સુમન શાહ

કોઈ મને પૂછે કે – તમે કઈ સંસ્કૃતિમાં જીવો છો, તો હું શું કહું એને? આમ તો તરત કહી દેવાય કે ભારતીય કે અમેરિકન, અથવા ભારતીય-અમેરિકન. પણ એ બીજો પ્રશ્ન પૂછે કે ભારતીય એટલે શું, અમેરિકન એટલે શું, તો એના શા ઉત્તરો આપવા? 

પણ એ ભાઈને એક પ્રશ્ન હું પૂછું કે સંસ્કૃતિ એટલે શું, તો એ મને શો ઉત્તર આપશે? 

અને જો ઉત્તર આપશે તો સૌ પહેલાં ધર્મને કેન્દ્રમાં મૂકશે. પણ હું એને પૂછું કે ધર્મ કોને કહેવાય, તો માથું ખંજવાળીને કહેશે, વેદો પુરાણો. કંઈક વધારે જાણતો હશે તો ઉમેરશે, ઉપનિષદો. 

ગઈ કાલે એ ભાઈ ફરીથી મળ્યો. મને કહે, પ્રાથમિકથી માંડીને કૉલેજો અને યુનિવર્સિટીઓમાં ધર્મનું શિક્ષણ આપવાથી સંસ્કૃતિનો વિકાસ થાય. કેળવણીથી ધર્મસંસ્કાર મજબૂત થાય, ખીલે. સંસ્કારોનો વિકાસ એટલે સંસ્કૃતિ. હવે એના ચિત્તમાં ધર્મ + કેળવણી + સંસ્કારોની ખીચડી રંધાતી હતી. મેં એને પૂછ્યું : તમે કઈ યુનિવર્સિટીમાં ભણેલા? : ના રે, હું તો મૅટ્રિક પાસ છું. પણ એક આર્ટિકલ વાંચ્યો, એમાં આવુંબધું લખેલું છે : મેં કહ્યું, ભલે, આવજો, મળતા રહીશું. 

સંસ્કૃતિ વિશેની લોકમાન્યતામાં ‘આવુંબધું’ છે. સંખ્યાબંધ લોકો ધર્મના શિક્ષણનો આગ્રહ કરવા લાગ્યા છે, એ કાજે ગીતા બાઇબલ અને કુરાનને ધરી રહ્યા છે. થોડું વધુ જાણનારા લોકો ઋષિના આશ્રમોને ગુરુકુળ પ્રથાને બૉમ્બે બરોડા પૂણે જેવાં કીર્તિવન્ત વિદ્યાધામોને યાદ કરે છે. 

સંસ્કૃતિરક્ષા અને જ્ઞાનસંવર્ધન માટે આજકાલ એક શબ્દ રણકતો થયો છે, knowledge systems. મિનિસ્ટ્રી ઑફ ઍજ્યુકેશને ઇન્ડિયન નૉલેજ સિસ્ટમ્સ IKSની સ્થાપના કરી છે. સદીઓ દરમ્યાન વિકસેલા ભારતીય જ્ઞાનવારસાના પુન:પ્રસરણ અને દૃઢીકરણ માટેની એ વ્યવસ્થાનું સ્વાગત થવું જોઈએ. 

અસ્તિત્વ, ચેતના અને તર્કબુદ્ધિના વિષયમાં શોધન-સંશોધન શીખવતાં વેદાન્ત, ન્યાય, સાંખ્ય; આર્યભટ્ટ અને ભાસ્કરની યાદ આપતી વૈદિક ગણિતવિદ્યા; ગ્રહો-ઉપગ્રહોની ગતિવિધિ સાથે સંકળાયેલી જ્યોતિષવિદ્યા; સ્થાપત્યકલાનો પરામર્શ આપતું વાસ્તુશાસ્ત્ર; સમગ્ર આયુર્વેદ; કૃષિશાસ્ત્ર; અર્થશાસ્ત્ર; રાજનીતિશાસ્ત્ર; ભાષાના વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિના નિદર્શનોમાં પ્રાચીનતમ એવું પાણિનીનું વ્યાકરણ કે ભરત મુનિથી માંડીને અભિનવગુપ્ત આનન્દવર્ધન કુન્તક જગન્નાથ કે વિશ્વનાથ વડે વિકસેલું સ્વયંસમ્પૂર્ણ કાવ્યશાસ્ત્ર — આ સઘળા બહુમૂલ્ય વારસામાં મને કે કોઈપણ બુધી જનને રસ પડે જ પડે. એટલે IKS માટે ભારતવાસી વિદ્વાનો અને અધ્યેતાઓએ અથાગ પરિશ્રમ કરવો પડે એ હકીકત છે, અને એ વિશે બહુ કહેવું મને જરૂરી નથી લાગતું. 

અન્યથા, એ માત્ર વારસો છે, માત્ર સ્મૃતિ છે, માત્ર ભૂતકાળ છે, માત્ર ઇતિહાસ છે. એ હકીકત વિશે પણ વધુ કહેવું બિનજરૂરી છે. 

સવાલ ઊભો રહે છે કે સંસ્કૃતિ એટલે શું? ધર્મ અને અન્ય વિષયના જ્ઞાની હોવું તે? ના! હું જો ધર્માનુસારી આચરણ નથી કરતો, હું જો જ્ઞાનાનુસારી જીવન નથી જીવતો, તો હું શી રીતે સંસ્કારી? કઈ સંસ્કૃતિનો અનુયાયી? લોકો મન્દિરો મસ્જિદો ને દેવળોમાં સંસ્કૃતિ ભાળે છે. પણ એ તો મકાનો છે. ઘરના ખૂણે પૂજાપાઠ સ્તુતિ કે પ્રાર્થના કરતો એક સામાન્ય જન મન્દિરે નથી જતો, તો એને શેમાં ગણીશું?

