‘પોણી આયું સ, પોણી’
બૂમ પડી. એ ઘરડી બૂમ તરફ બધાં જ બજાણિયા દોડયાં. નજીક ગયાં તો એક વહેળો આકાશ તાણી જતો વહેતો હતો. મુખીએ મૂછે તાવ દેતાકને ગાડામાંથી જમીન પર કૂદકો માર્યો. ભારેખમ જોડાં ઠોકાતાં ધૂળ ઊડી. બાજુમાં ઊભેલા તિમ્કાને ઈશારો કર્યો ને તેણે બધાની સામે જોયું. તે સાથે જ ભૂરું પ્લાસ્ટિક જમીન પર પથરાવા માંડ્યું. તેમાં અગાઉથી ખોસેલાં સળિયાઓ ધૂળમાં ખૂંપ્યા ને થોડીવારમાં તો ટેન્ટ ખડા થઇ ગયા. કમરેથી વળો નહીં તો એમાં જવાય પણ નહીં, પવનથી પથરાયેલી ભૂરાશ ખખડી. બેચાર પુરુષો માથેથી ફાળિયું ખોલતાં વહેળા તરફ જવા લાગ્યા. બેચાર ડોશીઓ ય ચણિયા ફફડાવતી વહેળામાં ઊતરી. પોલકાંની કસ ખૂલવા લાગી. છૂંદણાવાળા ચહેરાને છાલક અડતાં જ ચામડી તાંબુ થઈને બહાર પડવા લાગી. ધૂળિયા ચહેરા ધોવાવા માંડ્યા. પુરુષોનાં દાઢીમૂછ પલળતાં વધુ કાળાં ચમકવાં લાગ્યાં. એકાદ પાસે ટમ્બલર હતું. તેનાથી ઉઘાડી પીઠ પર પાણી રેડાવા લાગ્યું. પછી તો મુખી ને તેની જાજરમાન વહુ ને ગોઠની ગંદીગોબરી છોકરીઓ ય લીંટ લૂંછતી, ધૂળ ઉરાડતી પાણી ભેગી થઇ ગઈ. આ એ છોકરીઓ હતી જે દોરડા પર ચાલીને કરતબ બતાવતી હતી. એ બધી આઠ દસ વર્ષથી જૂની ન હતી.
તડકો આછરતો જતો હતો ને ખુલ્લાં મેદાનમાં થઈને તે પશ્ચિમ તરફ દોડવા લાગ્યો હતો. એક સફેદ વાદળું પસાર થઇ ગયું. ચામડી ચોળીને બધાં ધીમે ધીમે વહેળામાંથી બહાર આવવાં લાગ્યાં.
મુખી લચી પડેલી છાતી ઘસતો બહાર ઊઠ્યો. તેનાં બાવડાં પર બાંધેલા કેરબા ને માંદળિયાં કાળુંરૂપું ચમક્યાં. કાજળ લંબાઈને બહાર તરી નીકળ્યું. હાથ પરનું પાણી ઝટકતો તે ટેન્ટમાં ઘૂસ્યો એટલામાં રાની પશુઓના અવાજ તડકામાં ચળાઈને વહેળામાં ઊતરી જતા લાગ્યા. આ અકાળના અવાજો હતા. વધુ કંઈ વિચારે ત્યાં તો સવલી સામે જ ભટકાઈ,’ સોડી, ના’વું નથ?’
‘ના’ઇને ય ગોબરાં તો થાવાનું જ ને!’
‘અરે, સોડી! પોણી મલે સ તો ના’ઈ લે. મ’ઈનો થિયો ના’વાને! આપણને આપણી વાસ તો ના ઓ’ય, પણ તું તો બઉ જ વાસ માર સ!’
‘‘તી બાપુ તમે તો અત્તરના બનેલા અ’સો નય?’ મુખી, હાથ, મોં આગળ રાખીને હસતો હસતો ડામચિયે ટેકવાયો. સવલી પણ ગોબરું ગોબરું હસી. તેના દાંત તડકામાં પીળકું ચમક્યા. મુખીને પોતાને સમજાતું નો’તું કે સવલી ના’વામાં દાંડાઈ કેમ કરતી હતી? બજાણિયાની જાત! તેને વળી ના’વાનું કેવું? – તેવું તો મુખી ય માનતો હતો. પણ પાણી ના હોય ને ના’વાનું ન બને ત્યાં કરવાનું શું? પણ સવલીને ના’વાની ચિંતા ન હતી. તેની ઉંમરમાં અઢારનો ભરાવો થતો જતો હતો ને કાલ ઊઠીને ક્યાંક વળાવવાની થાય તો એને દવરાવશે કોણ એ વિચારે મુખીની છાતી બેસી જતી હતી. તેને તો ફાળ પડતી હતી કે છોડી આયખું આ કબીલામાં જ કાઢશે કે શું?
