આનંદોત્સવ

મીઠીવીરડી-જસપરાના ગ્રામજનો

તારીખ ૯/૧૦ સપ્ટેમ્બર ’૧૭ના રોજ મીઠીવીરડી મુકામે, સૂચિત અણુ વીજ મથક સામેના વિજયનો ‘આનંદોત્સવ’ અનોખી રીતે ઉજવાયો. કાર્યક્રમમાં ઠેક ઠેકાણેથી જન સંગઠનો અને કાર્યકરો મોટી સંખ્યામાં જોડાયા.

તા. ૧૮/૦૫/૨૦૧૭ના રોજ નૅશનલ ગ્રીન ટ્રીબ્યુનલ સમક્ષ કેસની સુનાવણી દરમ્યાન કેન્દ્રિય પર્યાવરણ મંત્રાલયે અંતે એ વાતનો સ્વીકાર કરવો પડ્યો હતો કે મીઠી વીરડી-જસપરા ખાતે સૂચિત ન્યુિક્લયર પાવર પ્લાન્ટ પડતો મુકવો. આમ, લોકોની આ સૂચિત ન્યુિક્લયર પાવર પ્લાન્ટ સામેની લડતનો ભવ્ય વિજય થયો. લોકોએ ૧૦ વર્ષના અધિકારની લડત પછી રાહતનો શ્વાસ લીધો છે. આ પ્રસંગ ગ્રામજનો માટે આનંદનો પ્રસંગ હોઈ સૌ ટેકેદારો સાથે મળીને અનોખી રીતે ઉજવ્યો.

પ્રથમ દિવસે મીઠીવીરડી ખાતે પ્રાથમિક શાળાના મેદાનમાં મીઠીવીરડી અને જસપરા બન્ને ગામના પ્રતિનિધિઓ, ગામની શાળા અને હાઇ સ્કૂલનાં બાળકો સહિત ગામ સફાઈ કરી સ્વચ્છતા સંદેશ આપ્યો. શાળાનાં બાળકો સાથે તેમના ભવિષ્યની કારકિર્દી તથા સામાજિક રીતરીવાજ જરૂરી ફેરફાર અંગે ચર્ચા સહિયરના કાર્યકરો દ્વારા રમતો, ગીતો તથા ફિ્લપચાર્ટ દ્વારા કરાઈ. ભૂમિપ્રસાદ રૂપે બન્ને ગામના દરેક નાનામાં નાના ઘર સહિત અનાજરૂપી પ્રસાદ ઉઘરાવીને યોગદાન લીધું.

