દિમાગની રચનામાં હોય એનાં કરતાં પણ વધારે ગડીઓ અને આવરણ સ્ત્રી-પુરુષનાં સંબંધોમાં હોય છે. તેમાં કોઈ સામાન્ય સત્ય તારવવું અથવા કોઈ એકને સદા શોષક કે સદા શોષિત ગણી કાઢવાનું શક્ય નથી. તેમ છતાં, સરેરાશ પ્રમાણે અથવા ઘણા સંગીન અપવાદો ધરાવતા નિયમ તરીકે કહી શકાય કે સ્ત્રીઓનું પુરુષો દ્વારા શોષણ થાય અને તેની પર સતત ઢાંકપિછોડો થયા કરે, સ્ત્રીને ખમીખાવાની કે પતાવટ કરી દેવાની સલાહ આપવામાં આવે એવું ઘણું વધારે બને છે.
અમેરિકામાં થોડાં વર્ષ પહેલાં શરૂ થયેલી # MeToo ઝુંબેશનો આશય સ્ત્રીઓને શોષણ સામે અવાજ ઉઠાવવા પ્રેરવાનો હતો. ભારતમાં પણ આવી ઘડીઓ પહેલાં આવેલી છે અને એકાદ પખવાડિયા પહેલાં નવેસરથી સ્ત્રીઓની ફરિયાદોની શરૂઆત થઈ. અગાઉ પર્યાવરણ અંગેના કામ માટે સામૂહિક રીતે નોબેલ પારિતોષિક મેળવી ચૂકેલા આર.કે. પચૌરી કે મૂલ્યનિષ્ઠ પત્રકારત્વની વાત કરતા ’તહલકા’ના તરુણ તેજપાલ જેવાં નામ જાતીય દુર્વ્યવહાર માટે દોષી ઠર્યાં હતાં.
હમણાં ભારતમાં ટિ્વટર પર શરૂ થયેલી # MeToo ઝુંબેશમાં ફિલ્મ, પત્રકારત્વ અને લેખનક્ષેત્રનાં ઘણાં મોટાં નામો સામે આંગળી-ચીંધામણું થયું. તેમાંથી મોટા ભાગના લોકોએ નબળી અને માફીના સાચૂકલા રણકાર વગરની ઔપચારિક માફી માગી, કેટલાકે સાથે પોતાના દુર્વ્યવહાર માટે બહાનાં કાઢ્યાં, નાના પાટેકર જેવાએ આરોપોનો સાફ ઇન્કાર કર્યો, વરુણ ગ્રોવરે પોતાની સામે થયેલા આરોપ કેમ ખોટા છે, તેની વિગતો આપી.
ઝુંબેશના નામકરણથી માંડીને અત્યાર સુધીની ગતિવિધિમાં એવી છાપ પડે છે કે જાણે આ બધું સ્ત્રીવિષયક છે અને પુરુષોને તેમાં કંઈ લેવાદેવા નથી. જાણે, સમદુઃખિયણ સ્ત્રીઓ ભેગી થઈને પોતપોતાની હૈયાવરાળો ઠાલવી રહી છે. છો ઠાલવતી. મનમાંથી ઊભરો નીકળી જશે, એટલે બધું રાબેતા મુજબ થઈ જશે. એમાં પુરુષોએ કશું કરવાની જરૂર નથી. લોકો ભલભલું ભૂલી શકતા હોય, તો ‘મી ટુ’ શું ચીજ છે?
કોઈ પણ પ્રકારના અન્યાયનો વિરોધ કરવાનો આવે ત્યારે પાયાનો સવાલ હોય છે : તેમાં બંને પક્ષ સંકળાયેલા છે? ફરિયાદ થાય તે સૌથી પહેલી જરૂરિયાત છે. એટલે જ # MeToo ઝુંબેશ એકદમ આવકાર્ય છે. પરંતુ અન્યાયનિવારણની આખી પ્રક્રિયા સામાન્યતઃ કંઈક આ રીતે ચાલે છે : ફરિયાદ-સ્વીકાર-શરમ-પશ્ચાત્તાપ-સજા-સુધારો. સહેજ શાંતિથી આ પ્રક્રિયા વિશે વિચારતાં સમજાશે કે તેમાંથી ભોગ બનનારે ફરિયાદ કરવાની છે અને ગુનેગારને સજા થાય તેની માગણી કરવાની છે, જ્યારે સ્વીકાર, શરમ, પશ્ચાત્તાપ, સજા અને સુધારા જેવા મહત્ત્વના તબક્કામાંથી ફરિયાદીએ નહીં, ગુનેગારે પસાર થવાનું હોય છે. (દલિતપ્રશ્ન અંગે ગાંધીજીને ગમે તેટલી ગાળો દેવી હોય તો પણ, આ પ્રક્રિયા મનમાં રાખીને તેમના અભિગમ વિશે ફરી વિચાર કરવા જેવો છે.) પરંતુ બને છે સાવ અવળું. # MeToo ઝુંબેશમાં બધું ધ્યાન ભોગ બનનાર પર કેન્દ્રિત છે. ઝુંબેશનું નામ સૂચવે છે તેમ, ‘મારી સાથે પણ આવું થયું હતું … હું પણ આનો ભોગ બની ચૂકેલી છું … મી ટુ.’ આગળ જણાવ્યું તેમ, વર્ષોથી કે ઘણા કિસ્સામાં દાયકાઓથી શોષણના પ્રસંગોનો બોજ વેઠતી સ્ત્રીઓ જાહેરમાં પોતાની વાત મૂકે, તે પહેલું અને બહુ અગત્યનું પગથિયું છે. આખી પ્રક્રિયા શરૂ થવા માટે તે અત્યંત જરૂરી છે, પણ પૂરતું નથી. હા, અમેરિકામાં કૅવિન સ્પેસી જેવા વિખ્યાત અભિનેતાને મોટી ઉંમરે થોડું આર્થિક નુકસાન વેઠવું પડ્યું, ‘નેટફ્લિક્સ’ની સિરીઝ ‘હાઉસ ઑફ કાડ્ર્ઝ’ની છ-છ સીઝનમાં હીરો તરીકે કામ કર્યા પછી, આરોપોના પગલે સાતમી સીઝનમાંથી તેમને હાંકી કઢાયા, મૉર્ગન ફ્રીમૅન જેવા વિખ્યાત અભિનેતાના ચાહકો થોડા સમય માટે દુઃખી થઈ ગયા. પણ આ બધું ચાર દિવસનાં ચાંદરણાં જેવું વધારે લાગે છે. તેનાથી એકંદર પરિસ્થિતિમાં ફરક પડતો હોય એવું લાગતું નથી.
