વાડજમાં ટોળાએ ‘વાદી’ નામની વિચરતી અને વિમુક્ત જાતિનાં મહિલા શાન્તાદેવીની કરેલી હત્યાના વિરોધમાં ગઈ કાલે થયેલા ધરણાંનો સંદર્ભ આ ખાનાબદોશ લોકોના યાતનાલોકને સ્પર્શે છે.

અમદાવાદમાં આઠ દિવસ પૂર્વે ટોળાંએ એક ભિક્ષુક મહિલાને તે બાળકચોર હોવાના વહેમથી મારી નાખી અને તેની સાથેની ત્રણને ઘાયલ કરી. તેના ચાર જ દિવસ પછી ટોળાંએ મહારાષ્ટ્રના ધુળે જિલ્લાના રાઇનપાડામાં ગામમાં એ જ વહેમથી પાંચ પુરુષોને અને તેના દસેક દિવસ પહેલાં ઔરંગાબાદમાં બે અલગ બનાવોમાં બે પુરુષોને મારી નાખ્યા.

આ બધા બનાવોમાં મળતાંપણું એ હતું કે જેમની પર ચોર હોવાના આરોપ હતા, તે બધાં ચોક્કસ કોમોના હતા. વાડજમાં ભોગ બનનાર મહિલાઓ વાદી, ધુળે જિલ્લાના મૃતકો ડવરી ગોસાવી અને ઔરંગાબાદના બહુરૂપી સમુદાયનાં હતાં. આ ત્રણેય કોમોનો સમાવેશ વિચરતી અને વિમુક્ત જાતિઓમાં થાય છે. ભારતના દરેક રાજ્યમાં આ સમુદાયની કેટલીક જાતિઓ વસે છે. તેમની દશા બહુ જ ખરાબ છે. ભૂખમરો, ગરીબી, બેકારી, અજ્ઞાન, ખનાબદોશી, અલગાવ, અપમાન જેવાં આ દેશના વંચિતોને લલાટે લખાયેલા તમામ શાપ વિચરતી વિમુક્ત સમુદાયોના લોકો પર છે. આટલું ઓછું હોય તેમ આ સમુદાયો પર જન્મજાત ગુનેગાર જાતિઓ એવો સિક્કો વિદેશી અંગ્રેજ શાસકોએ માર્યો હતો, જે આપણા દેશનો સમાજ હજુ સુધી મિટાવી શક્યો નથી, એટલું જ નહીં આ સમુદાયોના લોકો પર દેશના કોઈ ને કોઈ ભાગમાં થતાં રહેતાં અત્યાચારો બતાવે છે કે એ સિક્કાની છાપને આપણે વધુ ઘેરી બનાવતા જઈએ છીએ.

સાદી ભાષામાં કહીએ તો એવું બને છે કે ગુજરાતમાં કોઈ જ્ગ્યાએ ચોરી કે લૂંટનો ગુનો થાય અને તપાસમાં ઝડપી કામયાબી ન મળતી હોય તો પોલીસ ડફેર કે છારા કોમના, કે મહારાષ્ટ્રમાં રામોશી કે ફાસેપારધી જેવી કોમના લોકોને પકડીને ખૂબ મારે. તેઓ મોટે ભાગે શહેરની બહાર, વગડામાં કે રસ્તાની બાજુ પરની તેમની વસાહત કે દંગા પર રહેતા હોય. આવો વારો બીજી ઘણી ફરતી કોમનો પણ પડી શકે. પોલીસ જેવું જ સમાજ માને. ‘બેટા બાવો ઉપાડી જશે’ એવા બોલ આપણા બાળઉછેરનો હિસ્સો બની ગયા છે. એક જમાનામાં સાપ-ઘો-નોળિયા-વીંછીના ખેલ બતાવનાર માટે હવે ‘આ વાદીઓ છોકરાં ચોરી જાય’ એવો ડર ફેલાવવામાં આવે છે. ભભૂત લગાવીને ભીક્ષા માંગતા ગોસાવી માટે મહારાષ્ટ્રમાં ‘ગોસાવડા બચ્ચાને લઈ જશે’ એમ મનાવા લાગ્યું. ફલાણી કોમનો છે તો સાચવજે કંઈ ઊઠાવી ન જાય, એવી ચેતવણીઓ મળે છે. સમાજમાનસનાં આ જાળાં પાછળ દોઢસોએક વર્ષનાં ઇતિહાસ અને સમાજવ્યવસ્થા છે.

