેના પ્રણયનું આલેખન પ્રતીતિજનક છે. આવનારી કરુણ ઘટના સંબંધે કેટલીક ઉક્તિઓ સંકેતરૂપ બની રહે છે. સપ્તર્ષિ અને ધ્રુવતારકના સંકેતો કલાત્મક છે. ’દરિયામાં કંઇ નકામું જતું નથી’, ’મારનાર કરતાં બચાવનાર મોટો’ કે ’વેર નહીં, વહાલની જરૂર’ વગેરે ઉક્તિઓ પણ કૃતિને ઊંચા સ્તરે સ્થાપે છે.  વિષાદ અને નિર્ધાર  સાથેનું કબીનું મૌન, નાજુક ક્ષણે મીઠુનું કબીના ખોળે સંકોડાઈ જવું અને કબી દ્વારા તેને અંકમાં સમાવી લેવાનું ચાહવું, તેમ વળી અંત તરફ મીઠુનું પુનઃ પ્રગટ થવું અને કબીને બળ મળવું વગેરે દિગ્દર્શનની મમળાવ્યા કરવી ગમે એવી ક્ષણો છે. 

તે સાથે જ એ પણ યાદ રહ્યા કરે છે કે વાચિકના આરોહ-અવરોહની અને અમુક ક્ષણે મુખભાવની વધુ ઊંડી સૂક્ષ્મતાને અવકાશ રહે છે, જેને કારણે ભાવપલટા સ્પષ્ટ રૂપે પૂરા ઊપસતા રહી જાય છે. બીજા અંકમાં જ્યાં નાયક-નાયિકા બંને પ્રત્યક્ષ હાજર નથી તે ભાગ થોડો લંબાઈ જાય છે અને એમાં એકવિધતા પ્રવેશે છે. કાન માંડનારને ગીતોના શબ્દોચ્ચારમાં અને ક્યારેક ટ્યૂન્ઝમાં શહેરી રણકો સંભળાય છે. નાટ્યાત્મકતા માટે એક આખું પ્રણયગીત અને અન્યત્ર ગીતની વચ્ચોવચ્ચ કોઈ એક પંક્તિ, એના ભાવને રેખાંકિત કરવા માટે, સંગીત વિના માત્ર કંઠથી રજૂ કરવા જેવાં  છે.

કબી આ નાટકનો સૌથી ઉદાત્ત અંશ છે. ગુજરાતીઓ માટે ગૌરવની વાત એ કે આ કબી તે આપણા માંડવી બંદરની કબી મીઠુ કસ્તા. એની પર પુસ્તક થયેલું છે. નાટકમાં જે રામપાસા વહાણ છે, તેના કપ્તાન તરીકે  કબી મીઠુની પાછળ સાચે જ પાંચેક વર્ષ ખેપે ગયેલી. ભણેલી અને શિક્ષિકા હતી. હોકાયંત્ર અને દરિયાઈ હવામાન વગેરેનું જ્ઞાન. નાટકનું કથાબીજ હસમુખ અબોટીની વાતમાંથી મળ્યું. સ્ત્રી-પુરુષ સમાનતાના સંસ્કાર પામેલી દેવકીએ નાટક વિકસાવ્યું. દાદાએ ’દરિયાલાલ’ કરેલું તે યાદ આવે. અદિતિની મંડળી માંડવી, માંગરોળ, પોરબંદર પહોંચી, કબીની ત્રીજી-ચોથી પેઢીને મળી, સંશોધન કર્યું. ખારવાઓ વચ્ચે રહી તાલીમ મેળવી, ગીત-નૃત્યોનો પરિચય કેળવ્યો.

