સહૃદય અને જાગરૂક સાથી ગુજરાતી,

સ્નેહવંદન અને ગુજરાત-સ્નેહને નાતે એક અપીલ.

આપને ‘ફાર્બસ ગુજરાતી સભા’નો કેટલોક પરિચય હશે જ: આપણી આ ઐતિહાસિક વિરાસત સમી સંસ્થાની સ્થાપના ઈ.સ. ૧૮૬૫માં થઈ હતી. આજ ૧૫૦થી યે વધારે વર્ષોથી આપણી આ સંસ્થા ગુજરાતી સંસ્કૃતિની સેવાના કાર્યમાં રત છે. એ સંસ્થાનું અનોખું, વિદ્યાજગતનું માનીતું રહેલું સામયિક, તે ‘ફાર્બસ ગુજરાતી સભા ત્રૈમાસિક’. ઈ.સ. ૧૯૩૬થી આજ સુધી, ૮૮ વર્ષો સુધી સંસ્કૃતિ મીમાંસાનું, સાહિત્ય સંશોધનનું અને ઇતિહાસ ચિંતનનું અનોખું કામ કરતું આ વિલક્ષણ સામયિક, અવિરત અને સતત સક્રિય રહ્યું છે. દેશવિદેશના સંશોધકો, વિદ્યાર્થીઓ, અધ્યાપકો અને સાહિત્ય રસિકોનું એ એક માનીતું અને ઉપયોગી સામયિક છે.

સાથોસાથ એ એક પ્રયોગશીલ સામયિક છે. ગુજરાતી સંસ્કૃતિના નવા ઉન્મેષોને પ્રગટાવતા અને પોષતા, એક વિકાસક્ષમ સશક્ત સામયિક તરીકે વ્યાપક વિદ્યાજગતમાં જાણીતું છે.

ગુજરાતી પ્રજાનાં હૃદય અને મસ્તિષ્કનાં ઊંડાણોને સતત તાગતા રહેલા અને ગુજરાતી ભાષા, સાહિત્ય અને સંસ્કૃતિના ગૌરવની અણથંભ ખેવના કરતા આ સામયિકને આજે આપની હૂંફની, આપના સહકારની, આપની સક્રિયતાની જરૂર છે. આપશોને?

*

‘ફાર્બસ ગુજરાતી સભા ત્રૈમાસિક’-ને ગુજરાતના ઉત્તમોત્તમ લેખકોની સામેલગીરીનો લાભ મળ્યો છે. ચંદ્રવદન મહેતા અને ઉમાશંકર જોશી, બળવંતરાય ઠાકોર અને કનૈયાલાલ મુનશી, ભોગીલાલ સાંડેસરા અને હરિવલ્લભ ભાયાણી જેવા સમર્થ પુરોગામીઓથી શરૂ થયેલી આ સામયિકની ૮૮ વર્ષોની સંસ્કૃતિ યાત્રા આજે યે અણથંભ આગળ ચાલે છે. આજે દેશવિદેશમાં વિખ્યાત એવાં સર્વશ્રી પ્રૉ. ભીખુ પારેખ અને ડૉ. ઈલા ભટ્ટ, સાહસિક વાર્તાકાર હિમાંશી શેલત અને કવિ-ચિંતક ચંદ્રકાંત ટોપીવાળા, વિખ્યાત વિદ્વાનો મધુસૂદન ઢાંકી અને નરોત્તમ પલાણ, વિખ્યાત ચિત્રકાર કવિ ગુલામમોહમ્મદ શેખ અને સમર્થ કલામીમાંસક જ્યોતીન્દ્ર જૈન, આજીવન સંશોધન કાર્યમાં રત રહેલા વીરચંદ ધરમસી અને મુરલી રંગનાથન્‌ અને એવા જ બીજા ગુજરાતના શ્રેષ્ઠ સર્જકો, સંશોધકો, ચિંતકો, કલાકારોના ઉત્તમ કામને આપ આ સામયિકના અંકોમાં મુખોમુખ થઈ શકશો. ઇતિહાસ, સંસ્કૃતિ અને સાહિત્યના સંશોધનને વરેલા આ સામયિકના આઠ આઠ દશકોના અંકોમાં આપને દુર્ગાશંકર શાસ્ત્રીએ ‘ગુજરાતના ઇતિહાસ અને પુરાતત્ત્વનાં સંશોધન’ વિષે લખેલો અને ૧૯૩૭માં કરાચી ખાતે મળેલા ગુજરાતી સાહિત્ય સંમેલનમાં રજૂ કરેલો સંશોધન લેખ વાંચવા મળશે, ‘અઢીસેં વર્ષ પહેલાંની પારસી કવિતા’ પરનો જહાંગીર માણેકજી દેસાઇનો ૧૯૩૬માં લખાયેલો લેખ પણ મળશે અને ૧૯૪૨માં આ સામયિકમાં પ્રકાશિત રા.રા. ઈમામુદ્દીન સદરૂદ્દીન દરગાહવાલાનો ‘ચૌદમી સદીનું ગુજરાત’ એ વિષય પરનો લેખ પણ મળશે. આજે અમેરિકા, ઇંગ્લેન્ડ, ઓસ્ટ્રેલિયા(અને હવે ફીજી)માં વસતા ગુજરાતીઓ વિશેના લેખો તાજેતરના અંકોમાં ઉપલબ્ધ છે. ગુજરાતનું એવું એક રસભર્યું, પ્રયોગશીલ, વિદ્યાપ્રતિબધ્ધ, ઊર્જાસભર સામયિક આજ આપની સહભાગિતા, સહાય અને સક્રિય સંડોવણીની માગણી કરે છે. ગુજરાતી સંસ્કૃતિનું હિત આપને હૈયે વસે છે, એની જાણ હોવાથી આ અપીલ અમે આપને કરીએ છીએ.