કબીલામાં ય બેત્રણ છોકરાઓ તો હતા જ, તેમાંના કોઈને વરાવાય તો ચાલે ને એમ ઘીના ઠામમાં ઘી પડી રહે, પણ છોકરાઓ જ સવલીથી દૂર ભાગતા હતા. એવું નો’તું કે સવલી દીઠી ગમતી નો’તી, પણ એવી ફૂવડ હતી કે વાત ન પૂછો.
સવલીને ય પોતાની વાસ તો આવતી જ હતી, પણ તેણે ગંધાવાનું ઠાની જ લીધું હતું, કદાચ! એ ખરું કે ગંધારો બજાણિયાઓની ઓળખ હતી, પણ સવલી તો જરા વધારે જ –
મુખીને આ ગમતું નો’તું. છોકરી નાક વગરના ને જ ચાલે એ તો કેમ ચાલે?
એકવાર તો મુખિયાણીએ સવલીને લાકડે લાકડે ઠમઠોરી લીધેલી, 'મે’ર મૂઈ! તારા કરતાં તો છાણ હારું,’ બોલતાં સવલીને તેણે ખરોચી જ કાઢેલી. કપડાં ધોવાનો ગુડલક ઘસી ઘસીને સવલીનું અજવાળું બહાર લાવી દીધેલું. કોઈનું આપેલું ઘાઘરું, પોલકું પહેરાવીને મુખિયાણી, મુખીની સામે પટકી ગયેલી, ’હાસવો સોડીને!’
મુખીએ વાળ વચ્ચેથી ઉંચકાતી ડોક જોઈ હતી, 'સવલી, મારી જોગમાયા, આવું હારું રૂપ લીધું છે તો આવી ગંધાતી કેમ રે’સે?’ સવલીનો અંબાર જોઇને મુખી તો હોલવાઈ જેવો ગયો હતો. આટલું બધું રૂપ! ને તે ઉકરડો થવા જન્મ્યું છે! મુખી સવલીની પાસે આવ્યો. તેને બાવડેથી ઊભી કરી. હેતથી માથે હાથ ફેરવ્યો, 'મારી વા’લકુડી, માવડીએ આટલું રૂપ દીધું સ તો અવતાર કેમ બાળ સ?’ સવલીને ખભે છેડો નાખી ને મુખી બહાર નીકળી ગયેલો.
પણ, તે પછી ય સવલી ચહેરે છાણ ચોપડતી જ રહેલી. છાણ સુકાઈને ખરવા માંડે કે વળી માટી લપેડી લેતી. તે પતે કે કોઈ વાર રાખથી ય મોઢું માંજી લેતી. તડકામાં મેલના દોરા બાઝતા. નહાવાની આળસુ તે ધીમે ધીમે ગટર થઇ રહેતી.
બજાણિયાઓમાં કોઈ આટલું મેલું રહેતું ન હતું. બધાં જ સવલીને ટોકતાં. પણ ખબર નહીં કેમ, સવલી, નવલી થવા માંગતી ન હતી. મુખી પણ કંટાળતો, બબડતો, પણ સવલી વહાલી બહુ હતી એટલે … જો કે એ ગંધરીની ગૂણપાટ તો દૂરને ખૂણે જ પડતી, ઢોરની બગાઈઓ પાસે. સવલીને તેનો કોઈ હરખશોક ન હતો. ઝીંથરાં ખંજવાળતી તે ઘોરી જ જતી. રાતના ખડિયામાંથી સૂરજ ટમટમતો કે સવલી જાગી જતી. મસ્તીથી તે છાણ-વાસીદું કરતી. છાણ સાફ કરતાં કરતાં કોઈ વાર પોતાને ટપલી ય મારી લેતી, ગાલે.
તે જાણતી હતી કે વહેળો છે એટલે પડાવ વહેલો ઊઠવાનો નથી. એટલે રોજ સવારમાં છોકરાંઓ ઢોલ ઢમકાવતાં બહાર પડતાં. બજાણિયાઓ માથે ફાળિયાં બાંધતાં ને મૂછે તાવ દેતા નીકળી જતા. નવરો હોય તો કોઈ વાર મુખી ય માંકડાં નચવવાં જતો ને સડક વચ્ચે ડફ ઉલટાવીને લોકોમાંથી પૈસા ઉઘરાવી લાવતો. સવલી બહાર જવાનું હોય તો છાણ ઓછું ચોપડતી ને માથે લાલપીળું ફડકું બાંધીને ઠમક્તી રહેતી. ફિલ્મી ગીત ગાતાં ગાતાં એવી લચકાતી કે પાથરેલાં કાપડાંમાં થોડીક નોટો વધારે જ પડતી. સવલીનો અવાજ તીણો હતો, પણ ગાતી તો મીઠું લાગતું.
દોરડે ચાલતી છોકરીઓ સામસામે છેડેથી આવતી ને વચ્ચે બંનેના પડછાયા સડક પર સલામી ઠોકતા ને તાળીઓ પડતી.