દરેકે ધર્મ/જાતિ/જ્ઞાતિના બંધનો બાજુ પર મુકીને બન્ને ગામની ૩૫૦ જેટલી ગામની બહેનોએ સામૂહિક રીતે વૃક્ષરોપણ અને ભૂમિપૂજન કરીને પેઢીઓથી માનવીને પોષનાર ધરતી માતા અને પર્યાવરણનું રક્ષણ કરવાનો સંદેશ પણ આપ્યો. સાથે પોતાના ગામમાં સ્ત્રીઓના દૃષ્ટિકોણથી સ્ત્રીઓને આગળ લાવવા માટે જે બદલાવની જરૂર છે તે અંગે સૂચનો પણ કર્યાં. સંઘર્ષની આ પ્રક્રિયામાં નારીવાદી દૃષ્ટિકોણ વણાયેલો રહે તે માટે ‘સહિયર’(સ્ત્રી સંગઠન) દ્વારા વારંવાર બંને ગામની સ્ત્રીઓ સાથે વિચાર વિમર્શ ચાલુ જ રહ્યા છે. રૂઢિઓની સાંકળ તોડવા માટે આ બહેનોએ નારી સાંકળ વચ્ચે હાથમાં હાથ પકડી એકતાને દૃઢ કરી. પછી સૌ કુદરતના ખોળે દરિયા કિનારે એકઠા થયાં. કેટલીક બહેનો વર્ષોથી અહીં રહેતી હોવા છતાં, આ ઉત્સવને કારણે પહેલી જ વખત ગામના દરિયાકિનારે આવી. કાર્યક્રમમાં પત્રકાર ગૌરી લંકેશને ક્રાંતિકારી સલામી અપાઈ. પિતૃસત્તાક માળખાની ઘરેડને (પરંપરા) તોડી તેમાંથી નારીમુક્તિના પગલાં પાડવાની શરૂઆત પ્રતીકાત્મક રીતે બહેનોએ ક્રિકેટ રમીને કરી. સામાન્ય રીતે ઘૂંઘટમાં રહેતી બહેનો આ દિવસે ઘૂંઘટ વગર બહાર નીકળી, બહેનોએ જીવનમાં પહેલી જ વખત ક્રિકેટનું સાચું બેટ હાથમાં લઇ, દરિયાની લહેરો સાથે મુક્ત મને ચોગ્ગા અને છગ્ગા ફટકાર્યા. બહેનોની આ લોકસંઘર્ષ આગેવાની અને ભાગીદારીને ઇતિહાસ ભૂલી ન જાય તે આજે વર્તમાનની જવાબદારી છે તે અંગે પણ વાત કરી. સામાજિક બંધનમાંથી મુક્ત થઇ દરિયાકિનારે વિવિધ રમતો રમીને આનંદ એકબીજા સાથે વહેંચ્યો. પોતાના વિચાર પ્રગટ કરતા બુલંદ અવાજે જસપરાની યુવતી આરતીએ છોકરીઓ માટે ધોરણ ૧૧ અને ૧૨ની માંગણી કરતા જણાવ્યું કે જો આ સગવડતા મળશે તો જ સ્ત્રીઓમાં ઉચ્ચ શિક્ષણ ચાલુ રહેશે.

ગ્રામીણ સમુદાયના, છેવાડાના તથા શોષિત-પીડિત વર્ગના અવાજને અને તેમને થતા અન્યાયને લોકબોલીથી વાચા આપવા માટે દેશભરમાં જાણીતાં એવા ચારુલ-વિનય બેલડીએ આ કાર્યક્રમમાં ઉત્સાહનો પ્રાણ પૂર્યો. “મારી વાડીને મારે ઝેર નથી આપવું” ગવડાવીને ગદગદિત કરી દીધાં. નજીકના પાંચ ગામના લોકો અને બહારગામથી પધારેલા આમંત્રિતો સહિત ૩૦૦૦ જેટલા લોકો આનંદ વિભોર થયાં.