આપ આ બે રીતે આ સામયિકને સહાય કરો એ વિનંતીઃ

૧. આવતા પાંચ વર્ષોનું આપનું લવાજમ, માત્ર રૂ. ૧૫૦૦/, આ સપ્તાહમાં જ મોકલો (Account Number. 36601001151 ICICI Bank, Juhu Branch, IFS No. ICIC0000366, Account Name: Shri Forbes Gujarati Sabha) – ત્યાં સરળતાથી ઈ લવાજમ મોકલી શકો. અથવા અમારા સાથી શ્રી રાજેશ દોશીને એમના મોબાઈલ નંબર 836 9795793 પર ફોન કરીને ચેકથી કે અન્ય કોઈ રીતે લવાજમ મોકલી શકો.

તે ઉપરાંત,

૨. આપના તરફથી આપની પસંદગીની પાંચ સંસ્થાઓ (આપની શૈશવની શાળાઓ, આપની પસંદગીની કોઈ કૉલેજો, કોઈ પુસ્તકાલયો)-ને એક વર્ષ  માટેનું લવાજમ રૂ. ૩૫૦ X ૫ = ૧૭૫૦ મોકલો. આપણું આ સામયિક એ રીતે રસિક વાચકો સુધી વિવિધ સ્થળે પહોંચશે અને આવતી પેઢીઓના ગુજરાતીઓનું ઘડતર એ રીતે થતું રહેશે.

વિદેશમાં વસતા સહૃદય વાચકો માટે એમના વિદેશના સરનામે અંકો મેળવવા માટે વાર્ષિક લવાજમ રૂ. ૨૦૦૦ અને પાંચ વર્ષનું લવાજમ રૂ. ૯૦૦૦ થશે. આ રકમ ભારતમાંથી રૂપિયાના ચલણમાં મોકલવાની રહેશે.

એ રકમ સાથે આપનો સ્નેહભાવ. સમજણ અને સંડોવણી જે અમને મળશે, એ અમૂલ્ય છે.

ઇ.સ. ૧૯૩૬થી આજ સુધી, આઠ દશકોથી ગુજરાતી વાચક સમક્ષ એક માતબર ભાવવિશ્વ, વિચારજગત અને સંસ્કૃતિમીમાંસા સેવાભાવે રજૂ કરતા આપણા આ વિશિષ્ટ સામયિકને અને ૧૮૬૫થી આજ લગી સક્રિય રહેલી આપણી ઐતિહાસિક મહિમાયુક્ત ‘ફાર્બસ ગુજરાતી સભા’ને આવનારા સમયમાં ટકી રહી વિકસવામાં આપની આ સહાય અને સંડોવણી અનિવાર્ય છે.

કવિ નર્મદ કહે છે તેમ, ‘કેટલાંક કરમો વિશે ઢીલ નવ ચાલે’ – અમે ઉપર જે માટે વિનંતી કરી છે એ સ્નેહ-કર્મ, વિદ્યા-ખેવના-કર્મ, ગુજરાત-પ્રીતિ-કર્મ પણ એવું જ, ઢીલ ન કરવાનું કામ ગણી સત્વર સહાય કરશો?