સૌથી વિશેષ આનંદની વાત એ કે, ક્યારેક ઝબકાર કરી જતી પણ સુષુપ્ત અવસ્થામાં રહેલી ગુજરાતી રંગભૂમિ બીજા પણ નાનામોટા નાટ્યપ્રયોગો સાથે બે-ત્રણ વર્ષથી કાયાપલટ કરી રહી છે!

e.mail : sureshmrudula@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 મે 2016; પૃ. 14, 15 અને 05

‘વાડ’ની નાયિકા ફાતિમા મલાલાની પુરોગામી છે

સાહિત્ય, એના ઉચ્ચતમ સ્તરે, સર્જનાત્મક કે વાસ્તવિક પરિસ્થિતિની વિષમતા આત્મસાત્‌ કરી સમભાવપૂર્વક કરુણાંતિકા અથવા હાસ્યરચના સર્જે કે પછી એમાં મુકાયેલ નાયક/નાયિકાના સંઘર્ષપૂર્ણ સફળ આરોહણને આલેખે. ટોચની સત્તા અને જાહોજલાલીથી અહંકાર સમેત ઝળહળતો રાજા લિઅર અરણ્યમાં આંતરિક અને વાસ્તવિક તોફાનોની થપાટો ખાધા પછી, અકિંચનની વેદનાનો અહેસાસ મેળવી, પોતાની અંદરની ભીનાશનો સાક્ષાત્કાર કરે. ગુજરાતી સાહિત્યમાં, પ્રભાવક સામાજિક અને વ્યક્તિલક્ષી આરોહણકથાઓ છે, પરંતુ સામાજિક વેદના, તેમાં ય મુખ્ય પ્રવાહની બહાર ફેંકાઈ ગયેલ ’અન્ય’ ધર્મના પાત્રની વેદના, એનાં સમણાં કે પછી તેનું આરોહણ આલેખતી દીર્ઘ સાહિત્યકૃતિઓ નગણ્ય છે.

મધ્યસ્થ નામને કારણે જરા દૂરની લાગે એવી નામસંજ્ઞા ધરાવતાં આપણાં પ્રતિષ્ઠિત નવલકથાકાર અને વાર્તાકાર, હાલ ઑસ્ટ્રેલિયા-નિવાસી ઇલા આરબ મહેતાની નવલકથા ’વાડ’ (ગુર્જર, ૨૦૧૧) સમભાવ સાથે આ પ્રકારના આરોહણનું  કલાત્મક આલેખન કરે છે. આરંભે કિશોરી એવી એની નાયિકા ફાતિમા. પિતા માજીદભાઈ લોખંડવાલા તરીકે એટલા માટે ઓળખાય કે તેઓ લોખંડનો ભંગાર ભેગો કરી વેચે. માતા ખતીજાબી છાણ એકઠું કરી છાણાં બનાવે ને ભીંતે થાપી સૂકવે. નસીબવંતાઓનાં ઉત્તુંગ શિખરોની સરખામણીમાં તળેટીની ધૂળમાં રહેતાં કુટુંબોમાંનું એક. એમાં રહેતી નાયિકા ફાતિમા કિશોરાવસ્થાથી જ એના મિજાજને કારણે નોખી પડે. 

આ નવલકથાનો સુપેરે પરિચય પ્રાપ્ત થયો રીટા કોઠારીએ કરેલ એના અનુવાદ ‘Fence’ (Zubaan, 2015) થકી. અંગ્રેજીનાં પ્રાધ્યાપિકા, હાલ ગાંધીનગરની ઇન્ડિયન ઇન્સ્ટિટ્યૂટ અવ્‌ ટેક્નોલૉજીમાં, હોવા ઉપરાંત ‘Chutneyfying English’ (Penguin, 2011) જેવાં પુસ્તકો અને પરિસંવાદથી રાષ્ટ્રભરમાં નામના મેળવનાર રીટા કોઠારીનું વિશિષ્ટ પ્રદાન એમણે કરેલા અનુવાદ (નિરંજન ભગત, જૉસેફ મેકવાન) છે. ગુજરાતી અને અંગ્રેજી બંને ભાષાનું ધ્વન્યાર્થ સહિતનું એમનું અર્થગ્રહણ અને પ્રભુત્વ, અનુવાદ માટે ઉત્કૃષ્ટ કૃતિઓની જ પસંદગી અને એમની સમાજ પ્રત્યેની નિસબત એમના અનુવાદોને વાચનક્ષમ બનાવે છે. ‘Fence’ એ રીતે એકીબેઠકે વાંચવા મન થાય એવી – પ્રકાશકોએ કેટલાંક વર્ષોથી મૂળ ભાષાના શબ્દો (thikdi, jootha, paniyaru ….) ઇટલિક્સ, અવતરણચિહ્નો કે નોંધ વિના છાપવાની સ્વીકારી લીધેલી પ્રણાલીને બાદ કરતાં (ખાસ્સી છાપભૂલો પણ ખરી) – જાણે કે મૌલિક હોય એવી કૃતિ બની છે.