વક્રતા તો એવી છે કે આ એ જ લોકો છે કે જે પોતે રઝળીને આપણાં વસેલાં ઘરસંસારની જરૂરિયાતોને પૂરી પાડતા રહ્યા છે. એ બધા આપણી આજુબાજુ જ હોય છે, પણ તેમનાં હોવાની દખલ ભાગ્યે જ લેવામાં આવે છે. બંધારણ, સમાજશાસ્ત્ર અને સરકારી પરિભાષામાં તેમને  વિચરતી અને વિમુક્ત જાતિઓ અથવા ડિનોટિફાઇડ અને નૉમૅડિક ટ્રાઇબ્સ (ડી.એન.ટી.) તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. આ સમૂહોના મહેનતકશ હુન્નર અને કામધંધાનું સ્વરૂપ એવું છે કે જે તેમને ફરતી જિંદગી જીવવા માટે મજબૂર કરે છે. આ સમૂહોના લોકો જંગલમાં કે પહાડોમાં નહીં, પણ આપણા શહેરો અને કસબાની રોજબરોજની જિંદગીમાં પણ જોવા મળતા હોય છે. છતાં તેમના રઝળપાટનો આપણને ખ્યાલ હોતો નથી. આપણી સોસાયટીઓમાં છરી-ચપ્પાની ધાર કાઢવા માટે આવનાર સરાણિયા નામના વિચરતા સમુદાયના હોય છે. ચાદરો વેચનાર સલાટ અને ગધેડાં પર માટીફેરા કરનાર તે ઓડ. થોડાં વર્ષો પહેલાં સુધી સાપ લઈને આવનાર વાદી-મદારી, અને અને કાંસકામાં ઊતરી આવેલા વાળ વેચાતા લેનાર વઢિયારી બજાણિયા. વેશ કાઢનાર તે બહુરૂપી અને ભજવનાર તે ભવાયા. શહેરમાં રસ્તાની બાજુએ નેતર કે વાંસમાંથી પડદા બનાવનાર તે વાંસફોડા, દોરડાં પર ખેલ કરનાર તે બજાણિયા અને અને અંગકસરતના દાવ બતાવનાર નટ. રાવણહથ્થા વગાડતાં ફરનારા ભરથરી, લોબાન લઈને જનાર ફકીર, મૂર્તિઓ બનાવનાર કે નદીના ભાઠામાં શાકભાજી ઊગાડીને વેચનાર દેવીપૂજક. પોલીસના અમાનુષ જુલમોનો હંમેશાં વગર કારણે ભોગ બનાનારા ડફેર. આ કંઈક અંશે જાણીતી જાતિઓ ઉપરાંતની કેટલીક વિચરતી જાતિઓ આ મુજબ છે : કાઠોડી, કોટવાળિયા, ગરો, ગાડલિયા, ગારુડી, ઘાંટિયા, ચામઠા, જોગી, તુરી, નાથ, પારઘી, બાવા-વૈરાગી, ભવૈયા, ભોપા, ભાંડ, રાવળિયા, વણઝારા, વાદી, વિટોળિયા, શિકલીગ, છારા, મે, મિયાણા, વાઘરી, વાઘેર.