બીજા દિવસે આ વિસ્તારનાં ૩૫ જેટલાં ગામો તથા બહાર ગામનાં મહેમાનો સહિત ૫૦૦૦ થી વધુ લોકોની ઉપસ્થિતિવાળા આ કાર્યક્રમનું સંચાલન ગામની જ બહેન રીનાબહેન દિહોરા દ્વારા કરવામાં આવ્યું. ગામની બહેનો પણ આવા કામોમાં સક્ષમ છે તે પુરવાર કરી બતાવ્યું. શિક્ષિકાએ તેમના વક્તવ્યમાં કહ્યું કે હવે જ ખરી લડત ચાલુ થાય છે. સામાજિક બંધનો, અંધશ્રદ્ધા, કુટેવો, વગેરે દૂર કરવા માટે લડત કરવા આહ્વાન કર્યું. સરકાર સામે ગામના વિકાસના, બહેનોના આરોગ્ય અને શિક્ષણના, ગ્રામીણ વંચિતો/બહેનોના હિતમાં જરૂરી કાયદામાં બદલાવ, જેવા મુદ્દાઓ માટે લડતમાં જોડાઈ જવા કાર્યક્રમમાં ઉપસ્થિત વિસ્તારના લોકોને સૂચન કર્યું. આજ ગામના અરજણ ભાઈ ડાભીએ વિસ્તારની જીવસૃષ્ટિ સાથેના પ્રાકૃતિક સંબંધોનું મહત્ત્વ બતાવીને ભૂમિ સહિતના સજીવોને બચાવવાનો પ્રકૃતિ ધર્મ બતાવ્યો. અને ખેતીમાં વપરાતા બેફામ રસાયણો ઉપયોગ બંધ કરીને પ્રકૃતિ પરના અત્યાચારને બંધ કરવા અને માનવ સહિત સજીવોને જીવલેણ રોગોથી બચવા જૈવિક ખેતી અપનાવવા તાતી જરૂરિયાત પર ભાર મુક્યો હતો. જસપરા ગામના પૂર્વ સરપંચ અને લડતના આગેવાન શક્તિસિંહ ગોહિલે પોતાના વક્તવ્યમાં આ ૧૦ વર્ષની સફરની ટૂંકી વિગતો આપી. પ્લાન્ટમાં જતી સૂચિત જમીન બચાવવા જમીન ફરતે રક્ષાબંધનથી માંડીને રાષ્ટ્રીય/આંતર રાષ્ટ્રીય કક્ષાના અધિકાર આંદોલનમાં ભાગીદારી સુધીના આપવામાં આવેલા કાર્યક્રમોની યાદી બતાવીને “અણુ મથક અહીંયા નહીં, દેશ અને દુનિયામાં ક્યાં ય નહીં”ની દૃઢતાને દોહરાવી હતી. કાર્યક્રમને વધુ અસરકારક અને સહભાગી બનાવવા માટે શાળાનાં ૪૦૦થી વધુ બાળકોને પર્યાવરણ સાચવવા અને અધિકારની લડત વિશેના તેમના વિચારો ચિત્ર રૂપે દોરાવીને પ્રદર્શિત કરવામાં આવ્યા. નિરોગી રહેવા માટે આયુર્વેદિક ઉકાળાની વ્યવસ્થાનો બધાએ લાભ લીધો.

લોક લડતના વિજયને દસ વર્ષની આ લડતના ટેકામાં ઊભા રહેલા (વિસ્તારના અને વિસ્તાર સિવાયના) લોકોનું “ધરતી(માટી)તિલક” તથા “પ્રેમસૂત્ર” (ગામની બહેનો દ્વારા સૂતરમાંથી બનાવવામાં આવેલ) હાથે બાંધીને અભિવાદન કરવામાં આવ્યું. આ આનંદ ઉત્સવ દિવસની યાદમાં લડતના પીઢ કાર્યકરો અને બહેનો તથા ઉપસ્થિત મહેમાનોના હસ્તે વૃક્ષારોપણ કરીને નવી પેઢીને લડતના વિજયને પર્યાવરણના રક્ષણની જીતની યાદ અપાવતું પ્રતીક ઊભું કરવામાં આવ્યું. જાહેરમાં ન દેખાતા અને જેમ ઝાડનાં મૂળ વૃક્ષને પોષે છે તેમ પોતાના પ્રાણ અને પૈસાની પરવા કર્યા વગર આ સફળ લડતમાં પ્રાણ પૂરનારા એવા ગામના જ ભાઈઓ/બહેનોને કાર્યકમના સ્ટેજ સ્થાને બેસાડીને પ્રોત્સાહિત કરવાની દૃષ્ટિનો નવો ખ્યાલ અહીં ઊભો કરવામાં આવ્યો.

ભવિષ્યમાં કોઈપણ લડતમાં આસપાસના બધા જ ગામોનો સહકાર રહેશે તેવા નિશ્ચય સાથે કાર્યક્રમનું સમાપન કરવામાં આવ્યું.

[સૌજન્ય  : સંજય શ્રીપાદ ભાવે]

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 24 સપ્ટેમ્બર 2017; પૃ. 16 અને 15

Category :- Samantar Gujarat / Samantar

કોઈ કારણ વિના પોતાના જન્મદિવસ સાથે નર્મદા યોજનાને જોડી દેનારા નરેન્દ્ર મોદીએ અમૂલ્ય ત્યાગ કરનારા ગરીબ વિસ્થાપિતને પણ યાદ નહોતો કર્યો. એને માટે સંવેદનશીલતા જોઈએ, જેનો તેમનામાં સદંતર અભાવ છે