ફાતિમા મલાલાને અપેક્ષે છે. કૌટુંબિક હાલત અતિ સામાન્ય, છોકરીનો આત્મવિશ્વાસ જબરો, બહાદુર અને તેની પણ શિક્ષણમાં અવિચળ શ્રદ્ધા. મા માટીનો ગારો ગૂંદતી હોય કે રોટલો ટીપતી હોય ત્યારે તે તૂટેલા પગથિયે બેસી ભણતી અને ભણાવતી હોય, લોકો ગમે તે કહે. અગાઉ ગામમાં નિશાળ ખૂલી ત્યારે માબાપને પણ ક્યાં તેનો આનંદ નહોતો? કાચા ઘરમાં ફાટીતૂટી ગોદડી પર ચીમળાયેલા પેટે સૂઈને પણ તેણે સ્વપ્ન સેવ્યું અને ધગશપૂર્વક તેને સાકાર કર્યું. ભણીને ગૌરવપૂર્વક પગભર થવાનું અને બીજાને ભણાવતા રહેવાનું. જે સમાજમાં તે જીવે છે તેણે પોતાની કોમ માટે ઊભી કરેલી એક અદૃશ્ય વાડ (fence) છે તે તોડવાનું પણ એનું સ્વપ્ન. વાચકને છેવટ સુધી કુતૂહલ રહે છે કે એકલે હાથે તે એ વાડ તોડી શકશે? તે પણ ગુજરાતમાં, અમદાવાદમાં. જન્મ સૌરાષ્ટ્રના એક નાના, કદાચ કાલ્પનિક ગામમાં. નોકરી મળે છે તે શહેર લાગે છે, અમદાવાદ. જો કે દેશભરમાં, જૂજ અપવાદો બાદ કરતાં, પરસ્પરના અવિશ્વાસ વગરનું શાંગ્રિલા સહેલાઈથી ક્યાં મળે એમ છે?

વાસ્તવિકતાનું-ક્યારેક કલ્પનાની આંખે-અવલોકન, સંવેદનાએ આપેલ સમભાવ અને સમાનતા બાબતે પ્રતીતિ સાથે મળીને મૂળ કૃતિ અને અનુવાદ બંનેને વાર્તાકથનનો સહજ રીતે વહ્યે જતો પ્રવાહ બક્ષે છે અને સચ્ચાઈના રણકારનો આંતરપ્રવાહ. આ ત્રણેમાં વાચક પણ સહભાગી બનવાની સજ્જતા ધરાવતો હોય તો એમાં અનાયાસ વણાયેલા લાગે એવા સંકેતો પણ પ્રસન્નતાથી ઝીલી શકે અને અનેક ગુજરાતી નવલકથાઓમાંની એક તરીકે નજર તળેથી પસાર થઈ ગયેલી ’વાડ’ની અનન્યતા પારખે તથા વિચારપ્રેરક અને ભાવવાહી અંગ્રેજી અનુવાદ પણ એક કલા છે, એમ માનતો થાય.

ભણવા છતાં અનિચ્છનીય સંપર્કમાં ઝીલેલા ઝનૂન અને સતત વૈચારિક આક્રમણને પરિણામે ટૅરરિસ્ટ બની બેઠેલા ભાઈ કરીમે ફાતિમાને પોલીસ-કસ્ટડીની હવા તો ખવડાવેલી, મોત સાથે હાથતાળી પણ અપાવેલી. કરીમ કમોતે મરેલો તે જાણીને ફાતિમા બેભાન થઈ ગયેલી, પોલીસ-કસ્ટડીમાં. તેના હાથમાં કરીમનો આખરી પત્ર મુકાયેલો, ’ગુનેગાર તો અમે હતાં, પણ બેડી તો તારા હાથમાં પડી.’ તેને હુકમ હતો : ’તારી બહેન ફાતિમા ખતરનાક છે. આપણને બધાંને મરાવશે. તું ઇસ્લામનો સિપાહી છે. એને ખતમ કરજે.’  અને … ’હું તો જિહાદી. બીજી સાંજે જ્યારે આપણા શહેરના જંકશન પર ત્રણ ટ્રેનો આવી પહોંચે છે, ત્યારે બૉમ્બની કોથળી લઈ હું બેઠો હતો. કોથળી પુલ આગળ મૂકી, દૂર રિમોટ કંટ્રોલથી તેમાંનો બૉમ્બ ફાટે કે હું તને મારવાનો પ્લાન વિચારતો હતો. મોટો છૂરો હતો મારી પાસે.’  આગળનો દોર અનુવાદકના શબ્દોમાં.