આમાંથી અનેક કોમોનો કર્મશીલ મિત્તલ પટેલે કરેલો સમાજશાસ્ત્રીય અભ્યાસ ‘ગુજરાતના વિચરતા-વિમુક્ત સમુદાયો’ પુસ્તક તરીકે પ્રસિદ્ધ થયો છે. તેનું પુરોગામી સંશોધન-પુસ્તક ‘સરનામાં વિનાનાં માનવી’ વિરલ સામાજિક કાર્યકર અને વઢવાણના પૂર્વ ધારાસભ્ય અરવિંદ આચાર્યે લખ્યું છે. તેમાં તેમણે ઝવેરચંદ મેઘાણીએ નાથ-બાવા, ડફેર, મિયાણા જેવા સમુદાયોનું લોકસાહિત્યના અભ્યાસના ભાગ તરીક જે ગૌરવ કર્યું છે તેના સંદર્ભો પણ આપ્યા છે. ખોટી રીતે ગુનેગાર ગણાયેલી પાટણવાડિયા કોમની પોલીસ દ્વારા લેવાતી ખૂબ અપમાનકારક હાજરીનો નિયમ દૂર કરાવવા માટે મહારાજે સરકારી કચેરીઓમાં જે કેટલા ય માઇલોના ધક્કા લોઢા જેવા પગે ચાલીને ખાધા છે તેનું વૃત્તાન્ત ‘માણસાઈના દીવા’માં મળે છે. મહાશ્વેતાદેવીની કેટલીક કૃતિઓ, લક્ષ્મણ ગાયકવાડની ‘ઉઠાઉગીર’ કે કર્મશીલ દક્ષિણ છારાની ‘બુધન બોલતા હોય’ કે સાત છારા રંગકર્મીઓની ‘કહાની મેરી તુમ્હારી’ જેવી આપવીતી, છારા યુવાનો જે ભજવતા રહે છે તે ‘બુધન’ નાટક, મિત્તલ અને સાથીઓની સંસ્થા ‘વિચરતા સમુદાય સમર્થન મંચ’નો બ્લૉગ એ આ સમૂહોના યાતનાલોકમાં લઈ જાય છે. વળી, સરકાર અને સમાજને તેમાંથી બહાર નીકળવાની દિશા મથામણ પણ મિત્તલની સંસ્થા કે દક્ષિણ અને એના સાથીઓના ડી.એન.ટી. અધિકાર મંચ જેવાં જૂથોનાં કામમાંથી જ મળે છે.

વિચરતા અને વિમુક્ત જાતિ સમૂદાયોને એંગ્રેજોએ ‘ગુનેગાર કોમો’ તરીકે કેમ ખતવી અને આઝાદ ભારતની પોલીસે તે કલંક શી રીતે ટકવા દીધું છે તેની સમજૂતી જાણીતા વિદ્વાન  સમાજસેવક ગણેશ દેવીએ આપી છે. દેવી કહે છે કે અંગ્રેજો તેમના સામ્રાજ્યનો વિરોધ કરનાર સહુને ગુનેગાર ગણતા, અને તેમાં ય જેમની પાસે હથિયાર હોય તેમને વિશેષ. એમાં શાહિરો-ચારણો, ફકીરો, ગામે ગામ ફરીને ધંધો કરનાર નાના વેપારીઓ, ગામડાંમાં માલ વહન કરનાર, વિખરાયેલા કે છોટા થયેલા સૈનિકો વગેરે બધા આવી જતા. ઓગણીમી સદીના પૂર્વાર્ધમાં ઇશાન ભારતની આદિવાસી જાતિઓનો વારો આવ્યો, ત્યાર બાદ બીજા રાજ્યોનો. 1871માં અને ક્રિમિનલ ટ્રાઇબ્સ (સી.ટી.) ઍક્ટ હેઠળ આવતી જાતિઓની લાંબી યાદી બની. દેશ આઝાદ થયો ત્યારે પણ સંખ્યાબંધ જાતિઓ ‘જન્મજાત ગુનેગાર’ની યાદીમાંથી મુક્ત ન થઈ. 1952માં સંસદે તેમને આ યાદીમાંથી મુક્ત કર્યા, એટલે વિમુક્ત જાતિ શબ્દ આવ્યો.