સ્નેહપૂર્વક,

સિતાંશુ યશશ્ચન્દ્ર

સંપાદક અને ટ્રસ્ટી

આ સાથે જોડેલી ફાઈલોમાં આ સામયિકનાં સાત મુખપૃષ્ઠોઃ વિશ્વવિખ્યાત સાંપ્રત ચિત્રકાર અતુલ ડોડિયાનાં ચિત્રો અને મધ્યકાલીન ભારતીય લઘુચિત્રો સહિત. મુદ્રણસજ્જાના કલાકારો ગદ્યકાર નૌશીલ મહેતા અને કવિ-ચિત્રકાર પીયૂષ ઠક્કરની માવજત સાથે.  

e.mail : sitanshuy@gmail.com

એ બાળકો–યુવાનોને સલામ, એ સંસ્થાને પ્રણામ,એ કાર્યકર્તાઓને વંદન

સંતાનના જન્મને જ દિવસે કે પછીના અઠવાડિયામાં માતા પિતાને નિષ્ણાત ડોક્ટર પાસે જાણવા મળે કે આ બાળકને જન્મજાત પૅરેલિસિસ છે, અને એનો કોઈ ઇલાજ નથી કેમ કે એના બ્રેઇનમાં ઇજા પહોંચી છે, ત્યારે એ બે જુવાન જણનાં મનમાં જે સ્તબ્ધતા આવે એ કોઈ ટોર્નેડો કે ચક્રવાતની વચ્ચોવચ છવાયેલી સ્તબ્ધતા જેવી હોય છે. પછી ધીરે ધીરે એ નરી ખામોશીની આસપાસ ચોતરફ ઘૂઘવતા વંટોળના અવાજો અને તોફાનોનો અનુભવ થાય. નવા જન્મેલા બાળકને થયેલો પેલો પક્ષાઘાત જાણે એક ગુનો હોય, કલંક હોય એમ આસપાસના ઘણા લોકો બાળકને અને માબાપને દયાપાત્ર કે વિચિત્ર ગણી જાણેઅજાણે પરેશાન કરી બેસે છે. માણસને થાય કે વેઠી ન શકાય એવું બેમાંથી કયું? ભીતરનો પેલો સન્નાટો કે બહારનું આ કમઠાણ? – એ પળે એક અજાણી તાકાત આપણી અંદરથી જાગી ઊઠે અને ડૂબાડવા માગતા દરિયાની આરપાર આપણા જહાજની સફર શરૂ થાય. અનેક દિવ્યાંગ બાળકોની, એમનાં અનેક અનામી માબાપોની સાહસ સફર. એનો એક અહેવાલ આપ સહુની સામે રજૂ કરું છું.

જન્મીને રડી ન શકેલાં પેલાં બાળકોની અને એનાં મા-બાપોની પેલી ખામોશી, સ્તબ્ધતા – એનો કોઈ ઉપાય નથી. પણ, પછીનાં વસસોમાં એ બાળકની આસપાસ ફરી વળતા પેલા વંટોળિયાનાં ઉધમાત (‘તે, હેં અંજનીબેન, આ તમારી બેબી બોલી સકતી નથી?’ કે ‘હેં સીતાનસુભૈ, આપડે જે વાતો કરીએ એ આ વિપાસા સમજી સકે?’) – વાળા વંટોળિયા આડે, ઉછરતા બાળકની પડખે અડીખમ ઊભું રહે — એવું કોણ? મા-બાપ તો ખરાં જ, બીજું કુટુંબ (હજી ભારતમાં દાદી-નાની-માશી-ફોઈ-ભાઈભાભી-બહેનબનેવી વગેરે શબ્દો અને સત્યો આપણી ભાષા અને ભાવનામાંથી ભૂસાઈ નથી ગયાં, ત્યાં સુધી ટકી રહેલું એ મોટું કુટુંબ.) એ બે.

 ત્રીજું યે એક છે, હવે પચાસ વરસોથી, આપણા દેશમાં, આપણા મુંબઈમાં! નામે ‘સ્પાસ્ટિક સોસાયટી ઓફ ઇન્ડિયા’ અથવા ‘ઍડેપ્ટ’!