ભારતમાં ભૂતકાળમાં ફિલ્મઉદ્યોગમાં ‘કાસ્ટિંગ કાઉચ’ના આરોપો થયા, થોડો વખત ચર્ચાયા અને પછી ભુલાઈ ગયા. આવું થાય ત્યારે ફરિયાદોના પ્રવાહ અને તેની સંખ્યા પરથી તેની ગંભીરતા સમજવાને બદલે, ઉપરથી આ જ હકીકતનો ઉપયોગ તેની ગંભીરતા ઘટાડવા માટે થાય છે. (‘હવે બધા વહેતી ગંગામાં હાથ ધોવા નીકળી પડ્યા છે.’) થોડી જૂઠી ફરિયાદોથી શરમજનક વાસ્તવિકતા સંતાડવાનું ઓર સહેલું થઈ જાય છે. પરિણામે, શિકારીવૃત્તિ ધરાવતા લોકોને એવી કશી સજા થતી નથી કે જેથી બીજા લોકો પર દાખલો બેસે. ઉપરાંત, સમાજમાં સ્ત્રીઓ માટે એકંદર કેવી માનસિકતા પ્રવર્તે છે, તેની પણ ચર્ચા કે સ્વીકાર થતાં નથી. સાચી ફરિયાદોને છૂટાછવાયા કિસ્સા તરીકે ખપાવી દેવાય છે.
સંબંધિત ક્ષેત્રના લોકો અને સમાજ વ્યાપક શોષણની કબૂલાત કરતાં શરમ અનુભવે છે. (શરમ ખરેખર તો શોષણખોરીથી અનુભવવાની હોય.) ફિલ્મ હોય કે પત્રકારત્વ, જાહેરજીવન હોય કે રાજકારણ, આવી ફરિયાદો થાય, ત્યારે મોટા ભાગના પુરુષો શોષણખોરી કે અન્યાય વિરુદ્ધ પડવાને બદલે પુરુષ તરીકે સંપી જાય એવું વધારે જોવા મળે છે.
બેશક, કોઈ પણ કાયદાની જેમ કે કોઈ પણ ટૅક્નોલૉજીની જેમ, # MeToo ઝુંબેશનો દુરુપયોગ થતો જ હશે. ખોટા આરોપનો ભોગ બનનારાની વળી જુદી કરુણકથા હોઈ જ શકે. કોઈ અંગત વ્યક્તિને આવા જૂઠા આરોપનો ભોગ બનવું પડે, ત્યારે તેની પીડા બરાબર સમજાય. પરંતુ એના કારણે આખેઆખી # MeToo જેવી ઝુંબેશને ‘ફૅશનેબલ’ કે દેખાદેખીબાજી તરીકે ધુત્કારી કઢાય નહીં અને તેમાં રહેલી કડવી સચ્ચાઈનો ઇન્કાર પણ કરી શકાય નહીં. એવું કરનારા સરવાળે પોતાની સંકુચિત માનસિકતા અથવા અન્યાય સામે આંખ આડા કાન કરવાની વૃત્તિ જ વ્યક્ત કરે છે.
હજુ તો ફક્ત ફિલ્મ કે લેખન-પત્રકારત્વનાં અને એ પણ થોડાં ઘણાં નામ જ જાહેર થયાં છે. શોષણનો શરમજનક સિલસિલો ક્યાં નથી ? પીએચ.ડી. કરતી વિદ્યાર્થિનીઓ બોલવાનું શરૂ કરે, તો આપણા કેટકેટલા ગાઇડો ખુલ્લાં પડે, સ્થાનિક પત્રકારત્વ, શિક્ષણ અને જાહેરજીવનથી માંડીને કેટકેટલાં ક્ષેત્રોની સ્ત્રીઓ હજુ બોલી નથી. તેમને પોતાના યોગક્ષેમની ચિંતા છે. તેમને સમાજ પર ભરોસો નથી કે તે કાયમ ટેકામાં રહેશે અને શિકારીઓ પર ભરોસો છે કે તે ગમેતેમ કરીને તેમનું ગોઠવી લેશે.
શોષણની ફરિયાદો થતી જ રહેવી જોઈએ, પણ તેનો મુખ્ય સૂર # MeToo નહીં, # YouToo હોવો જોઈએ. કારણ કે શોષણખોરી નાબૂદ કરવાનો મોટા ભાગનો બોજ ફરિયાદીના માથે નહીં, ગુનેગારના અને તેને છાવરનાર સમાજના માથે હોય, તો જ લાંબા ગાળે કંઈક અર્થ સરે.
Email : uakothari@yahoo.com
સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 અૉક્ટોબર 2018; પૃ. 16 અને 15