સંસ્કૃતિની વ્યાખ્યામાં રાજાઓ અને રાજશાસન પણ આવે. અશોક અને અકબરે યુદ્ધો કરીને સૅંકડોને હણ્યા પણ રાજ સાચવ્યું ને પ્રજાને સુરક્ષિત રાખી. બન્ને ગ્રેટ ગણાયા. એ ગ્રેટનેસનું કઈ સંસ્કૃતિ સાથે જોડાણ છે? ભલે, લોકશાહીમાં શું? ધોરી માર્ગો? સુરક્ષિત વાહનવ્યવસ્થા? ઓછા દરના કરવેરા? એ છે સંસ્કૃતિવિકાસ? એના વાહક રાજકારણીઓ મતપ્રાપ્તિ પછી જાતે એવું શું કરે તો સંસ્કૃતિરક્ષક કહેવાય? 

અમેરિકામાં પાર્કમાં મળી જતી ગર્ભવતી ભારતીય મહિલાને હું પ્રણામ ન કરી શકું કે અમેરિકન પડોશીની સેરેબ્રલ પાલ્સી ધરાવતી બાળકી માટે પ્રાર્થના ન કરી શકું, તો હું શી રીતે ભારતીય સંસ્કૃતિજન? અમદાવાદનો એક મજૂર સવારથી સાંજ સુધી પૂરી પ્રામાણિકતાથી શરીરશ્રમ કરે છે, એ સંસ્કારી નથી તો શું છે? વડોદરાનો એક સાહિત્ચચિન્તક સવારથી સાંજ સુધી પશ્ચિમની દુનિયાની જ્ઞાનસરિતાઓએ સરજેલા જ્ઞાનસાગરમાં નિમજ્જિત રહે છે, એ સંસ્કારી નથી? 

વાત એમ પણ છે કે મનુષ્ય આજે ઇતિહાસનું માત્ર ગૌરવજ્ઞાન નથી કરી શકતો. હું વર્તમાનને અને દૈનંદિનીય વાસ્તવિકતાને તાબે થઈને જ જીવી શકું છું. 

‘ટેસ્લા’ કારમાં ‘હનુમાનચાલીસા’ સાંભળું તે સાથે ‘વોલ્માર્ટ’ પ્હૉંચી જઉં એ દરમ્યાન વડોદરામાં મિત્ર જોડે વ્હૉટ્સૅપિન્ગ પણ કરી લઉં. AI – આધારિત વિજ્ઞાન અને ટૅક્નોલૉજિએ આજે માણસના ભાણામાં અનેક વસ્તુઓ પીરસી દીધી છે. 

એનું એક પરિણામ છે ભૂતકાળ સાથે સતત વિકસતો વિચ્છેદ – discontinuity with the past. બીજું પરિણામ છે સમજદારી અને કાર્ય વચ્ચે વિચ્છેદ – a split between understanding and action. મને હવે ખબર છે કે ગીતામાં કર્મફળનો સિદ્ધાન્ત છે – કર્મ કરવું પણ એના પરિણામને વિશે ઉદાસીન રહેવું. આ વાત મારી સમજદારીમાં બરાબર બેસી ગયેલી છે, એ માટે મારે ગીતાપારાયણ કરવાની, એટલે કે એ actionમાં ઊતરવાની હવે જરૂર નથી. વાત એ રીતે વિકસે છે કે ક્રમે ક્રમે હું કર્મફળના સિદ્ધાન્ત વિશે જ ઉદાસીન થઈ જઉં છું! મને એ માત્ર એક philosphical narrative લાગે છે, અને એ પછી ક્રમે ક્રમે હું કર્મફળના સિદ્ધાન્તનો પ્રતિસિદ્ધાન્ત anti-thesis શોધવા માંડું છું! 

અમેરિકામાં માણસ ઘરની બહાર પગ મૂકે એટલે એનું નાગરિકજીવન શરૂ થાય છે. એ કયો ધર્મ કઇ જાતિ કે વંશસૂચક કઇ અટક ધરાવે છે એ વીગતો ગૌણ બની જાય છે. આ નગરસભ્યતાથી ઊભી થતી સંસ્કૃતિમાં એકે ય ધર્મ નથી. ધર્મનો અર્થ કર્તવ્ય duty કરીએ, તો પેટમાં શું દુખે? ધર્મ એટલે, ફરજ, જવાબદારીનું પાલન. હું ચાલવા નીકળું છું તો ચીની દમ્પતી મને પૂછે કે આટલા દિવસથી કેમ દેખાતા ન્હૉતા, દક્ષિણ ભારતની કે તળ અમેરિકાની વ્યક્તિ કશા જ વિશિષ્ટ ઓળખાણ વિના પૂછે કે કેમ દેખાતા નથી, તો એ સંસ્કારી નથી? મને એ દમ્પતીનાં કે એ વ્યક્તિઓનાં નામોની ય ખબર નથી, એમને પણ મારા નામની ખબર નથી. 

આને માનવસંસ્કૃતિ કહેવાનો રિવાજ હતો. પણ ત્યારે માનવસંસ્કૃતિનું રસાયણ સરેરાશ માનવ્ય હતું. નગરસભ્યતાથી ઊભી થયેલી સંસ્કૃતિમાં તો વૈયક્તિક માનવ્ય શિરમોર સત્ય છે.  