વડા પ્રધાને પોતાના જન્મદિવસે નર્મદાના બંધનું ઉદ્ઘાટન કર્યું અને જાહેરાત કરી કે હવે કચ્છમાં પાકિસ્તાનની સરહદે સંત્રીની ફરજ બજાવતો જવાન નર્મદાનાં પાણી પીને તરસ છિપાવશે. માનવું પડે, ખેલ પાડવામાં આપણા વડા પ્રધાનનો જોટો આખી દુનિયામાં જોવા નહીં મળે. નર્મદાનાં પાણીને જવાન, જવાનની તરસ અને રાષ્ટ્ર સાથે જોડી દીધાં. નર્મદા યોજનાને અને તેમના જન્મદિવસની અંગત ઘટનાને શો સંબંધ? નર્મદા યોજના જેવી અને જેટલી સાકાર થઈ છે એમાં નરેન્દ્ર મોદીનું યોગદાન શૂન્યવત્‌ છે. યસ, શૂન્યવત્‌ છે. હા, અધૂરું યોગદાન જરૂર છે, જેની વાત આગળ આવશે.

નર્મદા યોજનાના શ્રેયના અધિકારી ચાર જણ છે. પહેલા, ગુજરાતના ભૂતપૂર્વ નાણાપ્રધાન અને નર્મદા નિગમના સ્થાપક સનત મહેતા. બીજા, ગુજરાતના ભૂતપૂર્વ મુખ્ય પ્રધાન બાબુભાઈ જશભાઈ પટેલ. ત્રીજા, જ્યારે નર્મદા યોજના સામે વિરોધ થઈ રહ્યો હતો ત્યારે એની વચ્ચે અડીખમ ઊભા રહીને નર્મદા યોજનાને આગળ ધપાવનારા એ સમયના મુખ્ય પ્રધાન ચીમનભાઈ પટેલ અને ચોથા, ચુનીભાઈ વૈદ્ય જેમણે નર્મદા યોજનાનો વિરોધ કરી રહેલા ભારતના નાગરિક સમાજ સામે પ્રતિવાદ કરવા ગુજરાતના નાગરિકનું નેતૃત્વ કર્યું હતું. ચુનીભાઈ વૈદ્યની પખવાડિયા પહેલાં શતાબ્દી ઊજવવામાં આવી હતી. એમાં જરા ય આશ્ચર્ય ન થવું જોઈએ કે આપણા વડા પ્રધાને આ ચાર મહાપુરુષોને યાદ પણ નથી કર્યા. શ્રેયના સાચા અધિકારીને શ્રેય આપવું એ તેમના સંસ્કાર નથી, ઊલટું બીજાનું શ્રેય પોતાના નામે જમા કરવાની ચાલાકી તેઓ ભરપૂર માત્રામાં ધરાવે છે. જે લોકોએ અડીખમ ઊભા રહીને નર્મદા યોજનાને ઝંઝાવાતોમાંથી પાર પાડી તેમને યાદ પણ નહીં કરવાના?

નર્મદા યોજનાના શ્રેયનાં અધિકારી નર્મદા બચાવ આંદોલનનાં નેતા મેધા પાટકર અને ગુજરાતની ઓછી જાણીતી સંસ્થા આર્ચ-વાહિની પણ છે. નર્મદા યોજના જગતની પહેલી એવી યોજના છે જેમાં વિસ્થાપિતોને પ્રમાણમાં ઓછો અન્યાય થયો છે. યાદ રહે, પ્રમાણમાં, સંપૂર્ણપણે નહીં. જો સાવ અન્યાય કર્યા વિના આ યોજના સાકાર કરવામાં આવી હોત તો આપણે જગતમાં ગૌરવ લઈ શકત. મેધા પાટકર, આર્ચ-વાહિની અને સુરતની સેન્ટર ફૉર સોશ્યલ સ્ટડીઝે મળીને વિસ્થાપિતોના પુનર્વસનની એક ઓછી (આઇ રિપીટ ઓછી) અન્યાયકારી યોજના બનાવી હતી. અત્યાર સુધી વિસ્થાપનને વિકાસની કિંમત તરીકે જોવામાં આવતું હતું અને વિસ્થાપિતો તરફ ઉદાસીનતા સેવવામાં આવતી હતી. ગરજ સર્યા પછી વિસ્થાપિતો સામે નજર પણ કરવામાં આવતી નથી એનો દાખલો ઉકાઈના વિસ્થાપિતો છે જે સુરતમાં ઝૂંપડપટ્ટીઓમાં રહે છે અને શહેરમાં મજૂરી કરે છે.

