ગુજરાતી આલમનાં એક ઊંચેરાં કમર્શીલ કેળવણીકાર, વિચારક લેખક દંપતી માલિનીબહેન − જ્યોતિભાઈ દેસાઈએ, ઘણું કરીને વિક્રમ સંવત 2044 વેળા, મધ્ય અમેિરકાનો શંતિસૈનિકને નાતે પ્રવાસ કરેલો. ત્યાંના અનુભવો તેમ જ સંસ્મરણોને આલેખતા એમણે જે પત્રો લખેલા, તેનું ‘અમાસ’ (મધ્ય અમેરિકાના પ્રવાસના છ પત્રો) નામે આ પુસ્તક 1988 વેળા પ્રગટ થયું હતું. તે પુસ્તિકાના પાન 40-42 પરે આ લેખ અપાયો છે.
આ તો આપણા ગુજરાતનાં બહેન. વર્ષોથી ગ્વાટેમાલા જઈને વસ્યાં છે. એ મૂળ વતની પૂર્વ આફ્રિકાના − અને ભારતીઓએ ત્યાંથી નીકળીને ઇંગ્લૅન્ડ કે અમેિરકા જવું પડયું ત્યારે આ બહેન પોતાનાં પતિ સાથે આ દેશમાં વ્યાપાર અર્થે ગયાં. ગ્વાટેમાલા એલચીના પાક માટે પ્રસિદ્ધ છે. ગુજરાતીઓ વ્યાપારખેડૂઓ-સાહસી તેમાં દક્ષાબહેન કંઈક વિશેષ બહાદુર, નિડર અને સાહસી લાગ્યાં.
અમે અમારા વીસા અને પાસપોર્ટ મેળવવા માટે તા. 25મી જૂને જ્યારે ભારતીય એલચી કચેરીમાં ગયા ત્યારે મારી સાડી જોઈ તરત જ ત્યાં કામ કરતાં સ્પેનીશ સેક્રેટરી બહેને પૂછ્યું, ‘બહેન તમે ભારતના કયા પ્રદેશનાં ?’ મેં જવાબ આપ્યો, ‘અમે ગુજરાતથી આવીએ છીએ.’ એણે તરત બીજો સવાલ કર્યો, ‘તમે કોઈ ભારતીયને અહીં ઓળખો છો ?’ મેં કીધું, ‘ના, અમે હજુ ગઈ કાલે રાત્રે તો વિમાનમથકે અટકાવેલ. વગેરે વગેરે. અમે ક્યાંથી કોઈને જાણીએ ?’ એણે કીધું, ‘મારાં એક બહેનપણી છે. ગુજરાતી છે. નામ દક્ષા પટેલ, એ કહેતાં હોય છે કે કોઈ ભારતીય અને તેમાં પણ ગુજરાતી આવે તો મને તરત જણાવજો. તમારે મળવું છે ?’ મેં તરત હા પાડી. હું તો ખુશ ખુશ થઈ ગઈ. કોઈ આપણા દેશનું મળશે તો કેવું સારું. રાત્રિના અનુભવથી થોડી અસ્વસ્થ તો હું હતી જ. જ્યોતિભાઈ તદ્દન સ્વસ્થ અને એમને આવા પ્રસંગો આવે તો ગમે; કહે, ‘કસોટીઓમાંથી પસાર ન થાઓ તો જીવન જીવવું નકામું. ખુમારીથી જીવવું હોય તો આવી કપરી, વિપરીત ઘટનાઓ ઘટવી જ જોઈએ.’ વિમાનમથકે પણ એ મને એમ જ કહી આશ્વાસન આપે કે આપણો અહિંસક સત્યાગ્રહ અહીંથી જ શરૂ થયો. શાતિ કાર્ય માટે આવ્યાં છો ને ? તો આ શરૂઆત છે એમ સમજવું. જેલ લઈ જાય તો ઓર મજા. તદ્દન પાસેથી જેલ જોવા મળે અને ઘણું શીખવા મળે. જાત અનુભવ જેવું શિક્ષણ કયું ?’