એ ‘સ્પાસ્ટિક સોસાયટી ઓફ ઇન્ડિયા’-નાં પચાસ વરસોનાં કામને બિરદાવવા પૂર્વ ‘ચીફ જસ્ટિસ ઓફ ઇન્ડિયા’ જસ્ટિસ ચન્દ્રચૂડની નિશ્રામાં, મુંબઈના એન.સી.પી.એ. સભાગારમાં ‘એબલ, ડિસેબલ્ડ ઓલ પીપલ ટુગૅધર’ એક મહોત્સવ યોજવામાં આવ્યો હતો.

અવસર આપણાં દિવ્યાંગ બાળકો અને યુવાનોને બિરદાવવાનો જ નહોતો. એ હિંમતવાળાં, આશાભર્યાં, વ્હીલ ચેરમાં બેસીને પણ અણનમપણે એક ઊજળા ભવિષ્ય તરફ આગેકૂચ કરતાં એ સહુની સાથે સાત પગલાં એમના ઉબડખાબડ રસ્તામાં ચાલવાનો અવસર હતો.

‘ઍડેપ્ટ’ એટલે શું?

‘એબલ, ડિસેબલ્ડ, ઑલ પીપલ ટુગેધર’ એટલે એડેપ્ટ. એનો તરજૂમો કરવા કરતાં કહું કે દોસ્તો, એક નાનકડી ફિલ્મ જોજો! શ્યામ બેનેગલની નમૂનેદાર ફિલ્મ, ‘ઍડેપ્ટ – અ વિઝન’! યૂ ટ્યૂબ પર છે. માત્ર 14 મિનિટમાં એ અનોખા ફિલ્મકાર આ સંસ્થા ‘ઍડેપ્ટ’ની અને એનાં જીવંત હૃદય જેવાં સ્થાપક  ડૉ. મીઠુ આલૂરની વાત નોખી છટાથી કરે છે.

કોણ છે ડો. આલુર?

ડૉ. મીઠુ આલુર એ સંસ્થાના માત્ર સ્થાપક નથી, એ પણ ‘સ્પાસ્ટિક પૅરન્ટ’ છે, સેરેબ્રલ પાલ્સી સાથે જન્મેલી, હવે તો એક તેજસ્વી લેખિકા માલિનીનાં એ વત્સલ અને કર્મઠ જનેતા છે. આજથી પચાસ વરસો પહેલાં, 1972માં એમણે પોતાની દીકરી અને બીજાં બે ‘સેરેબ્રલ પાલ્સી’વાળાં બાળકો સાથે એક નાનકડું થેરપી સેન્ટર શરૂ કર્યું હતું. એ બીજ આજે દેશમાં અને વિદેશોમાં વિખ્યાત એવી આ ‘સ્પાસ્ટિક સોસાયટી’ ‘ઍડેપ્ટ’માં ઊગી નીકળ્યું છે.    

‘ડિસેબલ્ડ’ શબ્દ આવ્યો એ અગાઉ તો એ કપરા વાસ્તવ માટે કેવા અપશબ્દો વપરાતા, એની યાદે ગુજરાતી ભાષાના મોં પર શરમનાં શેરડા પડે! વિકલાંગની જગ્યાએ પછી દિવ્યાંગ શબ્દ આવ્યો. એ ગુર્જર ગિરાના અધર પર આનંદનું સ્મિત લાવે! જો કે એમાં થોડોક મહેરબાનીનો ભાવ જણાય તો ‘અક્ષમિત’ એવો શબ્દ વિચારી શકાય. ‘અક્ષમિત’? એ વળી શું?!

વિચારીએ, સહુ સાથે મળીને. બાળક જન્મથી કે પછી કોઈ કારણે હરફર કરવાની, બોલવાની, ક્યારેક અભ્યાસ કરવાની (‘તારે જમીન પર’) ક્ષમતા ગુમાવે તે પછી શું થાય? સાવ સાદા (અને સ્પષ્ટ શબ્દોમાં કહીએ તો ) કાં તો અવગણના અથવા સતામણી. એ ટાઢી ક્રૂરતા કે એ નરી ઉદાસીનતા એ બાળકને ખરા અર્થમાં અપંગ બનાવે છે, અક્ષમ બનાવે છે. એટલે એ ‘અપંગ’ નથી, ‘વિકલાંગ’ નથી, ‘દિવ્યાંગ’ શેનું? એ તો ‘અક્ષમિત’ છે. તેમને હૂંફ અને સાચી કાળજી મળે તો એ બાળક ‘સક્ષમ’ બને, એ શાણા સમાજનું એ ૠણ ચુકવવા માટે એ બાળક મોટું થતાં કામયાબ બને. હેલન કેલર યાદ આવે? એવી અનેક હેલન કેલર, એવા અનેક ફ્રેન્ક્લિન રૂઝ્વેલ્ટો આપણા ભારતમાં ઊછરે એ માટે લોકો પચાસ વરસોથી અવિરત કાર્ય કરે છે.