મેધા પાટકર, આર્ચ-વાહિની અને સેન્ટર ફૉર સોશ્યલ સ્ટડીઝે યોજના બનાવી હતી કે વિસ્થાપિતો સદીઓથી જમીન સાથે જીવતા આવ્યા છે અને તેમને પૈસા સાચવતાં આવડતું નથી માટે જમીન સાટે જમીન આપવામાં આવે. વિસ્થાપિતોના પુનર્વસનની આ યોજના સ્વીકારવામાં આવી અને થોડા પ્રમાણમાં લાગુ પણ કરવામાં આવી. હવે તો વિસ્થાપનનું નર્મદા મૉડલ જગતભરમાં સ્વીકારવામાં આવ્યું છે અને ફન્ડિંગ એજન્સીઓ એના માટે આગ્રહ રાખે છે જેથી વિકાસયોજનાઓ ઓછામાં ઓછી અન્યાયકારી અને હિંસક બને.

જો મધ્ય પ્રદેશ, મહારાષ્ટ્ર અને ગુજરાત સરકારે પુનર્વસનમાં ઈમાનદારી અને સંવેદનશીલતા બતાવી હોત તો નર્મદા યોજના નર્મદા જેટલી પવિત્ર અને ગૌરવ લેવા જેવી સાબિત થઈ હોત. ત્રણેય રાજ્ય સરકારના અને કેન્દ્ર સરકારના વિશ્વાસઘાતનો લાંબો ઇતિહાસ છે. જગતભરમાં શાસકો ગરીબો સાથે છેતરપિંડી કરતા આવ્યા છે. નર્મદા યોજનાની સફળતાના જો કોઈ સૌથી મોટા અધિકારી હોય તો એ ગરીબજન છે જેણે પોતાની જમીન સમર્પિત કરી છે જેના દ્વારા તે પોતાનું અને પરિવારનું આયખું વિતાવતો હતો. મેધા પાટકર અને આર્ચ-વાહિનીએ યોજનામાં સૌથી મોટું અને મહત્ત્વપૂર્ણ યોગદાન આપનારા લોકોનો પક્ષ લીધો હતો. કોઈ કારણ વિના (બાદરાયણ સંબંધ પણ ન હોવા છતાં) પોતાના જન્મદિવસ સાથે નર્મદા યોજનાને જોડી દેનારા નરેન્દ્ર મોદીએ અમૂલ્ય ત્યાગ કરનારા ગરીબ વિસ્થાપિતને પણ યાદ નહોતો કર્યો. એને માટે સંવેદનશીલતા જોઈએ, જેનો તેમનામાં સદંતર અભાવ છે.