હું સંસ્કૃતિની ચીલાચાલુ વ્યાખ્યામાં બેસે એવું નથી જીવતો એટલે કહી દઉં કે મારે કોઈ સંસ્કૃતિ નથી, તો ચાલે? હું પેલા ભાઈને પૂછીશ, જો મળશે તો.

= = =

(260725USA)

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

સુમન શાહ

સામાન્યપણે માણસ આજે સપાટી પર જીવે છે. એક અર્ધજ્ઞાત કે અજ્ઞાત ભવિષ્યની આશામાં? એક ગઈકાલમાં? એક વર્તમાનમાં? ઘણુંખરું, ના; માત્ર સપાટી પર — સ્થળનું એવું સ્તર જે સપાટ છે, જ્યાં સમયનો અહેસાસ છે જ નહીં અથવા ઝીરો ડિગ્રીએ છે. આ વિલક્ષણ સમયશૂન્યતા છે, ચિન્તાનો વિષય છે. 

ઋતુ બદલાય એટલે કેટલાંક પક્ષીઓ સ્થાનાન્તર કરી જાય છે. એમને યાયાવર કહેવાય છે. સમાજસુધારક કરસનદાસ મૂળજીના જમાનામાં વિદેશગમનનો નિષેધ હતો. આજે તો સ્થાનાન્તર સહજ બલકે અનિવાર્ય બની ગયું છે. લગભગ પ્રત્યેક મનુષ્યને વતનથી દૂર જવું છે, કાં મુમ્બઇ, કાં કોલકાતા કે દિલ્હી. અથવા ભારતથી અમેરિકા બ્રિટન ઑસ્ટ્રેલિયા કે ન્યૂ ઝીલૅન્ડ. માત્ર ભારતવાસી જ નહીં મોરક્કન શ્રીલન્કન પાકિસ્તાની ચીની જપાની એમ વિશ્વભરની પ્રજાઓ સ્થાનાન્તર કરતી હોય છે. આ લખું છું એ ક્ષણે પણ વિશ્વના દરેક દેશેથી વિદેશગમન ચાલુ છે. 

ગામડાં નગર થયાં, નગરો મહાનગર થયાં, એ આધુનિકીકરણ પ્રક્રિયામાં સ્થાનાન્તર નૂતન પ્રકરણ છે. સ્થાનાન્તર હવે આધુનિક જીવનશૈલી છે, એ પર આપણું ખાસ ધ્યાન નથી ગયું.

મોટા ભાગનાઓને અમેરિકા પ્હૉંચવું હોય છે. કેમ કે The Amrican Dream વિશે એ ઉત્સાહીએ પોતાના દેશનાં છાપાંઓ દ્વારા સાંભળ્યું હોય છે કે અમેરિકા તો land of opportunity છે. એવી ઇદમ્ શ્રુતમ્ માહિતીથી ઝંકૃત ચિત્ત લઈને નીકળેલો એ બધી વાતે બેધ્યાન કે બેપરવા થઈ જતો હોય છે. લગભગ ઘાંઘો. જે સ્થાને પ્હૉંચવાનું હોય એ દિશામાં એની ‘ટ્રાવેલ’ કે ‘જર્નિ’ શરૂ થાય છે. હવે એ ‘પ્રવાસ’ કે ‘યાત્રા’ નથી બોલતો. યથાશક્તિ યથાશક્ય અંગ્રેજી શબ્દો બોલે છે કે બોલી નાખે છે. 

દાખલા તરીકે, એવો કોઈ જન વતનથી નીકળીને મુમ્બઇ પ્હૉંચે એ એનો પહેલો પડાવ. બધી ફૉર્માલિટીને અન્તે પ્લેનની સીટમાં હાશ કરતો બેસે એ બીજો પડાવ. સ્થાનાન્તરના દેશે પ્લેનમાંથી ઊતરીને બૅગેજ-કન્વેયરબેલ્ટ પર પોતાની બૅગેજીઝની રાહ જોતો ઊભો રહે એ ત્રીજો પડાવ. ઓળખીતા રીસીવ કરવા આવ્યા હોય ને એમને ઘરે બીજી વાર હાશ કરતો ને હસતો બેસે એ કદાચ એનો છેલ્લો પડાવ. 

મેં ‘કદાચ’ એટલા માટે લખ્યું કે પૂર્ણ સ્વરૂપના પરદેશવાસી – immigrant – થવા માટે એણે બીજા અનેક પડાવો પાર કરવાનું મોટું કામ બાકી હોય છે. એ કામ શારીરિક અને માનસિક શ્રમ માગી લેનારું હોય છે. એમાં એ સફળ થાય તો બરાબર, નહિતર પ્રતિગમનાર્થે સ્વદેશ ભણી પાછા ઊડવાનું હોય છે. એ બોલતો હોય છે – બાકી આપડો દેસ તો છે જ ને, યાર! 

ટૂંકમાં, ઊડતાં જતાં હોય ત્યારે યાયાવર પક્ષીઓનું ધ્યાન દિશા પર હોય છે તેમ સ્થાનાન્તરની સમગ્ર વિધિ-પ્રવિધિમાં માણસનું ધ્યાન ગન્તવ્ય પર હોય છે. પણ મારો મુદ્દો જુદો હતો – એ કે માણસ આજે સપાટી પર જીવે છે. ઝીરો ડિગ્રીના સમયની ધાર કહેવાય એવી સમયશૂન્યતામાં જીવે છે. 