અહીં શું કાર્યો થાય છે?

એવી ડૉ. આલૂરની એ સેવાસેનાને જોવી હોય, એ નિષ્ણાત થેરપિસ્ટો, અપાર ધીરજવાળી ટીચર્સ, એ ખંતીલાં રીસર્ચ સ્કોલરો, કે રોવે ચડેલી કોઈ ત્રણ ચાર વરસની મુંબઈગરી હેલન કેલરને ભોંયેથી ઊંચકી, સાફ કરીને થાબડતી સાદીસીધી બાઈઓ, એ સહુને કામે વળગેલાં જોવાં તો આવો. ઍડેપ્ટના કોલાબા, વાંદરા (લીલાવતી હોસ્પિટલ સામે), ચેમ્બુર કે ધારાવી(હા, ધારાવી)-નાં કેંદ્રોમાં ક્યારેક જજો. કોલાબા, બાંદ્રા, ચેમ્બૂરનાં કેંદ્રોમાં થેરપી, સ્કૂલ, પુસ્તકાલય, વર્કશોપ વગેરે ચાલુ હોય ત્યારે જજો, તો પોતપોતાની વ્હીલચેરોમાં ઘૂમી ધિંગામસ્તી કરતાં, કિલબિલાટ કરતાં બાળકોને જોઈને દંગ થઈ જશો, ટેબલ ટોપ કમ્પ્યુટરો સામે હારબંધ વ્હીલચેરોમાં બેસી ડેટા એન્ટ્રી શીખતાં કિશોર-કિશોરીઓ દેખાશે. વર્કશોપમાં વિકલાંગ વ્યક્તિ પણ જે શીખીને ખપપૂરતું કમાઈ શકે એવા કોઈ હુન્નર શીખતાં દિવ્યાંગ કિશોર-કિશોરીઓ દેખાશે.

‘ઍડેપ્ટ’ના સ્પેશ્યલ એડ્યુકેશન વિભાગમાં તો બી.એડ, કે એડ્વાન્સ ડિપ્લોમા કરતાં ભારતીય જ નહીં, બાંગ્લાદેશ, ભૂતાન, કમ્બોડિયા, ચીન, ઇરાક, જોર્ડન, માલદીવ, મોન્ગોલિયા, તાજિકિસ્તાન, ટોન્ગા અને વિયેટનામ (યાદી મેં ટૂંકાવેલી છે!) ક્યાં ક્યાંથી નવજુવાન ભાઈબહેનો પણ ક્યારેક દેખાશે. સીઇન્ગ ઇઝ બિલિવિન્ગ. અને હા, જો ત્યાં ન જઈ શકાયું તો શ્યામ બેનેગલની ફિલ્મ ‘ધ લવ વી ગિવ ફોર નથિન્ગ’-માં ‘ઍડેપ્ટ’ની કમાલની કહાણી કે સોનાલી બોઝની ફિલ્મ ‘માર્ગરિટા વિથ અ સ્ટ્રો’માં માલિની છિબની કમાલની જિંદગી જોજો અથવા વિપાશાની કોઈ ગુજરાતી કવિતા વાંચજો!

 * * ** * *

સૌજન્ય : ‘સામાજિક સુવાસ’, “કેપિટલ વર્લ્ડ”, 10 ઑક્ટોબર 2022; પૃ. 14

આદરણીય સ્નેહી જનો, પરિષદના નવનિર્વાચિત પ્રમુખ શ્રી પ્રકાશભાઈ ન. શાહ, આપણા અનોખા અતિથિવિશેષ શ્રી વિપુલભાઈ કલ્યાણી, પરિષદના સર્વ સમાદરણીય પૂર્વપ્રમુખો, ટ્રસ્ટી મંડળના સન્માન્ય સભ્યો, હાલની અને આગામી મધ્યસ્થ સમિતિના સર્વ માનનીય સભ્યો, ઉપપ્રમુખો, મહામંત્રીઓ, અન્ય મંત્રીઓ, ઉપસ્થિત અન્ય સાહિત્ય રસિક ભાઈ બહેનો,