પેલાં સેક્રેટરી બહેને તરત ફોન જોડ્યો અને દક્ષાબહેન તો શુદ્ધ ગુજરાતીમાં બોલવા માંડ્યાં ! ‘ક્યાંથી આવ્યાં ? શું કામ આવ્યાં ? નામ ઠામ ગામ, અમારે ત્યાં કેમ ન ઉતર્યાં ? તરત આવતાં રહો. ગુજરાતીમાં બોલવાવાળું કોઈ મળે તો મને પણ સારું લાગે છે. વગેરે વગેરે. મારે ઘેર કામવાળી બાઈ છે. ઘર મોટું છે. ગુજરાતી ભોજન રાંધીને ખાઈશું. તમને ભારતીય – ગુજરાતી ભોજન યાદ આવતું હશે ને ?’ પોતાનું સરનામું, કેવી રીતે ત્યાં પહોંચવું વગેરે વગેરે ફોન નંબર આપ્યો. અમે કીધું, ‘અમારે પહેલાં પાસપોર્ટ-વીસા પ્રાપ્ત કરવા છે. પછી તમને જણાવીશું અને આવીશું.’
દક્ષાબહેન હાલ બે દુકાનોના ત્યાં માલિક છે. એ દુકાનોમાં ભારતીય કળા કારીગરીની વસ્તુઓ વેચે છે. દર વર્ષે બે વાર ભારત આવીને જાતે પસંદ કરી લઈ જાય છે. ધનવાન લત્તામાં રહે છે. તેમની સાથે એક અંગરક્ષક કાયમી હોય છે. ઉત્તમ સ્પેનીશ બોલી શકે છે. પહેરવેશ ત્યાંનો જ અપનાવી લીધો છે. અમને મળવા, શાંતિમથકે આવેલાં ત્યારે અમે એમને ગુજરાતી તરીકે નહિ ઓળખ્યાં, પણ જ્યારે ગુજરાતીમાં બોલવા માંડ્યાં ત્યારે જાણ્યું કે અરે ! આ તો અમને મળવા આવેલાં બહેન, દક્ષાબહેન છે ! હશે માંડ 35થી 40 વર્ષની ઉંમરની. ત્યક્તા છે. પણ ખુમારીથી અને નિર્ભયતાથી સ્વાલંબી જીવન જીવે છે. ખુશખુશાલ છે.
એમના જીવનની કથા એક નવલકથા સમાન છે. જે અમે એમનાં બહેનપણી અલકા શ્રીવાસ્તવ, જેઓ પણ એક એવાં જ નીડર અને સાહસી પત્રકાર છે. એલસેલવેડોરમાં પોતાના પતિ રઝા સાહેબ સાથે રહે છે, તેઓની પાસેથી એમને ત્યાં ગયાં ત્યારે સાંભળી. અલકાબહેનની પણ પોતાની કહાની છે જે કદાચ ચોથા કે પાંચમા પત્રમાં આપીશું.
ગ્વાટેમાલામાં 1986 પહેલાં જે ઘણી વધુ ગડબડો થઈ તેમાં દક્ષાબહેનના પતિને કોઈ ઉપાડી ગયેલું. દક્ષાને ખબર પડતાં વેંત એણે આકાશ પાતાળ એક કરી એની શોધ ચલાવેલી. રડવા ન બેઠી. વખત ન ગુમાવ્યો, હાંફળી ફાંફળી ન થઈ. ન લમણે હાથ દઈ એ બેઠી. મોટા મોટા ઓફિસરો સૈનિક પ્રતિનિધિઓ, પોલીસખાતું ઇત્યાદિ જેની દ્વારા પતિે છોડાવી શકાય એવું હોય તેમનો સંપર્ક કરીને પ્રયત્નો કરતી જ રહી. જ્યારે કાંઈ પરિણામ ન આવ્યું ત્યારે મિત્રોની સલાહથી એક ખાનગી જાસૂસી (ડિટેક્ટીવ) સંસ્થાને મળી. 30 લાખ રૂપિયા આપો તો છોડાવી લાવીએ. દક્ષાને આ આશાસ્પદ જવાબ લાગ્યો ને એણે ક્ષણનો પણ વિચાર કર્યા વગર બન્ને દુકાનો ગીરવી મૂકી 30 લાખ આપવાના કબૂલ્યા. 