પહેલાં તો એ ત્રણ ત્રણ સમયમાં જીવતો હતો. દેશનો સમય, પોતાના વૉચનો સમય અને ચિત્તનો સમય. દરેક સમય બીજાથી થોડો આઘોપાછો ભલે હતો, દેશના સમયે એ ઑફિસ પ્હૉંચી જતો, કાંડા પરના સમયે ઘરે પ્હૉંચી જતો. કશું ન ગમે ત્યારે ચિત્તના ઘડિયાળ મુજબ બચપણમાં પ્હૉંચી જતો, બાળસખીએ બનાવેલા રેતીના ઘરથી ઘર-ઘર રમવા. 

એ દિવસોમાં એણે ઝરણને પોતાનો રસ્તો કરતું જોયેલું, એના વ્હૅણના ખળખળ નિનાદને સાંભળેલો. બાગમાં ઊછળતા ફુવારાને જોયેલો, એની વાછંટથી ભીંજાયેલો ત્યારે એને સારું લાગેલું. પતંગને આકાશે ચગાવતાં દોરીને સડસડાટ ઊકલતી જોવાની એને મજા આવેલી. એ દોરીની લચ્છી વાળતાં થતી આંટી – loop – જોવાથી કે રાતે દોરીને પિલ્લામાં વાળવાથી અને વળેલી જોવાથી એને ખુશી થયેલી. બપોરે મહમ્મદમીંયાની લારી પર એ જોઈ રહેલો કે બરફ જેવા બરફનું કેટલું ઝીણું છીણ થાય છે, કેવો તો ગોળો વળે છે, એ પર શરબતનો કેવો તો છંટકાવ થાય છે. અરે, પ્રિયાને મળવા મિલનસ્થળે દોડીને ગયેલો ને પ્હૉંચ્યો ત્યારે ભાન પડેલું કે પોતે ૩૫ મિનિટ લગી અવિરત દોડેલો. તળાવકિનારે પાણીમાં પગ બોળીને બન્ને બેઠાં ત્યારે એકબીજાની આંખોમાં એણે શાન્તતાને ઝળહળતી જોઈ હતી. રાતે નિદ્રાના બાહુપાશમાં નિસ્સમયમાં ખોવાઇ જવાનું એને વારંવાર ગમેલું.

આવા બધા રમ્ય ભૂતકાળને સ્થાનાન્તરની ઘટનાઓ ભૂંસી રહી છે અથવા એનાં માત્રનિશાન – traces – ઉપસાવી રહી છે. વિચારો આદર્શો અનુભવો હવે સપાટી પર આવી ગયા છે, દેખાય છે કે અકબંધ નથી રહ્યા. સગાંવહાલાં સાથેની મમતા વિવિધ મૈત્રી પ્રેમપરિણય કે જાતીય સમ્બન્ધોની કારિકાઓ એટલી બધી બદલાઈ ગઈ છે કે જિવાયેલું બધું કોઈ જૂની વાર્તા લાગે. 

સંયુક્ત કુટુમ્બો ભાંગ્યાં અને વિભક્ત કુટુમ્બપ્રથા, અમે બે અમારાં બે, જેવી ન્યૂનતામાં વિકસી ત્યારે સમાજને એમાં પોતાનો વિકાસ દેખાયેલો. પણ આજે તો એ વિભક્તના પણ ભાગલા પડી રહ્યા છે. પોતે આ શ્હૅરમાં, પત્ની બીજા શ્હૅરમાં, સન્તાનો ત્રીજા શ્હૅરમાં, જેવી સુ-વિભક્ત પરિસ્થિતિ હવે સ્વાભાવિક ગણાય છે. 

વ્યક્તિસ્વાતન્ત્ર્ય સંજ્ઞાથી સમાજ પ્રગતિશીલ લાગતો હતો. હવે એ સ્વાતન્ત્ર્યની પરાકાષ્ઠા જોવા મળે છે. પરિણિત વ્યક્તિ હવે જરા પણ ચલાવી લેવા તૈયાર નથી, નથી ફાવતું એટલે ફવડાવવું જ નથી પણ છૂટાછેડા લઈ લેવા છે, એ માનસિકતા અને વર્તન જ હવે યોગ્ય ગણાય છે. વયોવૃદ્ધ મા કે બાપને વૃદ્ધાશ્રમમાં મૂકી આવવાનું પણ એટલું જ યોગ્ય ગણાય છે. સાથોસાથ, નવતાઓ અને અપરિચિતતાઓ સાથેની અથડામણો રોજે રોજ વધી રહી છે. 

ખરું તો એ છે કે વાસ્તવિકતાઓ વાસ્તવિકતા અને તે વાસ્તવિકતા નવી વાસ્તવિકતા સરજ્યે જાય છે અને એ સંસૃજન સામે સત્ય કંઈ કરી શકતું નથી. સત્યની કશી વ્યાખ્યા થઈ શકતી નથી, જે કરીએ એ બીજી પળે ખોટી પડે છે. સત્ય જાણે માણસનો સાથસંગાથ છોડીને ભાગી ગયું છે. 

ઉપરાન્ત, માણસની સામે વૈશ્વિક રાજકારણ અને યુદ્ધગ્રસ્ત વિશ્વ છે. એને પોતામાં ગોઠવવા માણસ એક વધારાની મથામણ કરી રહ્યો છે. મૂળથી ઊખળેલા માણસે હવે નવી નવી લડાઈઓ લડવાની છે. 

સમયશૂન્યતાની વાતમાં આટલા સમયને આપણે સંભૃત કરી શક્યા એ વાત ઠીક ગણાય.