કોરોના મહામારીના આ સમયે આ પચાસમા અધિવેશનનું કામ બહુધા વીજાણુ-પ્રત્યક્ષ રીતે, ન કે દર વર્ષ જેમ મોટા શામિયાણામાં, આ વખતે થાય છે. આ વીજાણુ મંડપ વિશાળ છે અને એકઠા થવું, એકઠા રહેવું એ તો જેવો કર્મનો તેવો વિચાર અને ભાવનાનો વિષય છે. સાહિત્ય, એટલે કે સહિતપણું અભિધામાં સીમિત નથી હોતું, એ વાત તો આજે આપણા પ્રથમ ડાયાસ્પોરિક અતિથિવિશેષ, વિપુલભાઈ, છેક લંડનથી અહીં પ્રત્યક્ષ છે, એ દ્વારા પણ આપણે સમજી શકીએ છીએ. પરિષદનો વીજાણુ માધ્યમમાં થતો પ્રવેશ એવા વ્યાપનને શક્ય બનાવે છે. વિપુલભાઈએ ભારત બહાર ગુજરાતી સાહિત્ય અને સંસ્કૃતિનો એક પ્રજ્વલિત, તેજે દીપતો ધૂણો આજ દશકોથી અખંડ રાખ્યો છે. સાહિત્યયોગાસને એ રીતે અડોલ, સ્થિર બેસવું એ જે તે વાત નથી. એ યે નિશ્ચેનો એક મહેલ છે. એવા વિપુલભાઈ કલ્યાણીનું હૃદયપૂર્વક સ્વાગત.

આપણી આ ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ પોતાના આજીવન સભ્યોની દોરવણી પ્રમાણે ચાલતી સંસ્થા છે. આજીવન સભ્યોની સામાન્ય સભાનાં મંતવ્યો, એ આ પરિષદ માટે મૂળ અને અંતિમ પ્રમાણ છે. એ પ્રમાણિકતા તો ગુજરાતી પ્રજાના આંતર  જીવવનની રખેવાળી આજ સુધી કરતી આવી છે. પરિષદના આજીવન સભ્યોની સામાન્ય સભાએ ઠરાવ્યા મુજબ પરિષદનાં સર્વ સત્તામંડળો આજ સુધી વર્તે છે, અને હંમેશ વર્તશે, એ વિશ્વાસ. એ મર્યાદાપાલન આપણા દરેકની બૌદ્ધિક, ભાવનાત્મક પ્રમાણિકતા (intellectual and emotive honesty) જાળવવા માટે અનિવાર્ય છે. પરિષદની સામાન્યસભાનું સર્વોપરિપણું એક વ્યાપક અર્થવત્તા ધરાવે છે. ગુજરાતની કોઈ પણ સાહિત્યિક સંસ્થામાં 1975 જેવી ઇમર્જંસી દાખલ કરવા માટેની કોઈ પણ કુચેષ્ટા કોઈ પણ ન કરે, એ જોવાની જવાબદારી આપણી સહુની છે. ઉમાશંકર જોશી, યશવંત શુક્લ અને મનુભાઈ પંચોળીના, નારાયણભાઈ દેસાઈ અને નિરંજન ભગતના સ્મરણ સાથે.

31મી ડિસેમ્બર, 2020ના દિવસના અંત સાથે નિવૃત્ત થતી પરિષદની મધ્યસ્થ સભાના સભ્ય અને પરિષદ પ્રમુખ તરીકે જ નહીં, આપણી માતૄભાષાના એક અદના લેખક અને ભાવક રૂપે પણ મને હાલ એક વાતનો ભારે સંતોષ છે, બલકે ધરપત છે. એ વાત એ કે પરિષદના હાલના આજીવન સભ્યોએ 2021થી 2023ના મહત્ત્વના સમયગાળા માટે પરિષદ પ્રમુખ રૂપે શ્રી પ્રકાશભાઈ ન. શાહને ચૂટ્યા છે. સાહિત્ય સર્જનના મૂળમાં માનવ ગરિમા, માનવ સ્વાતંત્ર્ય અને સહુ કોઈની સર્જકતા માટેનો જે આગ્રહ રહેલો છે, જે અણનમતા પડેલી છે અને જે નિષ્કલંક નિસ્વાર્થ એવી, ગાંધીનો શબ્દ યોજું તો ‘આપભોગ’ આપવાની કે ત્યાગ કરવાની જે તૈયારી જરૂરી છે, એ આગ્રહ, એ અણનમતા અને એ સહજ ત્યાગવૃત્તિનો સરવાળો એટલે પ્રકાશ ન શાહ, પરિષદના ચૂટાયેલા પ્રમુખ. એમનું સ્વાગત અને ગણતરીના દિવસોમાં આરંભાતા એમના કાર્યકાળ માટે એમને સાધનોની સોંપણી અને સર્વ શુભેચ્છા હું વ્યક્ત કરું છું.