‘Fatima, I cannot tell you what happened after that. You are educated, so you will understand. Fatee, I was sitting on a bench at the platform. One of the trains had arrived, and the next one was awaited. I was facing a train that pulled in on the tracks across. It was choked with passengers. Many of them got down. I suddenly saw that Ba was also one among them. Fatee, it was our Ba, the same torn black dupatta, a shabby kurta and salwar. … Ba came towards me. She seemed to look past me. She sat beside me. I froze. Ba said, Rascal, you want to kill your sister ? Fatima, I heard Ba’s voice. It was her. … All voices from the mornings of that house in the village came alive.’ અહીં સંકેત છે.

’ફાતિમા છોકરીમાંથી સ્ત્રી બની તે સાથે ગરીબ હોવું, તેનો અહેસાસ પણ થયો, તે સાથે, ‘હવે જ્યાં-ત્યાં ભટકતી નહીં.’ એમાં પણ સમર્થ સંકેત. બચપણમાં છાપરામાંથી ચળાઈને આવતા ચાંદરણાં કે ચાંદનાં ચકરડાં દ્વારા વ્યક્ત થતું જીવનનાં સમણાંનું પ્રતીક દોહરાતું રહે છે અને ફાતિમાને દોરતું પણ રહે છે. કેન્દ્રવર્તી સંકેત નવલકથાનું શીર્ષક ’વાડ’ (‘Fence’) બને છે. નાયિકાનું સ્વપ્ન છે તે વાડને ઓળંગી જવાનું – ગરીબાઈની, લિંગભેદની, ધર્મની, કેળવણીના અભાવની. એ વાડ મૂળ કૃતિની કવર-ડિઝાઇન પર ગાંઠેલા તારની લાઇનથી દર્શાવાઈ છે, અપાર્ટમૅન્ટની અગાસી પર ઊભેલ બુરખાધારી આકૃતિની સામે. અનુવાદની કવર-ડિઝાઇન પ્રતીકાત્મક બની છે. સ્કૂટર પર બેસી આગળ જઈ રહેલી યુવતી પૂરી બુરખાથી ઢંકાયેલી છે. દેખાય છે માત્ર એની બે આંખો – આશંકાભરી, સાવચેત છતાં આગળ વધવા માટે કૃતનિશ્ચયી.

નવલકથા હૃદયસ્પર્શી સંકેત સાથે અટકે છે. શમશૂ અને બીજાં બે કુટુંબોને ફાતિમાને કારણે અહીં ફ્‌લૅટ મળ્યા છે. શમશૂ  પર કરીમનો નહીં, ફાતિમાની ’પઢાઈ અને સમજદારી’ની વાતનો પ્રભાવ પડેલો. એમ. કોમ. થયો. એ તો ફ્‌લૅટ મળવાથી અત્યંત ખુશ. ‘બિલ્ડરભાઈ આ મકાન વચ્ચે દીવાલ ચણી આપશે. એટલે આપણી સોસાયટી જ અલગ …’  ફાતિમાની આંખમાં આંસુ. ’એને તો સહુની હારે સહુના જેવા થઈ રે’વું હતું.’  વર્ષોની તલાશને અંતે અહીં પણ એક બાજુ હિંદુઓ અને બીજી બાજુ મુસલમાનો?  ઍગ્રીમૅન્ટ પાછું આપે તો પેલાં કુટુંબો પણ ઘરથી વંચિત રહે. આ અસમંજસ વચ્ચે એણે ઍગ્રીમૅન્ટ, પર્સમાં મૂક્યું.