જો કે અંગ્રેજોએ પછી ય આ સમુદાયોની હાલતમાં ઝાઝો ફેર ન પડ્યો. સી.ટી. ઍક્ટની જગ્યાએ હૅબિચ્યુઅલ ઑફેન્ડર્સ ઍક્ટ એટલે કે કાયમી ગુનેગાર કાયદો બન્યો ! પોલીસ અને સત્તાનો એક હિસ્સો અંગ્રેજોના જમાનાના જ રહ્યા. પોલીસ વાડજના કિસ્સામાં મહિલાઓને બચાવવાની કોશિશ કરે છે. પણ સારી જિંદગી માટે વલખાં મારનાર ડફેરોના કડી તાલુકાના વામજ ગામ બહારના દંગા પર ચૌદમી મેએ તૂટી પડે છે! મ્યુિનસિપલ કૉર્પોરેશન સાબરમતી વિસ્તારમાં વર્ષોથી વસતા દેવીપૂજક, બજાણિયા અને વાંસફોડા લોકોનાં છાપરાં પર સત્તરમી જૂને બુલડોઝર ફેરવે છે ! તેના બાર દિવસ પછી વાડજમાં ટોળું વાદી મહિલાને મારી નાખે છે ! 

*******

05 જુલાઈ 2018

સૌજન્ય : ‘ક્ષિતિજ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કટાર, “નવગુજરાત સમય”, 06 જુલાઈ 2018 

Category :- Samantar Gujarat / Samantar

તાજેતરમાં ગુજરાતના જાણીતાં લિપિશાસ્ત્રી, અભિલેખવિદ્દ અને ઇતિહાસકાર ડૉ. ભારતીબહેન શેલતનું અવસાન થયું. આટલા મોટા ગજાના સંશોધક વિશે ગુજરાતના વિદ્યાજગતમાં વિશેષ નોંધ લેવાઈ હોય એવું જણાતું નથી. તેથી ડૉ. ભારતીબહેન શેલત વિશે ‘નિરીક્ષક’ના માધ્યમથી થોડીક નક્કર વિગતો આપવાનો પ્રયાસ કરું છું.

ગુજરાતનાં એક સમર્થ ઇતિહાસકાર હોવા ઉપરાંત, તેઓ ઇતિહાસના મૂળ સ્રોતરૂપ અભિલેખવિદ્યા, સિક્કાશાસ્ત્ર, હસ્તપ્રતવિદ્યા, ઐતિહાસિક સંસ્કૃતસાહિત્યનાં સંશોધનના ક્ષેત્રમાં ઉન્નત સ્થાન ધરાવે છે. ૩ જુલાઈ, ૧૯૩૯ના રોજ મહેસાણા મુકામે જન્મેલા આ ઇતિહાસવિદ્દ નિખાલસ અને રમૂજી સ્વભાવનાં હતાં. તેમણે અભિલેખવિદ્યાના ક્ષેત્રે શિલાલેખો, તામ્રપત્રલેખો, જળાશયોના શિલાલેખો, પ્રતિમાલેખો તેમ જ અપ્રગટ અભિલેખોનાં વાચન અને સંપાદન દ્વારા ગુજરાતના રાજકીય અને સાંસ્કૃિતક ઇતિહાસમાં ખૂટતી કડીઓનું અનુસંધાન કરવાનું મહત્ત્વનું કાર્ય કર્યું છે.

ભારતીબહેને પ્રાથમિક શિક્ષણ મહેસાણા અને વડોદરામાં તથા માધ્યમિક શિક્ષણ અમદાવાદમાં મેળવ્યું. તેમણે ૧૯૬૦માં મુખ્ય વિષય સંસ્કૃતમાં દ્વિતીય વર્ગ સાથે બી.એ.ની પદવી, ૧૯૬૨માં સંસ્કૃત (અભિલેખવિદ્યા) સાથે એમ.એ.ની પદવી મેળવી હતી. ૧૯૬૪થી ૧૯૬૯ સુધી સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલ આટ્‌ર્સ કૉલેજ, અમદાવાદમાં અધ્યાપક તરીકે સેવા આપી. આ દરમિયાન એમણે સંસ્કૃત (અભિલેખવિદ્યા) વિષયમાં ‘Chronological Systems of Gujarat’ શીર્ષક હેઠળ પીએચ.ડી.ની પદવી મેળવી. આ ઉપરાંત, યુ.એસ.એ.માં ટેક્સાસ વિમેન્સ યુનિવર્સિટી, ડેન્ટોનમાંથી ૧૯૭૨માં સમાજશાસ્ત્ર વિષયમાં એમ.એ.ની ડિગ્રી ‘એ’ ગ્રેડમાં મેળવી હતી.