= = =

(160725USA)

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

સુમન શાહ

હું અને રશ્મીતા એક વાર આમ્સ્ટર્ડામથી ટ્રેનમાં પૅરીસ ગયેલાં. ૧૯૯૬ આસપાસની વાત. પૅરિસના રેલવે સ્ટેશન પર અમે રેસ્ટરૂમ – ટૉઇલેટ – શોધતાં’તાં. મળી ગયેલું. ત્યાં ટૉઇલેટ પણ મફતમાં ન્હૉતાં એટલે કાઉન્ટર પરની બાઈને કેટલાક કૉઇન્સ ચૂકવવા પડેલા. અચરજની વાત એ કે ક્યાં ય men તેમ women સંજ્ઞા કે ચિત્ર દેખાય જ નહીં. હું કે રશ્મીતા ભૂલ કરી બેસીએ તો કેટલું વિચિત્ર થઈ પડે! ફાંફાં મારવાનું છોડીને મેં એ બાઈને પૂછ્યું તો કહે – it is unisex. પૈસા આપી દીધેલા અને કામ પતાવવું જરૂરી હતું એટલે મેં ‘યુનિસૅક્સ’ બબડતાં બબડતાં, પતાવ્યું. પણ ઍફિલ ટાવર પ્હૉંચ્યાં ત્યાં લગી મનમાં સવાલ કૂદ્યા કરતો’તો કે વિશ્વનું સર્વોચ્ચ કલાધામ કે citadel પૅરીસ આટલું બધું પછાત! પછી તો જાણકારો પાસેથી જાણેલું કે યુરપનાં કેટલાંક શ્હૅરોમાં ટૉઇલેટ્સ સ્ત્રી અને પુરુષ માટે અલગ નહીં પણ unisex કહો કે ભેળસેળિયાં હોય છે. એક મિત્રે એમ પણ કહેલું કે એ પછાત નથી પણ અત્યાધુનિક છે કેમ કે ચાલ્યા આવેલા પૂર્વગ્રહદુષ્ટ લિન્ગભેદને પડકારે છે. 

ટૉઇલેટ્સનો એ જ્ઞાનસંવર્ધક પ્રસંગ ભુલાઈ ગયેલો તે આજે binary oppositionsની વાતે યાદ આવી ગયો. મને થયું કે એ પૅરીસવાસીઓ સ્ત્રી/પુરુષ દ્વૈતને વિરોધી નથી ગણતા તે કેટલું સરસ! post-feminisicm પોતાના વિચારપક્ષમાં આ દૃષ્ટાન્ત પ્રેમથી ઉમેરી શકે.   

કદાચ દેરિદાની લડાઈ ભાષામાં સ્થિર થયેલાં વિરોધી દ્વૈતોથી શરૂ થઈ છે. ડિપ્લોમા માટેના એ શોધનિબન્ધમાં એમણે હ્યુસેર્લે પ્રયોજેલાં દ્વૈત તપાસ્યાં છે : ideatic/empirical, ખયાલપરક/અનુભવપરક. transcendentle/worldly, પરમાર્થિક/ઐહિક. original/derived, મૌલિક/સાધિત. pure/impure, પવિત્ર/અપવિત્ર. genetic/continued, પ્રારમ્ભિક/સન્તત. વગેરે.

તેઓ દર્શાવે છે કે હ્યુસેર્લની phenominology – પ્રતિભાસવિજ્ઞાન – અર્થ માટે શુદ્ધ આધાર કે પાયો શોધે છે – જેમ કે, ઐહિક નહીં પણ એવો સંકેત જે પરમાર્થિક હોય; જેમ કે, સાધિત નહીં પણ મૌલિક હોય. પરન્તુ આ આધારો શુદ્ધ નથી બલકે ‘ભૂતિયા’ છે – haunted. અવગતિ પામેલા જીવની જેમ ધૂણ્યા કરે છે. દેરિદા અવારનવાર to haunt ક્રિયાપદનો રૂપક તરીકે પ્રયોગ કરતા હોય છે. હકીકત એ છે કે ભૂતિયાં પદો પોતા સાથે જોડાયેલાં જે પદોને ભગાડે છે તેથી જ ચેપાયેલાં હોય છે, જેમ કે, અમૂર્ત, મૂર્તથી. પરમાર્થિક, ઐહિકથી. મૌલિક, સાધિતથી. પવિત્ર, અપવિત્રથી. પ્રારમ્ભિક, સન્તતથી.

અતિ મહત્ત્વનો મુદ્દો એ છે કે વિરોધી દ્વૈત ભાષાનો fundamental building block છે – ભાષા જે પર ખડી છે એ પાયાનો એકમ. ઉપસ્થિતિ/અનુપસ્થિતિ, સ્ત્રી/પુરષ, પ્રકૃતિ/સંસ્કૃતિ, તર્ક/ભાવના, જ્ઞાનજગત/ભાવજગત, નર/માદા; જ્યાં નજર પડશે, વિરોધી દ્વૈત જોવા મળશે મળશે ને મળશે. એથી ભાષાના સ્વ-રૂપને અને વિચાર કે ચિન્તનની મૂળ ભાતને ઓળખી શકાય છે. ભારતીય દર્શનો તો સંસાર સમગ્રને દ્વન્દ્વાત્મક કહે છે. પણ એનો અર્થ એ નથી કે વિશ્વ બે વિરુદ્ધાર્થોમાં વ્હૅંચાઈ ગયું છે! એમ માનીશું તો અતિ-સરલીકરણનો દોષ થશે તેમ જ બધી માન્યતાઓ ચીલાચાલુ જ રહી જશે. 