વર્ષો પુરાણા પૂર્વગ્રહો, પરસ્પરની અસહિષ્ણુતા, મનમાં બાઝેલાં જાળાંથી વિમુક્તિ અપાવે તે વિદ્યા. ઇતિહાસનો અને ઇસ્લામનો તલસ્પર્શી, સારો એવો હિંદુધર્મનો અને કંઈક અન્ય ધર્મોનો પણ, અભ્યાસ કરી ફાતિમાએ સાચી વિદ્યા પ્રાપ્ત કરી છે. ગિરનારની ટોચ પરની ખુલ્લી હવામાં તેને કુરાનની પંક્તિઓની સાથે વેદની ઋચાઓ તેમ જ બુદ્ધ અને મહાવીરની વાણી સંભળાયેલી અને તે સાથે હજારો પારસીઓ, ખ્રિસ્તીઓ, યહૂદીઓ, આદિવાસીઓના ધર્મો અને વિચારોની પોતે વારસદાર છે, તેનો અહેસાસ થયેલો.

અંગ્રેજી અનુવાદમાં શૈલીના સ્વાભાવિક રીતે વહેતા પ્રવાહ ઉપરાંત સામાજિક સમાનતાની લેખિકાની પોતાની પ્રતીતિ છે. તે ઉપરાંત પ્રાદેશિક ગુજરાતી બોલીની છાંટ, ઉર્દૂ અને હિન્દી પરિચિત શબ્દોનું પ્રાબલ્ય, કાને પડતું રહેતું હિન્દી-ગુજરાતીનું મિશ્રણ, જૂનું પારસી ગુજરાતી, શહેરી ગુજરાતી, શુદ્ધ ગુજરાતી, વાતચીતનું ગુજરાતી – એ બધાં તત્ત્વોને સંભાળતા જઈને (અંગ્રેજીમાં એ વિવિધતા તો કેવી રીતે લાવી શકાય!) સામાજિક વિષમતા અને તે વચ્ચે વ્યક્તિગત વેદનાના વિષયને અનુવાદકે રાષ્ટ્રીય, અને કંઈક અંશે આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે, વાચકો સુધી પહોંચાડ્યો છે.

e.mail : sureshmrudula@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 સપ્ટેમ્બર 2015; પૃ. 05-06

મુસ્લિમ જન તો તેને કહીએ જે પીડ પરાઇ જાણે રે,

પરદુઃખે ઉપકાર કરે તોયે મન અભિમાન ન આણે રે …

નરસિંહ મહેતાના ભજનનો પહેલો શબ્દ વાંચી આજના માહોલમાં ઘણી આંખો પહોળી થાય. પરંતુ ફિનિક્સ આશ્રમમાં ગાંધીજી જેમને ’ઇમામસાહેબ’ કહેતા અને દક્ષિણ આફ્રિકા

છોડી ભારત આવવાના હતા ત્યારે વિદાય-સમારંભમાં પોતાના ’સહોદર’ કહેલા તે, ધીકતો ધંધો છોડી ’ગાંધીભાઈ’ના આશ્રમના અંતેવાસી થયેલા અબ્દુલકાદર બાવઝીર પ્રાર્થનાસભામાં અચૂક હાજર રહે અને આ શબ્દફેર સાથે ભાવવાહી કંઠે ભજન ગાય તથા કુરાનનાં વચનો પણ સંભળાવે.

રાવજીભાઈ પટેલ (’ગાંધીજીની સાધના’, નવજીવન)માં નોંધે છે, ’તેઓ કહેતા કે સાચો હિંદુ સાચો મુસલમાન છે અને સાચો મુસલમાન સાચો હિંદુ.’ Vishvabharti Quarterly (શાંતિનિકેતન, ૨ ઑક્ટોબર ૧૯૪૯)ના Gandhi Memorial Peace Numberના આરંભે રવીન્દ્રનાથ ટાગોર અને જે. બી. કૃપાલાણીના લેખોની વચ્ચે આ ભજનનો એક વિરલ અર્થગ્રાહી અંગ્રેજી અનુવાદ છે, તેની માત્ર પહેલી કંડિકામાં ’વૈષ્ણવજન’ની જગાએ Lord Omnipresent શબ્દો વાપર્યા છે : Him we call the man of the Lord Omnipresent … નરસિંહ, ગાંધીજી, અનુવાદક અને ઇમામસાહેબનો આદર્શ, મનુષ્યનો ધર્મનિરપેક્ષ આદર્શ જુઓ !