નવનિર્વાચિત મધ્યસ્થ સમિતિ અને કારોબારીના સભ્યોને, મહામંત્રી, અન્ય સર્વ મંત્રીને, બન્ને ઉપપ્રમુખોને, સર્વેને સ્નેહવંદન, અભિનંદન અને શુભેચ્છા. પરિષદનાં મૂલ્યોને, બંધારણને, એની સામાન્ય સભા અને મધ્યસ્થ સમિતિએ કરેલા ઠરાવોને દ્રઢાવવામાં અને પરિષદના (ન કે કોઈ પણ અન્યના) ઉદ્દેશો પાર પાડવામાં, આપ સર્વની સહિયારી શક્તિ કામે લાગશે, એ વિશ્વાસ. નિવૃત્ત થતા પ્રમુખ તરીકે જ નહીં, પરિષદની સામાન્ય સભા અને મધ્યસ્થ સમિતિના કાર્યાન્વિત સભ્ય તરીકે પણ મારી એ શુભેચ્છા છે.

પરિષદના અનુબંધોની યોજના પર ધ્યાન અપાશે, તો પરિષદનું સ્વરૂપ બહુકેન્દ્રી, ગુજરાતીભાષી પ્રજાના નાનાં ગામોથી વિદેશનાં મહાનગરો સુધી વ્યાપક અને લયબદ્ધ બનશે. પંચમહાલના કાલોલથી ડાયાસ્પોરાના કેલિફોર્નિયા સુધીના પરિષદના વૈવિધ્યસભર અનુબંધોનો હું આજે આભાર માનું છું. એ પરિષદ-ઊર્જાની કેન્દ્રોત્સારી ગતિ છે. આ વર્ષોનાં બે જ્ઞાનસત્રો, સૂરત અને પાલનપુરમાં યોજાયાં, એમાં કેટલીક આંતર્બાહ્ય પહેલ કરવી જે શક્ય બની, એ શક્યતાનાં મૂળમાં પડેલી, અવરોધોને વિવેકપૂર્વક છતાં દૃઢતાથી ઓળંગતી સર્જક ઊર્જાનું હવે નિરંતર જતન કરવા જેવું છે. સાથોસાથ, આયોજનનું જે કૌશલ્ય, અદ્યતન ટેકનોલોજીના ઉપયોગ સાથે, સૂરતની નિમંત્રક સંસ્થાએ દાખવ્યું, એ શક્ય ત્યાં અજમાવવા જેવું છે. આ વર્ષના કોરોનાકાળના વીજાણુ મંડપ વ્યાપ્ત અધિવેશનને પણ સૂરતની એ ક્ષમતાનો ટેકો છે. તો પરિષદની શક્તિની કેન્દ્રગામી ગતિ ‘આનંદની ઉજાણી’-ના (નવલરામના એ શબ્દોએ સૂચવેલી આસ્વાદમૂલક વિવેચનના) કાર્યક્રમો, પરિષદની અગાસીમાં યોજાયા, એમાં અને પરિષદના ગ્રંથાલયમાં જે કાર્યક્રમો નિરંતર યોજાયા, એમાં છે. ‘આનંદની ઉજાણી’ના અનુસંધાને, વીજાણુ માધ્યમનો વ્યાપક ઉપયોગ કરી, ‘નોળવેલની મહેક’ની બેઠકો રચાઈ. એના નિયમિત કાર્યક્રમો કોરોના મહામારીના શરૂઆતના સમયથી, એપ્રિલ 15, 2020થી આજ પર્યંત દર પંદર દિવસે વર્ચ્યુઅલ સ્પેસમાં એકત્ર થતી બેઠકોમાં થયા. વિશ્વભરની ચિત્ર, સ્થાપત્ય, નૃત્ય, શિલ્પ, સિનેમા જેવી કલાઓ અને સંસ્કૃત, પ્રાકૃત, અપભ્રંશ આદિ ભાષાઓની ઉત્તમ કૃતિઓ સાથે યુવાચેતનાના, બલકે સહુ રસિકજનોના આ રસભર્યા અનુબંધો હતા. ‘નોળવેલ’-ની દ્રઢનિશ્ચય, ખંતીલી, નિસ્વાર્થ, કાર્યકુશળ ટીમનો આભાર માનીએ એટલો ઓછો. પરિષદની વિવિધ સ્વાધ્યાયપીઠોમાં કેટલુંક ઉત્તમ કામ, રસજ્ઞ વિદ્વાનોનો સાથ મેળવીને, નિશ્ચયપૂર્વક પાર પાડી શકાયું. આ બધામાં અને અન્ય કામોમાં પરિષદને ‘ન કે ના’વ્યાં વિષ, વિષમ ઓથાર, અદયા / અસત્ સંયોગોની, પણ . . .’. સાહિત્યની એ સંજીવની વિદ્યા આપણા સહુનું રક્ષણ કરો અને આપણે એ વિદ્યાનું રક્ષણ કરીએ.