વિરોધી દ્વૈતમાં વિરોધી દેખાતી બે વિભાવનાઓથી અથવા બે પદોથી અર્થ માટે એક તન્ત્ર સરજાય, જેમાં પહેલા પદની સમજ બીજા પદથી, અને બીજા પદની સમજ પહેલા પદથી મળે. દાખલા તરીકે, મિલન/વિરહ. દેખીતું છે કે મિલન એટલે શું તે વિરહથી અને વિરહ એટલે શું તે મિલનથી સમજાય. દેરિદા જણાવે છે કે આ જોડકાંઓનું અસ્તિત્વ તો બન્ને પદો વચ્ચેની તાર્કિકતાને કારણે છે. તાર્કિકતા એ કે જોડકામાં સંયુક્ત દરેક પદનું અસ્તિત્વ બીજા પદના અસ્તિત્વથી છે. દાખલા તરીકે, અંદર/બહારમાં અંદર એટલે છે કે બહાર છે અથવા બહાર એટલે છે કે અંદર છે. આ હકીકત આપણે ભૂલવી ન જોઈએ, પણ ભૂલી જઈએ છીએ. 

બીજું એ કે બે વિરુદ્ધ દેખાતાં પદ એકબીજાને contaminate કરે છે, ચેપ લગાડે છે, અને એ કારણે બન્નેના ગુણધર્મ એકબીજામાં ભળી જાય છે. કોઈ અવસ્થા માત્ર તાર્કિક કે માત્ર ભાવનાત્મક નથી હોતી પણ બન્નેનું સમ્મિશ્રણ હોય છે. જેમ કે, સમજાય એવું છે કે કોઈ વ્યક્તિ માત્ર lovable કે માત્ર sexual નથી હોતી પણ lovable હોય એ sexual પણ હોય અને sexual હોય એ lovable પણ હોય. આ હકીકત પણ આપણે ભૂલવી ન જોઈએ, પણ ભૂલી જઈએ છીએ. પરિણામે, વિઘટનશીલ કાર્ય – deconstructive function – વિશેની આપણી સમજ દૂષિત રહી જાય છે.

જેમ કે, સુખ/દુ:ખ દ્વૈતનું કાર્ય એ છે કે આપણે એને સંયુક્ત રૂપમાં ઘટાવીએ; એ રીતે કે, નથી માત્ર સુખ કે નથી માત્ર દુ:ખ. પરન્તુ દરેક મનુષ્ય સુખને કે દુ:ખને પૂર્ણ ગણે છે અને માને છે કે હું સુખી, તું દુ:ખી; તું સુખી, હું દુ:ખી. એ પછી સુખની વ્હૅંચણી માટેના ઝઘડા કે યુદ્ધો શરૂ થાય છે. દુ:ખના નિવારણ માટેનાં સામુદાયિક ધરકરમ ક્રિયાકાણ્ડો કે માર્ક્સવાદ મૂડીવાદ કે લોકશાહી સુધીના રાજકીય ઇલાજો શરૂ થાય છે. 

બીજું સમજવાનું એ છે કે વિરોધી દ્વૈતો નિષ્પક્ષ નથી પણ ભેદકારી છે. ભેદ એ કે પહેલું પદ સત્તાધીશ અને બીજું પદ ઓશિયાળું; પહેલું પદ સ્વાયત્ત અને બીજું પરાયત્ત; પહેલું પદ મહાન અને બીજું હીન. એટલે, પ્રત્યેક વિરોધી દ્વૈતનું વિઘટન શરૂ કરવું જોઈશે: એ કાજે, કેન્દ્રસ્થ પદને સ્થાને તેના હાંસિયાકૃત પદને મૂકીશું; કેન્દ્રમાં મુકાયેલું એ હાંસિયાકૃત પદ નવું કેન્દ્ર બનશે; અને એ નવા કેન્દ્રને પણ બીજા નવા કેન્દ્રથી ખસેડી શકાશે. પરન્તુ દેરિદા સ્પષ્ટ કહે છે કે પદોના એવા સ્થાનબદલથી કશો ફર્ક નહીં પડે, સંરચના હતી એમ અકબંધ જ રહેશે. ગાયત્રી ચક્રવર્તી સ્પિવાક ઉમેરે છે કે સ્થાનબદલ ઉપરાન્ત પદોને displace – સ્થાનભ્રષ્ટ – કરવાં જોઈશે. એથી સંરચના ભાંગી પડશે અને સ્પષ્ટ થશે કે વિરોધી દ્વૈતો વચ્ચે પ્રવર્તતા ઉચ્ચાવચ ક્રમનું કારણ દૂરવર્તી સત્તાઓ છે, અને બરાબર સમજાશે કે ત્યાંલગી પ્હૉંચીએ એ ગણાશે, વિઘટનશીલ કાર્ય. એમ થવું જરૂરી બલકે અનિવાર્ય છે અને કદાચ એવા પુરુષાર્થ માટે દેરિદા આપણને નિમન્ત્રણ આપે છે.

વિઘટન માટે કેન્દ્ર/હાંસિયાના વિરોધી દ્વૈતને સર્વસામાન્યપણે હમેશાં પ્રયોજવામાં આવે છે. આપણી નોટબુકના પાના પર એક હાંસિયો હોય છે. પાનાનો મુખ્ય ભાગ મોટો હોય છે, એ છે કેન્દ્ર. હાંસિયો નાનો. સમજાશે કે કેન્દ્ર અને હાંસિયા વચ્ચેનું અન્તર સ્થૂળ છે છતાં વિચાર ભાષા કે સંસ્કૃતિ નામની વિવિધ સંરચનાઓમાં લપાઈ રહેલી દૂરવર્તી સત્તા અન્તર્ગત ગતિવિધિનું – power dynamicsનું – તે ઘણું બધું સૂચક છે. દરેક સમાજમાં ધર્મપુરુષો સત્તાધીશો શ્રીમન્તો શિક્ષિતો ઉપલા સ્તરે જોવા મળે છે, નીચલા સ્તરે જોવા મળે છે, દીન દમિત કે અબુધ સમુદાયો કે પછી તળવાસી subalterns.