ડૉ. ભારતીબહેન શેલતે સંસ્કૃત ભાષા અને સાહિત્ય, ભારતીય અભિલેખવિદ્યા, ભારતીય પ્રાચીન સિક્કાશાસ્ત્ર, હસ્તપ્રતવિદ્યા, પ્રાચીન લિપિવિદ્યા જેવા વિષયોમાં સંશોધનકાર્ય કર્યું છે. ડૉ. ભારતીબહેન શેલત લિપિવિદ્યાનાં જાણકાર હોવાથી તેઓએ પ્રાચીન અભિલેખો, સિક્કાઓ અને હસ્તપ્રતોમાં પ્રયોજાયેલી લિપિઓને ઉકેલી ઇતિહાસની મહત્ત્વની વિગતોને બહાર લાવવાનું કાર્ય કર્યું છે.

એમણે ભો.જે. વિદ્યાભવન, અમદાવાદમાં ભારતીય સંસ્કૃિત વિષયના વ્યાખ્યાતા તરીકે ૧૯૭૬થી ૧૯૮૨ સુધી, રીડર તરીકે ૧૯૮૨થી ૧૯૯૭ સુધી સેવાઓ આપી હતી. ગુજરાત યુનિવર્સિટીના પ્રાકૃત ભાષા વિભાગમાં ૧૯૮૬થી ૨૦૦૨ સુધી અનુસ્નાતક અધ્યાપક તરીકે તથા ભો.જે. વિદ્યાભવનમાં ૧૯૯૭થી ૨૦૦૫ સુધી નિયામક તરીકેની કામગીરી પણ સંભાળી હતી. ડૉ. શેલત ગુજરાત ઇતિહાસ પરિષદની કારોબારી સમિતિનાં કોષાધ્યક્ષ, ઉપપ્રમુખ અને પ્રમુખપદે રહ્યાં હતાં. તેમનાં માર્ગદર્શન હેઠળ કાલગણના, અભિલેખો અને હસ્તપ્રતોના વિષયોમાં પાંચ વિદ્યાર્થીઓ પીએચ.ડી. થયા છે. જૂન ૨૦૦૭થી ૨૦૧૦ સુધી ગૂજરાત વિદ્યાપીઠમાં ઇતિહાસ અને સંસ્કૃિત વિભાગમાં ભારતીબહેને મુલાકાતી પ્રાધ્યાપક તરીકે સેવા આપી હતી.

ડૉ. ભારતીબહેન શેલતે પોતાની કારકિર્દીના ઘડતર અને જીવનઘડતરની સાથે વિભિન્ન વિષયોમાં આઠ જેટલા મૌલિક ગ્રંથો લખ્યા, ભાગવત પુરાણની સમીક્ષિત આવૃત્તિ, Jain Image Inscriptions of Ahmedabad જેવા ૧૨ ગ્રંથોનું સંપાદન, ૩૬ જેટલા સંપાદિત ખતપત્રો અને સંશોધન-સામયિકોમાં અંદાજે ૭૯ જેટલા સંશોધનાત્મક લેખો લખ્યા છે.

‘ભારતીય સંસ્કારો’ (૧૯૮૩) ગ્રંથમાં સંસ્કારો વિશેની માહિતીના સ્રોત અને તેના ઉદ્દેશોની ચર્ચા કરી છે. આ ઉપરાંત, ‘આદિમ જાતિઓની સંસ્કૃિતઓ’ (૧૯૮૩), ‘ભારતનો આદ્ય-ઇતિહાસ’ (૧૯૮૫), ‘Chronological Systems of Gujarat’ (૧૯૮૭), ‘ગુજરાતના અભિલેખો : સ્વાધ્યાય અને સમીક્ષા’ (૧૯૯૧), ‘મહાક્ષત્રપ રુદ્રદામા ૧લાના ગિરનાર શૈલલેખ’ (૨૦૦૫), ‘લિપિ’ (૨૦૦૫) વગેરે જેવા ગ્રંથોનું લેખનકાર્ય કર્યું છે. ભારતીબહેને ઇતિહાસ-સંશોધનના ક્ષેત્રે કેટલાક મૌલિક ગ્રંથો આપવાની સાથે ગુજરાતના ઇતિહાસના કેટલાક ગ્રંથોનું સંપાદનકાર્ય પણ કર્યું છે, જેમાં ‘ગુજરાતનો રાજકીય અને સાંસ્કૃિતક ઇતિહાસ’ (ગ્રંથ-૧, ૭, ૮ અને ૯), Jain Image Inscription of Ahmedabad’ અને ‘ભાગવતપુરાણની સમીક્ષિત આવૃત્તિ’નું સંપાદન મુખ્ય છે.