ગુજરાતના આજના રાજકીય આગેવાનો અને સામાજિક શક્તિના સંરક્ષકો માટે ગુજરાતના એક અનોખા કવિ કૃષ્ણલાલ શ્રીધરાણીની એક કવિતાનો ઉલ્લેખ કરી આ વક્તવ્ય આટોપું. એ કૃતિનું શીર્ષક છે, ‘સ્વરાજ રક્ષક.’ કથા કાવ્ય છે અને આજે પણ એ સહુને અને બીજાં સહુને કામ લાગે એવું છે. કથા એ છે કે શિવાજી મહારાજના ગુરુ સ્વામી રામદાસ એક વાર એમને મળવા સવારના સમયે ચાલતા જતા હતા. સાથે એમના બીજા યુવાન ચેલાઓ અને  છત્રપતિ મહારાજના થોડા સૈનિકો પણ હતા. જુવાનિયાઓ, સવારે ચાલતાં થોડા ભૂખ્યા થયા. પાસે શેલડીનું ખેતર આવ્યું. આપણને આજે ગુજરાતની સાહિત્યની, વિદ્યાની સંસ્થાઓ યાદ આવે. સહુ જુવાનિયા, ચેલાઓ અને સૈનિકો, ખેતરમાં ઘૂસ્યા અને સાંઠા કાપી ચૂસવા લાગ્યા. પણ ખેડૂત મજબૂત હતો. દૂરથી આ વર્તન જોઈ એ લાઠી લઈને દોડ્યો. જવાનિયાઓને ચાતરી એમના મુખિયા જેવા લાગ્યા એ સ્વામીજી પાસે જઈ એમને વાંસે બેત્રણ ફટકા લગાવ્યા. ‘મારી શેરડી મને પૂછ્યા વગર કેમ કાપી? પૂછત તો રસ કાઢીને પીવડાવત!’ ચેલા અને સિપાઈઓ ઝાઝા હતા, ખેડૂતને પકડીને સ્વામીને પૂછે, વાઢી નાખીએ આને? સ્વામી મધુર હસીને કહે કે સાથ લે લો, મહારાજ સે મિલાયેંગે. ગયા. શિવાજીને સહુએ વાત કરી. છત્રપતિ મહારાજ ગુરુ રામદાસને પૂછે, તમને ફટકા મારનારનો હાથ કાપી નાખું કે ગરદન વાઢું? સ્વામી હસીને કહે, શિવાજી, આનું બહુમાન કર. આણે પોતાના ખેતરનું રક્ષણ કર્યું. એ તારો ખરો સાથી છે, ખરો સ્વરાજ રક્ષક છે. ઔરંગઝેબ સામે લડવામાં તારી પડખે એ પહેલો હશે. – આજે એ કાવ્ય યાદ આવે છે. સાહિત્યની, વિદ્યાની સંસ્થાઓની સ્વાયત્તાતાનું રક્ષણ કરવા ખડા થયેલાઓની વાત, આજની સત્તા પાસે રજૂ કરનાર સ્વામી રામદાસ કોઈ નજરે પડતા નથી. અને જે છે એ સ્વાર્થવશ સલાહકારોમાં સ્વામીનું દૂરંદેશીપણું કે નિસ્વાર્થતા ક્યાંથી હોય?

આપણે અણનમ રહી સ્વાયત્તતાનું રક્ષણ, ઔરંગઝેબી તાકાતો સામેની લડત આપી, કરતા રહીએ, અને જોઈએ છત્રપતિ આજે શિવાજી જ છે ને, સાહિત્ય અને વિદ્યા ક્ષેત્રે લાંબું જોનારો અને નગુરો નહીં એવો?

શુભેચ્છા, મિત્રો.

* *

24 ડિસેમ્બર, 2020. સમા, વડોદરા.