મૂળ વાત, વિદાય-સમારંભની. રાવજીભાઈ નોંધે છે, ‘પ્રાર્થના પછી બધાં એક પછી એક ગાંધીજીને પગે લાગ્યાં. તેમણે કોઈને મીઠી લપડાક મારી, કોઈને મધુરો મુક્કો માર્યો, કોઈનો બરડો થાબડ્યો અને દરેકને કાંઈ ને કાંઈ કહી સ્નેહરસે ભીંજવ્યા. ઇમામસાહેબનો વારો આવ્યો. ગાંધીજીએ તો ઇમામસાહેબને બાથમાં ભીડ્યા. છાતીસરસા ખૂબ ચાંપ્યા. તેમના સામું જોઈ મીટેમીટ માંડી અને દયાર્દ્રભાવે બોલ્યા, ‘મારી માતાએ બે જન્મ્યાં. એક હું અને બીજા તમે. આપણે બે સહોદર ભાઈ છીએ.’

૧૯૧૫માં ગાંધીજીની પાછળ ઈમામસાહેબ પણ પત્ની અને બે દીકરીઓ સાથે અમદાવાદ આવ્યા. ગાંધીજીએ સાબરમતી આશ્રમ સ્થાપ્યો. તેમાં જ ઈમામસાહેબે પોતાનું મકાન બાંધ્યું, જે પછી ’ઈમામ મંઝિલ’ કહેવાયું. આજીવન તેઓ તેમાં રહ્યા. એમની પુત્રી અમીનાનાં લગ્ન મોગલ ખાનદાનના ગુલામરસૂલ કુરેશી સાથે નક્કી થયાં ત્યારે કંકોતરી ગાંધીજીએ પોતાના નામે લખી અને આમંત્રિતોને પાઠવીને જાતે લગ્ન કરાવ્યાં. આશ્રમની મિલકતના પ્રથમ ટ્રસ્ટીઓમાં એક ઇમામ સાહેબ. આજે આશ્રમના ’સુરક્ષા અને સ્મારક ટ્રસ્ટ’ના પ્રમુખ ટ્રસ્ટી એમના દૌહિત્ર હમીદ કુરેશી છે.

ધર્મનિરપેક્ષ વાતાવરણમાંથી પ્રાપ્ત સંસ્કાર અને વસુધૈવ કુટુંબકમ્-ના પારંપરિક કૌટુંબિક સંસ્કાર કેવા સ્વાભાવિક જીવનપથનું નિર્માણ કરી શકે તેનું નમૂનારૂપ ઉદાહરણ આ કુટુંબે અનાયાસ પૂરું પાડ્યું, જે સમગ્ર દેશને માટે પ્રેરણારૂપ બને. નેતા બન્યા વિના આચારથી દાખલો બેસાડી રાહ ચીંધવામાં ગાંધીજીની મહાનતા, તેથી તો જૉન હૉમ્ઝે એમને ‘The greatest man since Jesus Christ’ કહ્યા.