જુદે જુદે મહોલ્લે ખેલ ચાલતો. બાળકો હરખાતાં હરખાતાં નાક લૂંછતાં ને બાંયે ઘસી દેતાં. મોટેરાંઓ રૂપિયો, બે રૂપિયા નાખીને તો કોઈ એમ જ સીટી મારીને નીકળી જતાં. થોડીવારે દોરડાં જમીન પર આવતાં ને પોટલામાં સૌ સાંજ સમેટીને ટેન્ટ આગળ રંધાતી ધૂળનો સ્વાદ માણવા આવી ચડતાં. મુખિયાણી ઇંટો વચ્ચેથી ઊઠતા ધૂમાડિયા ભડકા પર નાગલીના રોટલા ટીપતી ને છાલિયાની છાશ ઘટતી જતી. ફોડાતા કાંદાની વાસ આંખે ઊઠતી ને સવલી આંખનું કાજળ ગાલે ઉતારતી. થોડીવારે ખડિયો રામ થતો ને પડછાયાઓ પોઢી જતા.
ખડિયા પર પહેલું કિરણ ફૂટતું ને સૂરજ ટેન્ટનો રંગ ઉઘાડી આપતો. વળી ઢોલ ઢબૂકતા ને ડફલી ઠોકાતી ઠોકાતી આગળ નીકળી જતી. દાતણ થૂંકીને સવલી ઘૂમર ઘૂમર ફરતી આગળ વધતી.
આજે મુખીને ટચાકિયું થયું એટલે સવલી એકલી જ નીકળી. થોડીવારમાં બધી ગોબરીઓને લઈને એક મોટી હવેલી આગળ તે આવી ચડી. મહોલ્લાના છોકરાંઓ રમવાનું છોડી ટોળે વળવા માંડ્યાં. તડકો છાપરેથી ભીંતે ઊતરી આવ્યો હતો. દોરડું ખેંચાયું ને બે છેડે ત્રિકોણિયા વાંસ ખોડાયા. ખેલ શરૂ થયો. માંકડાં આજે ન હતાં એટલે સવલી વધારે ફુદરડી ફરી. તીણા અવાજે તેણે લલકાર્યું, ’મેરી જિંદગીમેં તુમ્હારા ક્યા કામ હૈ? જો હે નામવાલા વો ભી તો બદનામ હૈ … મેરી જિંદગીમેં …’
તીણો અવાજ સાંભળીને અગાશીમાંથી એક જુવાન ડોકાયો. સવલી પીળું ફડકું બાંધતી બરાબરની ચકરડીએ ચડી હતી, ’જિસકી બીબી કાલી ઉસકા ભી બડા નામ હૈ …’ ત્યાં તો લોકો વિખરાવાં લાગ્યાં હતાં. છોકરાંઓ ફરી રમવા દોડી ગયાં હતાં. જુવાન સવલીને તાકી રહ્યો. તેણે, ‘છૂછૂછ’ કરીને સવલીને બોલાવી. સવલીએ ઊંચે જોયું. પેલાએ ઉપર આવવા ઈશારો કર્યો. સવલીએ ડોકું ધૂણાવી ના પાડી. પેલાએ ઉપરથી બે નોટ બતાવી. લીલો કલર જોઇને સવલી ઊંચકાઈ. તેણે ’આવું છું’નો હાથ કરી સામાન સમેટવા માંડ્યો. છોકરીઓને ત્યાં જ થોભવાનું કહી સવલી હવેલીમાં ઘૂસી. આરસનો દાદર ચડીને તે લોબીમાં આવી. પેલા જુવાને નોટો બતાવી તેને રૂમમાં બોલાવી. નોટો સવલી સામે દૂરથી જ ફેંકી. નોટ સવલી તરફ ઊડી. તેણે આગળ વધી નોટ ઉપાડી લીધી. જરા આગળ આવી જુવાન બોલ્યો, ‘બેસ!’ સવલી ઊભી રહી. જુવાને આગળ ચલાવ્યું, ’મારું માને તો … બીજી ઘણી નોટો આપું.’ સવલીને સમજ ન પડી. તે પાછળ હટી. તેણે ફડકું આંગળીએ વીંટયું ને હથેળીમાં નોટ ચોળતી રહી. જુવાન તેની નજીક આવવા ગયો. તેણે બીજી નોટો ગજવામાંથી કાઢી. સવલી તે લેવા આગળ વધી. નોટની સાથે જુવાન ખેંચાઈ આવવાનો હોય તેમ તે આગળ વહી આવ્યો, ’આવ,’ કહેતો તે સવલીને વળગી જ પડ્યો ને બીજી જ પળે આંચકો ખાઈને પાછળ હટી ગયો, ’કદી ના’ય છે કે નઈ?’ કપડાં ઝટકતાં તેણે નાક દાબ્યું ને સવલીને હાથથી જ જવાનો ઈશારો કર્યો. સવલી પાછી ફરી. પછી ખડખડાટ હસતી દાદર ઉતરવા લાગી ને ચોળાયેલી નોટો તેણે હવેલીમાં જ …
@
e.mail : ravindra21111946@gmail.com
પ્રગટ : “પરબ”, જૂન,2020; પૃ. 24-27