24 કલાકમાં પતિ શ્રી પટેલ ઘેર આવી પહોંચ્યા. મિત્રો, વિચાર માત્રથી રુંવાડા ઊભા થઈ જાય ! આપણા દેશમાં થાય તો આવી હિમ્મત કરે તે સમજાય, કારણ ઓળખીતા, સગાં વહાલાં ભાષા જાણીતી વગેરે, પણ પરદેશમાં આ રીતે એક મહિલા પોતાના પતિને છોડાવી લાવે? એના પર 4 દિવસ શું વીતી હશે? કેવા કેવા વિચારો આવ્યા હશે? કેવા કેવા સાથે પાલો પડ્યો હશે? અમે જ્યારે આ સાંભળ્યું ત્યારે આભા જ બની ગયાં. ક્ષણવાર તો સ્તબ્ધ બની બેઠાં. અલકા કહે, मालिनीबहेन ! इन देशोमें डरपोक लोगोंका काम नहीं। दक्षा जैसे ही टीक सकते है।’ દક્ષાએ 30 લાખ ધીમે ધીમે વાળવા માંડ્યા. પણ એના જીવનની કરુણતા હજી બાકી હતી. પતિ ગભરાઈ ગયેલા, સ્વાભિવક જ છે. જેલમાં એની પર ઘણી વીતેલી એ ગ્વાેમાલાથી ભાગી છૂટવા તૈયાર થયા. એમનાં મા-બાપે આગ્રહપૂર્વક ઘેર આવવા દબાણ કર્યું. દક્ષા અહીં જ રહી દેવું ચૂકવી ફરીથી નવજીવન શરૂ કરવાના પક્ષમાં હતી. આ ગૃહયુદ્ધમાં પતિ પત્નીએ જુદાઈ પસંદ કરી. દક્ષા આજે હિમ્મતપૂર્વક દેવું ચૂકવી ગ્વાટેમાલા શહેરની વચ્ચે બે દુકાનો જેમાંની એક તો Centro, આપણા દેશમાં શહેરોમાં જે શ્રીમંતોનું બજાર હોય છે તેવા વિભાગમાં ચલાવે છે. ઘણા નોકરો રાખ્યા છે. પોતે સવારે 9થી 1 અને બપોર પછી 3થી 7 દુકાનમાં હાજર હોય છે. અંધારામાં કે રાત્રે કશે ન જવાનું જીવનનો નિયમ બનાવી લીધો છે. છતાં જવું જ પડે તો અંગરક્ષક રાખ્યો છે જે પેલી ડિટેક્ટીવ સંસ્થાનો માણસ છે તે છૂપાવેશમાં સાથે રહે છે. દક્ષા ખુશખુશાલ, હિમ્મતભેર ખુમારીભર્યું જીવન જીવી રહી છે.
મેં પૂછ્યું, ‘તમે ભારતમાં કેમ ન વસ્યાં ?’
જવાબમાં તેણે કહ્યું, ‘તમે જાણો છો ભારતમાં ત્યક્તાની શી સામાજિક દશા થાય છે. અને હું કાયમ સ્વતંત્ર રહી છું, પગભર છું. અને ભારત તો કદી રહી જ નથી. તેથી ત્યાં ન ગમે. મારું ક્ષેત્ર, વલણ − પરિસર ભારતીય રહ્યું નથી. છતાં ભારત પ્રતિ પ્રેમ ખરો. તેથી જ કોઈ પણ ભારતીય આ દેશમાં આવે તો મારા મહેમાન બને એવું હું ઇચ્છું છું. બા, બાપુજીને મળવા ગુજરાત આવું છું. વડોદરામાં બહેન છે તેને મહિનામાં બે વાર ફોન કરી ખબર અંતર પૂછી લઉં છું, મારા પણ આપું છું. માયામી − ઉત્તર અમેરિકા તથા ઇંગ્લૅન્ડમાં ભાઈ-બહેન છે તેમને મળી આવું છું પણ રહેવાનું તો − પોતાનું વતન તો ગ્વાટેમાલા જ એવું અનુભવું છું. મને બીક નથી લાગતી. મારી બહેનપણીઓ ઘણી છે અને નિરાંતે પ્રસન્ન રહું છું.’
આ રીતે આ બહેનની નિર્ભયતા − ખુમારી − બહાદુરી જોઈ જાણી અમને પણ એનો ચેપ લાગ્યો અને મધ્ય અમેરિકાના આ બે દેશોમાં આપણી બહાદુર મહિલાઓને મળવાનો જે લહાવો મળ્યો તેથી ધન્ય થયાં.
•