હમીદ કુરેશીનાં લગ્ન આશ્રમવાસી હરજીવનદાસનાં દીકરી પ્રતિમા કોટક સાથે. એમનાં પોતાનાં પાંચ સંતાનોમાંથી દીકરી શમીમનું લગ્ન ખ્રિસ્તી અમેરિકન નાગરિક સાથે, જે મૂળ ઇટાલિયન. યાસ્મિનનું લગ્ન પણ ખ્રિસ્તી અમેરિકન સાથે, જેનું કુટુંબ જર્મન. એક પુત્રનાં પત્ની ખ્રિસ્તી, જે સ્વિટ્ઝર્લૅન્ડથી અમેરિકા આવી વસેલાં. બીજાનું દીપ્તિ કાંટાવાલા અને ત્રીજાનું પ્રતિષ્ઠિત નાગર કુટુંબનાં સોનલ દેસાઈ સાથે, જેના અભિનયને ૧૯૮૦માં અંગ્રેજી નાટક ’ધ મૅચમેકર’માં બિરાદાવ્યાનું મને સ્મરણ છે. હમીદભાઈના ભાઈ વહીદભાઈના દીકરાનું લગ્ન હેમાંગિની ચોકસી સાથે. સોનલના પિતા બાહોશ વકીલ સુશીલ દેસાઈ મારી કૉલેજમાં દર શનિવારે લૉ શીખવવા આવતા. છોકરી મુસ્લિમ કુટુંબમાં જાય તે સામે એમનાં બહેનનો સખત વિરોધ. જમાઈને જોયા-ઓળખ્યા પછી વિરોધ વાત્સલ્યમાં પલટાયેલો, અને અંતસમયે લાગણીપૂર્વક ઇચ્છા વ્યક્ત કરી કે જમાઈ અગ્નિદાહ આપે. અને એમ જ થયેલું.

લગ્ન માટે ધર્મને બદલે ખાનદાની જોવાનો આ આવકાર્ય ’ચેપ’ ક્યારે ય કાબૂમાં ન આવ્યો ! વહીદ કુરેશીની ચારે ય દીકરીઓનાં લગ્ન હિંદુ કુટુંબોમાં. આ ચારમાંથી બેનો ગુજરાત અને અમદાવાદને વિશેષ પરિચય. ગુજરાતમાં ટેલિવિઝનનાં આરંભનાં વર્ષોમાં જેના મુખે શુદ્ધ ઉચ્ચાર અને યોગ્ય આરોહ-અવરોહમાં સમાચાર સાંભળવા ગમતા એવો એક પરિચિત ચહેરો તે રુઆબનો. એનું લગ્ન દક્ષિણ ભારતના યુવાન સાથે. ત્રણેક દાયકા પહેલાં અમદાવાદ નજીક વિમાની અકસ્માત થયેલો. એમાં ‘આવિષ્કાર’ લોકનૃત્યવૃંદ સપડાયેલું. બચી જનારાંઓમાં એક શિરીન. તેનું લગ્ન ખંભોળજા કુટુંબમાં. સ્મરણ છે કે બન્નેએ જે ગુજરાતી પ્રાથમિક શાળામાં શિક્ષણ લીધેલું. તેમાં મારાં પત્ની શિક્ષિકા. શાળા બહાર પણ બન્ને પારંપરિક રીતે ગુરુને આદર આપે.

આ લખાણ હમીદભાઈ(૮૮)ની એક નોંધ, એમની સાથે થયેલી વાતચીત અને હાથવગા અલ્પ સંદર્ભોને આધારે તૈયાર કર્યું છે. ગાંધી – પરંપરાની એમની નમ્રતા. આપપ્રસિદ્ધિથી દૂર રહે. એમનો જન્મ ૧૯૨૭માં આશ્રમ મધ્યે ઇમામ મંઝિલમાં. ગાંધીજીના ખોળે ચડેલ કેટલાંકમાંના એક. સ્વાતંત્ર્યસેનાની. પ્રતિમાબહેન સાથે રજિસ્ટ્રેશન લગ્ન થયું ત્યારે એક સાક્ષી કવિ સ્નેહરશ્મિ, બીજા ’ગાંધીજીની દિનવારી’ (૧૯૧૫-૧૯૪૮ અને ૧૮૬૯-૧૯૧૫) તથા ગાંધીજી સંબંધિત અન્ય પુસ્તકોના લેખક ચંદુલાલ દલાલ. સ્વાતંત્ર્ય માટે સમાજના તમામ ક્ષેત્રોની વ્યક્તિઓએ આપેલા સમર્પણની ગાથા જાણવા નૂતન ભારતનું સર્જન જોવા અધીરી, સદ્ય મંતવ્ય આપી બેસતી આજની અને આવતી કાલની કહેવાતી, યુવાન પેઢી પાસે પરંપરા અને પરિપ્રેક્ષ્ય જાણવા-સમજવા સમય નથી. એમને એમની ગમતી રીતે એ પ્રતીતિપૂર્વક પહોંચાડવાના મૌલિક તરીકા શોધવા બાકી છે. હમીદભાઈની માતા અમીનાબહેનને ગાંધીજીએ એક પત્રમાં ’અસીમ હિંમતવાળી વ્યક્તિ’ કહ્યાં છે. પિતા અને પતિ બંને સ્વાતંત્ર્યલડતમાં પૂર્ણ પ્રદાન કરે, બંને જેલમાં. નાનાં બાળકો છતાં અમીનાબહેન પોતે જેલમાં જવા અધીરાં. ગાંધીજી પ્રેમપૂર્વક તેમને રોકે. કહે, ’બાળકો અને તંદુરસ્તી સાચવ. તારો પણ સમય આવશે.’ પછી તો તેઓ ત્રણેક વાર જેલમાં ગયાં. 

હમીદભાઈને પૂછ્યું, તો એમનાં થોડાં સ્મરણો સાંભળવા મળ્યાં. લાગણીસભર છતાં રતિભાર રંજ વિનાના મગરૂર સ્વરે એમણે જે વાતો કરી, તેમાંની એક, દંતકથાનાં પરિમાણ ધરાવતી હૃદયસ્પર્શી વાત છે. પિતા ગુલામરસૂલ કુરેશી અને માતા અમીનાબહેનનાં લગ્નને હજુ માંડ દસ વર્ષ થયાં હતાં, હમીદભાઈ પોતે ચાર વર્ષના. બોરસદ સત્યાગ્રહ માટે બહેનોને મોકલવાની. ગાંધીજીએ નામ માંગ્યાં. લાંબી કતાર લાગી ગઈ. તેમાં અમીનાબહેન પણ ઊભાં. કોઈએ ધ્યાન દોર્યું. ગાંધીજી બોલ્યા, ’બહાદુર પિતાની બહાદુર દીકરી.’ એમનો વારો આવ્યો, ત્યારે ગાંધીજી કહે, ’પતિની સંમતિ છે? લઈ આવો.’

બીજા જ દિવસે અમીનાબહેન વિસાપુર પહોંચ્યાં, જ્યાં પતિ ગુલામરસૂલ કેદી તરીકે ખેતરમાં પાવડો લઈ મજૂરી કરે. કેદીનો પોષાક. લાંબી દાઢી. વચ્ચે વાડ. આ તરફ બાળકો સાથે અમીનાબહેન. કહે, ’રજા આપો.’  જવાબ મળ્યો, ‘રજા છે.’ પછીના પ્રશ્નનો જવાબ સરળ નહોતો. ’આ બાળકોનું શું?’ ક્ષણેકમાં જવાબ મળ્યો, ‘ત્રણ દરવાજા મૂકી આવો. બીજાં બાળકો ભેગાં રહેશે.’ ગાંધીજીની તો એ તબક્કે હાકલ હતી કે બાળકો સહિત સર્વસ્વનું સમર્પણ કરવા તૈયાર રહેવું. જેમના આચાર અને વિચારમાં ભેદ નહીં, તેને કોણ ન અનુસરે ? પર્લ બકે તો એમનું ખૂન થયું, ત્યારે કહેવું પડેલું,’O India ! Be worthy of your Gandhi !’

જો કે ત્રણદરવાજા જવું ન પડ્યું. અમીનાબહેન બોરસદ ગયાં, જેલમાં ગયાં ને ઉદ્યોગપતિ અંબાલાલ સારાભાઈનાં લડતને સમર્પિત બહેન અનસૂયાબહેન છાત્રાલય ચલાવે, તેઓ ત્રણે બાળકોને લઈ ગયાં અને તેમની સંભાળ રાખી …

— આ ભારતીયતા છે. આ લખાણ લખ્યું તે કોઈ વ્યક્તિનાં ગુણો ગાવાં નહીં, મનુષ્યને કોઇ પણ પ્રકારના ટૅગ વિના મનુષ્ય તરીકે જોતી, આખી પૃથ્વી એક કુટુંબ છે, એવી પર્વતો જેટલી પુરાતન ભારતીય પરંપરાનું ગીત ગાવા.

૨૨ ફેબ્રુઆરી, ૨૦૧૫

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 માર્ચ 2015, પૃ. 14-15