ડૉ. ભારતીબહેન શેલતે પોતાની અધ્યયન-સંશોધનયાત્રા દરમિયાન કુમાર, બુદ્ધિપ્રકાશ, સામીપ્ય, ગુજરાત સંશોધન મંડળ, પથિક, વિદ્યાપીઠ, Journal of Oriental Institute જેવાં સામયિકોમાં પરિચયાત્મક અને સંશોધનપૂર્ણ એવા ૮૦ જેટલા લેખો લખ્યાં હતાં. સંશોધનલેખમાંના કેટલાક તેમણે ડૉ. પ્રવીણચંદ્ર પરીખ, ડૉ. જયકુમાર શુક્લ, ડૉ. હરિપ્રસાદ શાસ્ત્રી અને ડૉ. કાન્તિલાલ સોમપુરા સાથે લખેલાં છે. સંશોધનલેખોમાં ‘કચ્છના અભિલેખોઃ ઐતિહાસિક પરિપ્રેક્ષ્યમાં’ (ઈ.સ. ૧૩૦૪ સુધી), ‘ઇન્ડોનેશિયાના સંસ્કૃત અભિલેખો’, ‘ગુજરાતના મધ્યકાલીન ઇતિહાસના સંસ્કૃત સ્રોતો’, ‘જૈન ઇતિહાસ અને શિલાલેખ’, ‘પ્રાચીન ભારતીય રાજ્યસંસ્થાઓ અને શાસનપ્રણાલી’, અમદાવાદનું પારસી અગ્નિમંદિર’ અને ‘પ્રાચીન અભિલેખોમાં હિન્દુધર્મ’ વગેરે લેખો પણ અર્થઘટન અને સંશોધનની દૃષ્ટિએ ખૂબ મહત્ત્વના છે.

તેઓ કુશળ સંશોધકની સાથે સારા વહીવટકર્તા પણ હતાં. નિયામક તરીકે તેમણે ભો.જે. વિદ્યાભવનમાં મ્યુિઝયમ દ્વારા વિદ્યાર્થીઓ સુધી પ્રાચ્યવિદ્યાની માહિતી પહોંચાડવાનો સ્તુત્ય પ્રયાસ કર્યો હતો. તેમ જ તેમણે નિયામકની સાથે એક પ્રાધ્યાપક તરીકે વિદ્યાર્થીઓને ભારતીય સંસ્કૃિત અને પ્રાચ્યવિદ્યાની તેઓ જાણકારી મેળવે તેવા પ્રયત્નો અને અન્ય વિદ્યાકીય પ્રવૃત્તિઓ પણ કરી હતી.

ગુજરાતના ઇતિહાસલેખન ક્ષેત્રે ડૉ. ભારતીબહેન શેલત અગત્યનું સ્થાન ધરાવે છે. તેમના ગ્રંથો તથા સંશોધનલેખોમાં તેમની વિદ્વત્તા તેમના તલસ્પર્શી જ્ઞાનનો પરિચય કરાવે છે. તેમનાં જેવાં વિદુષી જતાં અભિલેખવિદ્યા અને લિપિવિદ્યાના ક્ષેત્રે મોટો શૂન્યાવકાશ સર્જાયો છે.

[લેખિકાએ તાજેતરમાં જ ‘ગુજરાતનાં ઇતિહાસ અને સંસ્કૃિતના ક્ષેત્રના સંશોધનમાં ડૉ. ભારતીબહેન શેલતનું પ્રદાન’ વિષયક સ્વાધ્યાયપૂર્વક ‘એમ.ફિલ.’ની ઉપાધિ પ્રાપ્ત કરી છે.]

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 મે 2018; પૃ. 15

Category :- Samantar Gujarat / Samantar