યોજના પૂરી થઈ ગઈ છે, પરંતુ મધ્ય પ્રદેશમાં હજી ૧૮૦૦ પરિવારોનું પુનર્વસન બાકી છે. આ મધ્ય પ્રદેશની સરકારે મધ્ય પ્રદેશની વડી અદાલતમાં ગયા મહિને સોગંદનામા સાથે કરેલી કબૂલાત છે. નૈતિકતાનો તકાદો એમ કહે છે કે આ ચોમાસામાં ડૅમના દરવાજા ખુલ્લા રાખવામાં આવે જેથી બચેલા વિસ્થાપિતોને મધ્ય પ્રદેશની સરકાર સ્થાપિત કરી શકે. મધ્ય પ્રદેશના મુખ્ય પ્રધાન શિવરાજ સિંહ ચૌહાણે વડા પ્રધાનને આવી ભલામણ પણ કરી હતી અને ઉપરથી કહ્યું હતું કે આવતા વરસના પ્રારંભમાં મધ્ય પ્રદેશ વિધાનસભાની ચૂંટણી લડવાની છે એટલે જરા સાવધાની વર્તવી જરૂરી છે. તેમને કહેવામાં આવ્યું હતું કે એ પહેલાં મારે ગુજરાત વિધાનસભાની ચૂંટણી લડવાની છે એનું શું? ૧૭ સપ્ટેમ્બરે જન્મદિવસના પવિત્ર અવસરે ડૅમ ખુલ્લો મુકાશે પછી ભલે ૧૮૦૦ પરિવારોનાં ઘરમાં પાણી ભરાય. તમારી પ્રતિષ્ઠા કરતાં મારી પ્રતિષ્ઠાની હોડ મોટી છે અને ગુજરાતમાં નાક કપાય તો-તો થઈ રહ્યું. બિકાઉ ટીવી-ચૅનલો વડા પ્રધાનનું ઉદ્ઘાટન ભાષણ બતાવતી હતી, પરંતુ બડવાનીમાં કમનસીબ વિસ્થાપિતોનાં ઘરોમાં ભરાયેલાં પાણીની તસવીરો નહોતી બતાવતી. આવો તમાશો કરવાની જરૂર શું હતી જ્યારે નર્મદાનાં પાણી અરબી સમુદ્રમાં જઈ રહ્યાં છે?

નર્મદાપુત્ર નરેન્દ્ર મોદી દરેકનું શ્રેય પોતે લઈ રહ્યા છે, પરંતુ તેમના પોતાના અધૂરા યોગદાનનું શું? યોગાનુયોગ એવો છે કે નરેન્દ્ર મોદી ગુજરાતના મુખ્ય પ્રધાન બન્યા એ અરસામાં નર્મદાનાં પાણી ગુજરાતમાં નિર્ધારિત સ્થળોએ પહોંચાડવા માટે નહેરો બંધાવાનું શરૂ થયું હતું. ગુજરાતના ૧૭ જિલ્લાઓમાં નાની-મોટી મળીને કુલ ૭૧ હજાર કિલોમીટર નહેર બાંધવાની હતી જેમાંથી ૨૭ હજાર કિલોમીટર નહેર બાંધવાનું કામ હજી આજે બે દાયકા પછી પણ અધૂરું છે. હજી પણ ૧૯૯ બ્રાન્ચ કૅનાલ અને ૫૬૯ નાની કૅનાલ બાંધવાનું કામ બાકી છે. જ્યાં પાણીની સૌથી વધુ તંગી છે એ સૌરાષ્ટ્રમાં ૧૨ હજાર કિલોમીટર લાંબી નહેર બાંધવાનું કામ હજી તો હાથ ધરવામાં નથી આવ્યું.

અનેક વિઘ્નો સામે ઝઝૂમીને તેમના પુરોગામીઓ ડૅમ બંધાવી શક્યા અને કોઈ પણ પ્રકારનું વિઘ્ન ન હોવા છતાં ૨૭ હજાર કિલોમીટર લાંબી નહેર બાંધવાનું બાકી છે એ આ ઘડીનું નકારી ન શકાય એવું સત્ય છે. આનું પરિણામ જુઓ: નર્મદાનાં પાણી અરબી સમુદ્રમાં જાય છે, પરંતુ ડૅમના દરવાજા બંધ કરવાને કારણે મધ્ય પ્રદેશમાં બડવાનીમાં લોકોનાં ઘરમાં પાણી ભરાયાં છે. કારણ? કારણ કે ગુજરાતમાં વિધાનસભાની ચૂંટણી જીતવાની છે અને સાહેબની આબરૂ દાવ પર છે.

સૌજન્ય : ‘કારણ-તારણ’ નામક લેખકની કોલમ, “ગુજરાતી મિડ-ડે”, 19 સપ્ટેમ્બર 2017

Category :- Samantar Gujarat / Samantar