પશ્ચિમની અધિભૌતિકવિદ્યામાં પુરુષ કેન્દ્રમાં હોય છે અને અન્યો, મુખ્યત્વે સ્ત્રી, હાંસિયામાં હોય છે. સંસ્થાનવિષયક – colonial – વિમર્શપરામર્શમાં સંસ્થાન પોતે જ હાંસિયામાં હોય છે! પશ્ચિમની શબ્દ કે તર્કકેન્દ્રી પરમ્પરામાં – logocentric traditionમાં – વાણી કેન્દ્રમાં અને લેખન હાંસિયામાં હોય છે, વાણી અધિકૃત અને લેખન સામાન્ય ગણાય છે. 

આ નિર્દેશોને કારણે મને ભારતીય અધ્યાત્મવિદ્યા તેમ જ સંસ્થાનવાદ યાદ આવી ગયાં અને થયું કે કેન્દ્ર/હાંસિયા વગેરે વિરોધી દ્વૈતો બાબતે ભારતમાં પણ ક્યાં કશું જુદું છે!  

ભારતીય સંદર્ભનું આ ક્ષણે ખાસ તો મને દક્ષિણ/વામ કે જમણું/ડાબું – left/right – વિરોધી દ્વૈત યાદ આવે છે, અલબત્ત, એ દ્વૈત વૈશ્વિક છે. પરન્તુ મનુષ્યદેહના અતિ કામગરા ગણાતા બન્ને હાથમાંના એકને આપણે જમણો અને બીજાને ડાબો કહીએ છીએ તે કયા જીવવિજ્ઞાનની કે કઈ મૂળેરી સભ્યતાની ભૂમિકાએ કહીએ છીએ તેનો મને ખુલાસો નથી મળતો. મજાની વાત એ છે કે આ દ્વૈતમાં પગ નાક આંખ વગેરે અન્ય અંગોને પણ આવરી લેવાયાં છે. મારી દાદી કહેતી – જમણા પગ પર ડાબાની આંટી ન ચડાવ, નુક્સાન થશે. કોઈ ચીવટિયો ભાઈ બોલતો હોય છે – મારા નાકનું ડાબું ફોયણું સૂજી ગયું છે. કોઈ માતા બાળકને શીખવતી હોય છે – ડાબા હાથનું કામ ‘જુદું’ છે, એ હાથે લેસન ન કરાય. આપણે બધા બોલતા હોઈએ છીએ – મારી જમણી આંખ ફરકે છે તેથી, સંસ્કૃત નાટકનો નાયક બોલે છે કે એનો દક્ષિણ બાહુ ફરકે છે તેથી, કંઈક શુભ થવાનું છે. આ દ્વૈતનો અંગાંગમાં તેમ જ શુભ/અશુભ અને પવિત્ર/અપવિત્ર રૂપે આમ ઘણો વિકાસ થયેલો છે. 

સંસ્કૃત શબ્દ વામ-ને અનુસરીને સ્ત્રીને વામા કહેવાય છે. કેટલાંક ભારતીય હિન્દુ પરિવારોમાં પતિ દક્ષિણે અને પત્ની વામે સૂએ એવી પ્રથા છે. એ પ્રથાને મંગળ અને શુકનિયાળ માનવામાં આવે છે. ત્યારે ડાબા હાથના ‘જુદા’ કામને આરામથી વીસરી જવાય છે! માન્યતા એ કે પુરુષનું સ્ત્રી અર્ધાંગ છે અને પુરુષના હૃદયમાં એનો વાસ છે એટલે સ્ત્રી એના હૃદયની બાજુએ ડાબે સૂએ તે હિતકારી છે. જો કે કો’ક દિવસ સ્ત્રીના સયુક્તિક રોષથી બન્ને અવળાં ફરીને સૂઈ ગયેલાં ભળાય ત્યારે દક્ષિણ/વામનું પ્રતિદ્વન્દ્વી જોડકું અવળું/સવળું પ્રયોજી શકાય. પૈતૃક સત્તા અને તેણે ઉછેરેલા દમ્ભનું આ પરમ દૃષ્ટાન્ત છે.

સંજ્ઞાઓ અર્થ આપી શકે છે તે તો તફાવત અને વિલમ્બનની લીલાને કારણે. તદનુસાર, કોઈ એક સંકેતક સંકેતાર્થ આપે ખરો પણ એ સંકેતાર્થ પોતે સંકેતક બની જાય અને બીજા સંકેતાર્થો આપે. બીજા સંકેતાર્થો વળી સંકેતકો બની જાય, અને ત્રીજા અર્થો આપે, એમ ચાલ્યા કરે. જુઓ ને, આપણે જોડણીકોશમાં કોઈ શબ્દનો અર્થ શોધવા જઈએ છીએ તો શું મળે છે? અર્થ રૂપે કેટલાક બીજા શબ્દો. એ બીજાના અર્થ મેળવવા જઈએ તો? ત્રીજા શબ્દો. અને એમ સંકેતીકરણની અન્ત વગરની શૃંખલામાં અર્થ સર્વત્ર ફેલાઈ જાય છે, કહો કે, ગૂમ થઈ જાય છે. અને તેથી બુદ્ધિએ અટકી જવું પડે છે. એને કહેવાય છે, intellectual impasse અથવા deadlock in understanding. એને કારણે એમ પણ કહેવાયું છે કે અર્થ છૅકાયેલો પણ, નહીં – ભુંસાયેલો રહેવા સરજાયો છે — constantly under erasure. 

દેરિદાએ Of Grammatologyથી માંડીને એમની કારકિર્દી દરમ્યાન writing under erasure વિચારને વિકસાવ્યો હતો. textમાં પેલો deadlock કે વિરોધાભાસી વિભાવનાઓનાં સ્થાન – sites – દર્શાવવાનો પ્રસંગ આવે ત્યારે શું કરવું. એ પર એક છૅકો મૂકવો, એવો કે છૅકા નીચેના શબ્દો કે વાક્યો છૅકેલા દેખાય, પણ રબર ભૂંસી નાખે એમ સમૂળગા ભુંસાયેલા નહીં. એ અર્થમાં erasure એક typographical expression છે. એથી સૂચવાશે કે એ બાબતોના ચૉક્કસ અર્થ કરવાનું ભલે શક્ય નથી પરન્તુ એ બાબતો અપર્યાપ્ત હોવા છતાં આવશ્યક છે. 

દેરિદાને આ વિચાર હાઇડેગરમાંથી સાંપડ્યો છે. હાઇડેગરે Being શબ્દને ઇરેઝર હેઠળ મૂકેલો. નિત્શે પણ રૂઢ અર્થોને પડકારવા લીટીઓને છૅકેલી રાખતા. બૅકેટ પણ લેખનમાં જનમેલાં સંદિગ્ધ વાનાં એ પ્રકારે દર્શાવતા. (દેખાદેખીથી મેં પણ ‘મારી વાચનયાત્રા ઇરેઝર હેઠળ’ શીર્ષક રાખીને એક લેખ કરેલો, ‘તથાપિ’ ૨૦૧૧). દેરિદાની ઈરેઝર વિભાવના સંદિગ્ધતા દર્શાવે છે, પ્રશ્નાર્થ સૂચવે છે, અને કહે છે કે પુનર્વિચાર જરૂરી છે.

પરોક્ષપણે ઇરેઝર ભાષા અન્તર્ગત અસંગતિબોધને પ્રકાશિત કરે છે. અસંગતિબોધ માટે દેરિદાએ aporia સંજ્ઞા પ્રયોજી છે.  

દેરિદાનો સમગ્ર વિઘટન-પ્રોજેક્ટ પણ શું સૂચવે છે? એ જ કે અર્થને ઊંડણમાં લેવા મથતી ભાષા અપર્યાપ્ત છે પણ આવશ્યક છે. દેરિદાએ પણ જે કંઈ કહ્યું જેટલું કહ્યું એ આ મર્યાદાવન્ત ભાષાથી જ કહ્યું!  

આ લેખમાળાના લેખન દરમ્યાન મને પ્રશ્ન થયેલો કે ભાષા સંસ્કૃતિ સમાજ કેળવણી માર્ક્સવાદ મૂડીવાદ લોકશાહી વગેરે સંખ્યાબંધ સંરચનાઓ મનુષ્યજીવન સાથે જોડાયેલી છે એ ખરું, પણ એ સંરચનાઓને આપણે શી રીતે ઓળખીએ છીએ. હું લગ્નસમારમ્ભમાં જોડાઉં ને ખાણીપીણી માણું એટલે મને સમાજ-સંરચનાની ઝાંખી થાય. યુનિવર્સિટી-બિલ્ડિન્ગમાં કર્મચારીઓની વ્યસ્તતા નિહાળું કે ક્લાસરૂમમાં ભણાવું એટલે મને કેળવણી-સંરચનાનો અહેસાસ આવે. ચૂંટણી હોય ને મતદારોને મતદાન માટે લાઈનમાં ઊભેલા જોઉં એટલે મને લોકશાહી-સંરચનાનું ચિત્ર મળે. પણ એ ઝાંખી, એ અહેસાસ, એ દર્શન કે એ ચિત્રપ્રાપ્તિ તો મારાં perceptions – ઇન્દ્રિયબોધો – છે. એ દરેક ઇન્દ્રિયબોધને હું જ્યાંસુધી ભાષાના માધ્યમથી વર્ણવું નહીં ત્યાં સુધી એક પણ સંરચનાને હું બીજા મનુષ્ય સુધી પ્હૉંચાડી શકું નહીં. 

અને પ્હૉંચાડવા જઈશ એટલે મને પ્રતીતિ થશે કે ભાષાનું માધ્યમ પોતે જ અપર્યાપ્ત છતાં આવશ્યક સ્વરૂપમાં સ-મર્યાદ છે. પરિણામે મારાથી કે અન્ય કોઈથી કોઈપણ સંરચનાનું વર્ણન કદી સમ્પૂર્ણસ્વરૂપ નહીં થાય. સંરચના અને તેના ભાષિક વર્ણન વચ્ચે સમાન્તરતા નહીં પણ થોડું અન્તર રહી જશે. એ અન્તર મને એ જ સૂચવશે કે સમાન્તરતા માટેનો પુરુષાર્થ ચાલુ રાખ, પૂર્ણવિરામ ન મૂક. 

દેરિદાની ફિલસૂફીમાં રહેલો નીતિવિષયક સંદેશ એ જ છે કે પૂર્ણવિરામ ન મૂકો – no closure … 

(ક્રમશ:) 

વિશેષ વાચન માટે સૂચિ: 

Derrida, Jacques. 2016. Of Grammatology. Translated by Gayatri Chakravorty Spivak. 

Johns Hopkins University Press.

પ્રગટ : ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદનું મુખપત્ર, “પરબ”; જુલાઇ 2025

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર